|
خيرپوري مير
مير سهراب خان ٽالپر
1199هه (1784ع) کان 1246هه (1830ع)
مير سهراب خان پٽ چاڪر خان خيرپور (رياست) جو پهريون حڪمران هو.
1745ع ۾ ڄائو ۽ شروعاتي تعليم گهر ۾ ئي ورتائين.
ٽالپوري ميرن سان گڏ جنگين ۾ شريڪ ٿي پنهنجي
بهادري ۽ همت کي مڃرايائين، ۽ پوءِ جڏهن 1784ع ۾
سنڌ کي ٽن ڀاڱن ۾ ورهايو ويو ته خيرپور جي حڪومت
مير سهراب جي حصي ۾ آئي.
احمد آباد (ڪوٽ ڏيجي) جي تعمير:
مير سهراب ڏاڍو ڏاهو ۽ سياسي ۽ فوجي سوچ رکندڙ انسان هو، ان ڪري
دشمن کان بچاءَ لاءِ خيرپور کان پندرهن ميل پري
احمد آباد ڳوٺ جنهن کي اڄ ڪلهه ڪوٽ ڏيجي سڏجي ٿو،
۾ هڪ ٽڪري تي قلعو ٺهرائي ان تي مورچا ٻڌايائين.
اهو قلعو اڄ به موجود آهي.
معيشت جي ترقي لاءِ ڪوشش وٺڻ:
ان زماني ۾ جيئن ته گهڻا ماڻهو زراعت سان واڳيل هئا ۽ ڪڙمت ڪري
پيٽ پاليندا هئا، تنهن ڪري مير سهراب انهيءَ جي
واڌاري لاءِ ڪوششون وٺڻ لڳو. اڄ تائين هلندڙ مير
واهه به سهراب خان جو ئي کوٽايل آهي.
سوڀون:
مير سهراب ملڪ جو دفاع مضبوط ڪرڻ سان گڏ درياءُ پار افغانين جي
علائقي موغلي ۽ بلوچن جي پڙديڪا سان گڏ سکر،
نوشهرو، روپاه، شاهه ٻيلي کي به هٿ ڪيو. شڪارپور ۽
اتريان علائقا به سندس قبضي ۾ هئا. اچ جي سيدن جي
شڪايت تي سنڌ جي ميرن پنهنجون فوجون بهاولپور جي
والي نواب محمد صادق جي مقابلي لاءِ موڪليون ته
هو ڊڄي ڪري ٺاهه ڪرڻ لاءِ مجبور ٿيو ۽ اچ جي سيدن
کي رعايتون ڏيڻ سان گڏ ڪوٽ سبزل به ميرن کي
ڏنائين، جيڪو مير سهراب جي حصي ۾ آيو.
دنيا کان دور:
مير سهراب پنهنجي وفات کان ڪجهه سال اڳ حڪومت پٽن جي حوالي ڪري
پاڻ ڪوٽ ڏيجي ۾ وڃي ويهي رهيو ۽ اتي 89 سالن جي
عمر ۾ 1829ع تي هڪ وصيت نامو لکيائين، جنهن جا
اهم نڪتا هي آهن:
مان ملڪ کي پنهنجي پٽن ۾ ورهائي ڇڏيو آهي ۽ هي وصيت نامو ان
ڪري لکان پيو جيئن منهنجي وڃڻ کان پوءِ هو پاڻ ۾
امن ۽ محبت سان رهن ۽ جهيڙي جهٽي کان پاسو ڪن.
ٽالپر حڪمرانن ۽ بلوچ سردارن کي ڄاڻ هجڻ گهرجي ته
منهنجي وصيت مطابق هي ملڪ منهنجي اولاد جي قبضي ۾
رهندو ۽ منهنجي وفات بعد گادي تي وڏو پٽ مير رستم،
پوءِ مير مبارڪ ۽ ان کان پوءِ مير علي مراد
ويهندو. (هي وصيت نامو 1244هه (1829ع) تي لکيو
ويو)
وفات:
لب تاريخ سنڌ ۾ آهي ته مير سهراب تقريباً 47 سال حڪومت ڪرڻ
کانپوءِ ملڪ کي ٽن پٽن ۾ ورهايائين، جنهن ۾ ٻه حصا
مير رستم، هڪ حصو مير مبارڪ ۽ هڪ حصو مير علي مراد
کي آيو.
پاڻ 90 سالن جي عمر ۾ 27 صفر 1246هه (1839ع) تي لاڏاڻو ڪري ويو.
هنن مصرعن مان سندس وفات جي تاريخ نڪري ٿي:
(1) طشت ازبام افتاد (2) سخي ولي مير سهراب بود ــ .تاريخ تازه
نواءِ معارڪ“ ۾ سندس اخلاقي خوبين ۽ صفتن جي باري
۾ لکيل آهي ته:
عجب مير مصدوح کامل صفات و داناي زمانہ بود، بلکہ اسم اعظم در
جبين نور آگين خود داشت، در ملڪ داري و غريب پروري
و قدر شناسي واشراف نوازي و مسافر پروري ضرب
المثال عالم توان گفت. (ص 297 ــ 98)
اولاد:
مير سهراب ٻه شاديون ڪيون هيون، پهرين گهر واريءَ مان هيٺيان
چار فرزند هيس:
مير رستم خان: ان جي اولاد روهڙيءَ جي ڏاکڻي پاسي اڄ به آباد
آهي.
مير غلام حيدر خان: ڪوٽ مير محمد روهڙي تعلقي ۾ ان جا پويان رهن
ٿا.
مير مبارڪ خان: ٺٽي ۽ ڪنڌار ۾ مير مبارڪ جو خاندان آباد آهي.
مير چاڪر خان: پير ڳوٺ ڀرسان راهوجي ۾ مير چاڪر جا ڏوهٽا پوٽا
موجود آهن.
مير سهراب کي ٻي گهر واري مان صرف هڪ پٽ مير علي مراد خان ڄائو.
مير رستم خان
1246هه (1839ع) کان 1262هه (1846ع)
مير رستم خان مير سهراب کانپوءِ خيرپور رياست جو حڪمران ٿيو.
مير سهراب پٽن ۾ رياست جي ورهاست ته اڳ ۾ ئي ڪري ويو پر پوءِ به
وفات بعد انهن ۾ اختلاف ٿيندا رهيا. مير مبارڪ
جيڪو ڏاڍو چالاڪ ۽ چرب زبان هو مير علي مراد جو
جڏهن وزير ٿيو ته مير رستم خلاف هن کي ڏاڍو
ڀڙڪايائين. پاڻ ۽ سندس پٽ مير محمد علي، مير فضل ۽
مير علي محمد سڄو ڏينهن مير علي مراد ۽ پنهنجي
لاءِ بلوچ سپاهي ڀرتي ڪندا وتندا هئا ۽ انهن تي
مير علي مراد جو پيسو پاڻيءَ وانگر پيا وهائيندا
هئا. مير مبارڪ اهڙي طريقي سان آهستي آهستي سون،
چاندي، هٿيار، تلوارون ۽ پيسا گڏ ڪندو رهيو پر
ڪجهه وقت کانپوءِ اهو ڦاٽ ڦاٽي پيو ۽ مير علي مراد
پنهنجن نوڪرن چاڪرن ۽ سامان سڙي سان گڏ وڃي (ڪوٽ
ڏيجي) احمد آباد رهيو، پر پوءِ به دشمني جي باهه
ڀڙڪندي رهي.
سرداريءَ جي پڳ جيئن ته مير رستم جي مٿي تي هئي ۽ ان پنهنجي سر
اختلافن کي ختم ڪرڻ جي گهڻي ئي ڪوشش ڪئي پر پوءِ
حالتون سازگار نه ٿي سگهون.
مير رستم جو انگريزن سان عهد نامو:
مير رستم ملڪ جي پرواهه ڪرڻ بنا انگريزن سان اکيون ٻوٽي عهد
ناما ڪندو رهيو.
10 جنوري 1839ع جو عهد نامو:
ان عهد نامي جا هيٺيان شرط هئا:
ايسٽ انڊيا ڪمپني جي حڪومت ۽ مير رستم ٽالپر ۽ سندس پونئرن وچ ۾
هميشه خوشگوار لاڳاپا قائم رهندا، هڪٻئي جا دوست،
دشمن ساڳيا رهندا.
انگريز حڪومت خيرپور حڪومت ۽ ان جي حدن جي حفاظت ڪندي رهندي.
مير رستم ۽ ان جي اولاد هميشه انگريزن جي صلاح سان ڪم ڪندا، مير
ٻي ڪنهن سردار ۽ حڪومت سان واسطا نه وڌائيندا،
جيستائين انگريز حڪومت اجازت نه ڏيندي.
انگرريز حڪومت مير صاحب کي ضرورت وقت فوجي ۽ ٻي مدد عطا ڪندي
جيئن سنڌ جو ماحول سازگار رهي ۽ ڪڏهن به درياءُ
کان اورين ڀر مير موصوف جي علائقن، ۽ قلعن تي قبضو
نه ڪندي.
امير ۽ ان جا وارث ڪنهن تي ظلم ۽ زيادتي نه ڪندا ۽ جيڪڏهن اهڙو
معاملو ٿيو ته ان جو فيصلو انگريز حڪومت ڪندي.
امير ۽ ان جا وارث ڪنهن تي ظلم ۽ زيادتي نه ڪندا ۽ جيڪڏهن اهڙو
معاملو ٿيو ته ان جو فيصلو انگريز حڪومت ڪندي.
مير رستم خان سنڌ ۾ واپارين لاءِ وڌيڪ سهوليتون پيدا ڪندو.
خيرپور جي ميرن ۽ انگريز حڪومت وچ ۾ دوستي جا لاڳاپا وڌائڻ
واسطي ٻنهي جا وڪيل هڪٻئي پاسي رهندا ۽ انگريز
وڪيل کي پنهنجي مرضيءَ سان هر هنڌ رهڻ ۽ مناسب
تعداد ۾ محافظ رکڻ جي اجازت هوندي.
هي معاهدو ڪرنل برنس 24 ڊسمبر 1838ع تي لکيو ۽ هندستاني
گورنمينٽ جي سيڪريٽري ايڇ ٽارنس 10 جنوري 1839ع ۾
ان تي صحيح ڪئي.
اهو معاهدو پڙهڻ سان چڱي طرح پروڙ پئي ٿي ته انگريزن سنڌ تي
قبضي ڪرڻ جي ڪهڙي طريقي سان ڪوشش ڪئي پر وڏي حيرت
ان مان ٿئي ٿي ته مير رستم ان معاهدي کي ڪيئن قبول
ڪيو! انگريزن جي ارهه زورائي جو مثال وري هيٺيون
ضميمو آهي، جيڪو انگريزن پوءِ ان عهدنامي ۾ شامل
ڪيو.
ضميمو:
جيئن ته انگريز حڪومت عهدنامو ڪري چڪي آهي ته هو خيرپور رياست
جي حفاظت ڪندي ۽ درياءُ جي ٻنهي پاسن وارن قلعن تي
قبضو نه ڪندي، پر مير رستم ۽ سندس وارث واعدو ڪن
ٿا ته جنگ وقت گورنر جنرل هند بکر قلعي جي اسلحي ۽
خزاني خاطر ان کي پنهنجي قبضي ۾ آندو ته خيرپور
حڪومت کي ڪو اعتراض نه هوندو.
(صحيح برنس ايلچي گورنر جنرل ۽ مير رستم خان 24 ڊسمبر 1838.)
سنڌ جي ميرن جا پاڻ ۾ ويڇا وڌڻ:
گذريل ورقن ۾ اسان لکي چڪا آهيون ته حيدرآباد ۾ مير ڪرم علي،
مير مراد علي ۽ خيرپور ۾ مير سهراب جيستائين جيئرا
رهيا ميرن جو پاڻ ۾ اتحاد قائم رهيو ۽ انگريزن کي
سنڌ ۾ پير کوڙڻ جو موقعو نه ملي سگهيو پر حيدرآباد
۾ مير نور محمد، مير محمد نصير ۽ خيرپور ۾ مير
رستم، مير مبارڪ ۽ مير علي مراد حڪومت جون واڳون
سنڀاليون ته انهن جا پاڻ ۾ ئي اختلاف وڌندا ويا ۽
انهن ويڇن ۽ اختلافن جو انگريزن خوب فائدو ورتو
جنهن جو تفصيل به اچي چڪو آهي.
انگريزن خراسان کان ناڪام موٽڻ بعد سنڌجي ميرن کان ڪراچي بندر،
بکر قلعو ۽ ڪيتو جو مطالبو ڪيو پر سنڌ جا مير
لنوائيندا رهيا ۽ ان وچ ۾ خلفشار وڌندو ويو. 22
نومبر 1842ع تي بمبئي جي گورنر خيرپور جي ميرن سان
معاهدو ڪرڻ لاءِ هيٺيون مسودو موڪليو. حيدرآباد
جي ميرن سان ٿيل معاهدو گذريل صفحن ۾ اچي چڪو آهي،
تنهن ڪري هن ٺاهه جا شرط به پيش ڪرڻ ضروري آهن.
خيرپور جي ميرن سان معاهدو:
4 نومبر 1842ع
ڀونگ ڀيرو پرڳڻو، سبزل ڪوٽ جو ٽيون حصو، ٽڪرو گهوٽڪي جو، ملادر،
چونگا، دادولو، عزيز پور ۽ روهڙي ۽ بهاولپور جي
وچ واري ايراضي هميشه نواب بهاولپور کي ڏني وڃي.
سکر شهر، بکر ۽ ان سان گڏيل ٻيا ٻيٽ ۽ روهڙِ انهن شرطن تي جيڪي
چارلس نيپئر رکندو، هميشه انگريز حڪومت جي قبضي ۾
هوندا.
انهن عهد نامن تي عمل ڪرائيندڙ چارلس جو ڪمشنر وڌيڪ ماليات کي
انهن عهد نامن مطابق گهٽ ڪرائيندو يا ان جي عيوض
ماليات مطابق ٻي ايراضي ڏياريندو، ۽ مير رستم خان
۽ مير نصير خان سان هن ٺاهه مطابق ايراضيءَ جي
ورهاست ۾ سندن نفعي جو خيال رکندو ۽ نقصان جي صورت
۾ بدلو عطا ڪندو.
گذريل عهد نامي مطابق خيرپور جا مير سنڌو درياءُ تي واپارين کي
سهوليتون ڏيڻ ۽ حيدرآبادي ميرن جي معاهدي 1839ع
تحت اهو تجارتي مال جيڪو ٻيڙين ذريعي انگريز
ڇانوڻين ۾ ايندو ان جو محصول نه وٺڻ جا هو به
پابند هوندا.
خيرپور ۾ صرف ايسٽ انڊيا ڪمپني جا سڪا ۽ روپيا رائج ڪيا ويندا.
انهن سڪن تي هڪ پاسي کان شاهه انگلينڊ ۽ ٻئي پاسي کان خيرپور جي
ميرن جي مرضيءَ جو مواد هوندو.
شرط (4، 5، 6، حيدرآباد جي ميرن سان ٿيل معاهدي وانگر هوندو.
انگريز حڪومت جو انهن پيسن سان ڪو واسطو نه هوندو، جيڪي شاهه
شجاع جا مير مبارڪ، سندس پٽن مير نصير، مير مبارڪ
۽ پونئرن ڏانهن رهيل آهن. (4 نومبر 1842 ــ شملا)
منشي عطا محمد شڪارپوري مطابق انگريزن سنڌ جي ميرن سان کوڙ سارا
معاهدا ڪيا ۽ انهن جي شرطن سان ميرن کي جڪڙيندا
ويا. 1838ع ۾ ٿيل ٺاهه مطابق جيڪڏهن انگريز دوستن
رنجيت سنگهه، شجاع الملڪ يا ان جي ٻئي ڪنهن سان
ميرن جو معاملو ٿيو ته انگريز حڪومت ان جو فيصلو
ڪندي. ان عهد نامي مطابق خيرپور ۽ حيدرآباد سنڌ
لاءِ انگريز ريزيڊنٽ رکيو ويو ۽ سکر، شڪارپور جا
علائقا انگريزن جي قبضي ۾ ڏنا ويا.
1839ع ۾ مير مبارڪ جي وفات ٿي ته سندس پٽن مير نصير، مير محمد
علي، مير فضل، مير علي محمد ۽ مير ولي محمد مان
مير نصير خان کي پڳ ٻڌرائي وئي. مير مبارڪ جي وقت
۾ سندس ڀاءُ علي مراد جي صغير هجڻ ڪري ان جي ملڪيت
پاڻ سنڀاليندو هو. مير ڪرم جي وڃڻ کان پوءِ مير
علي مراد اها ملڪي مير نصير پڳدار کان گهري، مير
رستم ان ۾ مير نصير جو ساٿ ڏنو. ڇاڪاڻ ته هڪ ڀيري
مير علي مراد، مير رستم جي وزير فتح محمد غوري جي
وڃي بي عزتي ڪئي ۽ معاملو وڌيو ته ان جي تحقيقات
لاءِ خيرپور جي پوليٽيڪل ايجنٽ راس بيلي کي رکيو
ويو، جنهن مير علي مراد جي حق ۾ فيصلو ڪيو. پر
فيصلي تي اڃا عمل ئي نه ٿيو هو جو راس بيلي جي
بلوچستان بدلي ٿي ويئي ۽ ان جي جڳهه تي ميجر اٽرام
آيو ۽ ان به ساڳي ئي فيصلي کي قائم رکيو. فيصلو
گورنر جنرل کان صحيح ٿي اڃا ٻنهي فريقن وٽ نه پهتو
هو ته مير نصير ۽ مير علي مراد سيپٽمبر 1842ع تي
جنگي جٿا وٺي نونهار ۾ وڃي جنگ جوٽيائون، جنهن ۾
مير نصير کي هار نصيب ٿي. نيٺ ڳالهين کانپوءِ مير
علي مراد کي (9) نو ڳوٺ ڏنا ويا، جنهن مان ست مير
رستم جا ٻه مير نصير ۽ مير محمد خان جا هئا.
مير رستم کي ست ڳوٺ ان ڪري ڏيڻا پيا جو مير نصير طرفان هن جو پٽ
مير غلام محمد وڙهندي قيد ٿيو ۽ ان جي آزادي عيوض
مير رستم کي اهي ڳوٺ ڏيڻا پيا.
صلح ٿيڻ کان پوءِ به هو ننڍڙين ننڍڙين ڳالهين تي تلوارون ڪڍي
وڙهڻ لاءِ آتا هوندا هئا.
آخر ۾ مير علي مراد پنهنجي وڪيل علي حسين کي انگريز پوليٽيڪل
ايجنٽ ڪپتان براؤن وٽ موڪليو ته هو وچ ۾ پئي
ملڪيتن جي ورهاست ڪري پر هن کٿو جواب ڏيندي چيو ته
اهو ڪم توهان ۽ مير رستم جو آهي. پاڻ ۾ ڄاڻو.
انهن ئي ڏينهن ۾ ڪيترائي ٻيا ننڍا جهڳڙا به وڌي وڻ ٿيا. انهن ۾
هڪ هي به هو ته مير رستم کي ٽن زالن مان اٺ پٽ
هئا، پهرين مان مير محمد حسين، مير علي اڪبر ۽ مير
مريد خان. ٻين مان مير علي مردان، مير شير محمد،
مير علي بخش ۽ مير غلام محمد، ٽين زال مان مير
دوست محمد خان هو. مير رستم خان پنهنجي وڏي پٽ
مير محمد حسين کي پنهنجو جانشين ڪرڻ چاهيو ۽ بلوچ
سردارن به منظور ڪري ورتو پر مير رستم جي ٻين پٽن
ان تي ڏاڍي ناراضگي ڏيکاري. مير علي مراد به
پنهنجي ڀائٽين جي حمايت ڪئي، جنهن جي ڪري مير رستم
۽ مير علي مراد جي وچ ۾ اڃا ويڇا وڌي ويا.
نونهار جي جنگ ۽ عهد نامو:
آخر خيرپوري ميرن ۾ جهڳڙا وڌي ڪري وڏي جهيڙي جي صورت ۾ نونهار
جي جنگ جو ممڻ مچيو، جنهن ۾ مير علي مراد جا ٻارهن
۽ مير رستم ۽ مير نصير جا سٺ سپاهي مارجي ويا ۽
سپه سالار مير علي محمد، مير علي مراد جي سپاهين
هٿان گرفتار ٿيو.
مير رستم کي جڏهن معلوم ٿيو ته پنهنجي پٽ مير مراد علي کي
پنهنجي مهر ڏئي مير علي مراد خان ڏانهن اهو چورائي
موڪليائين ته ”توهان جيڪو فيصلو ڪيو اهو مون کي
منظور آهي، منهنجي مهر حاضر آهي، فيصلو لکي ان تي
هڻي ڇڏيو.“ مير علي مراد خان جواب ڏنو ته اصل
جهيڙو انهن ڳوٺن تي قبضو آهي، جيڪي والد صاحب
منهنجي نالي تي ڪري ويو هو، جيڪڏهن اهي مون کي
واپس ڪياوڃن ته پوءِ فساد ڇا جو!
مير رستم وٽ اهو جواب پهتو ته پاڻ قرآن پاڪ کڻي اچي مير علي
مراد خان جي لشڪر گاهه ۾ پهتو ۽ قرآن پاڪ تي هٿ
رکي اهي ڳوٺ واپس ڏيڻ جو واعدو ڪيائين. پر اڃا ان
عهد کي ٿورو ئي وقت گذريو ته مير رستم واعدي تان
ڦري ويو ۽ ڀائٽيي مير نصير سان گڏجي جنگ جون
تياريون ڪرڻ لڳو. پر مير رستم جو وڏو پٽ مير محمد
حسين، مير علي مراد سان جنگ ڪرڻ کان ڪيٻائڻ لڳو،
جنهن تي مير رستم ڌمڪي ڏنس ته جيڪڏهن تون جنگ ۾
شريڪ نه ٿئين ته پوءِ مان مير نصير کي پنهنجو
جانشين ۽ ٽالپرن جو سردار بڻائيندس. ان سان گڏ
مير رستم مير علي مراد خان جو ساٿ ڏيندڙ سڀني
سردارن جون ملڪيتون به ضبط ڪري ورتيون.
مير علي مراد خان پنهنجي ڀاءُ ڀائٽي جي جنگي تيارين جو ٻڌي سڌو
انگريز پوليٽيڪل ايجنٽ ڪپتان برائون وٽ ويو ۽ اهو
عهد نامو ڏيکاري چيائينس ته مير رستم قرآن تي هٿ
رکي هي عهد نامو لکيو هو پر اڃا تائين اهي علائقا
واپس نه ڪيا اٿئين ۽ وري الٽو جنگ جون تياريون پيو
ڪري. مان والده ۽ ڦڦي کي به هن وٽ موڪليو آهي، پر
تڏهن به سڌ ۾ نٿو اچي.
ڪپتان براؤن جواب ڏنو ته اهو توهان جو ذاتي معاملو آهي، مان
ڪجهه نٿو ڪري سگهان.
مير رستم ۽ مير علي مراد جي ان عهدنامي کي ”نونهار معاهدو“ چيو
وڇي ٿو ۽ اهو فارسيءَ ۾ قرآن پاڪ جي چئن خالي ورقن
تي لکيو ويو هو. مرزا قليچ بيگ تاريخ خيرپور ۾ اهو
هن طرح نقل ڪيو آهي:
|
