انگريزن جو دور:

1843ع ۾ سنڌ جي آزادي ختم ٿي، مياڻي ۽ دوآبي (ڌٻي) جي جنگين کان پوءِ نيپئر سنڌ تي قبضو ڪيو. اعلان ڪيو ويو ته سنڌ کي برطانوي راڄ ۾ شامل ڪيو ويو هو. هندستان جي گورنر جنرل جي اجازت سان 1843ع ۾ نيپئر سنڌ جو پهريون گورنر مقرر ٿيو. سنڌ جي سڀني کاتن جو اڳواڻ به نيپئر کي مقرر ڪيو ويو ۽ کيس روينيو ۽ فوجي اختيار به ڏنا ويا. سنڌ جي گادي جو هنڌ حيدرآباد کان ڪراچي منتقل ڪيو ويو. سنڌ صوبي کي ٽن ڪليڪٽرن (ضلعن) ۾ ورهائي انهن تي ڪليڪٽر مقرر ڪيا ويا.

1. ڪراچي ڪليڪٽري تي ميجر هينري پريڊي.

2. حيدرآباد ڪليڪٽري تي ڪئپٽن راٿبورن.

3. شڪارپور ڪليڪٽري تي ڪئپٽن گولڊني ڪيلڪٽر مقرر ٿيا.

ضلعي جي هڪ جدا انتظامي ايڪي Unit هجڻ وارو هاڻوڪو طريقو، انگريز سرڪار جو وجود ۾ آندل آهي. انگريزن کان اڳ ڪراچي ضلعي جو انتظامي معنيٰ ۾ ڪو به وجود ڪونه هو. چارلس نيپئر، سنڌ جي پهرئين گورنر جي وقت کان وٺي ڪراچي ضلعي جي ٺهڻ جي وقت کان وٺي ان جي حدن ۾ ڪيئن ڦيريون ڦاريون ٿي چڪيون آهن.

14 آگسٽ 1847ع ۾ برطانوي حڪومت فوجين جي بجاءِ سويلين ماڻهن جي وسيلي سنڌ جي ڪاروهنوار هلائڻ جو فيصلو ڪيو. نيپئر کي استعيفيٰ ڏياري هن کي هٽايو ويو. اصل ۾ نيپئر کي رقم جي هير ڦير جي ڏوهه ۾ ڊسچارج ڪيو ويو هو. نيپئر هڪ ضدي ۽ ظالم فوجي حڪمران هو. چارلس نيپئر جيڪو سنڌ صوبي جو پهريون فوجي گورنر هو. هن کي گورنري تان هٽائڻ کان پوءِ آڪٽوبر 1847ع ۾ سنڌ جي صوبي جي حيثيت ختم ڪري، هن کي بمبئيءَ پريزيڊنسي ۾ شامل ڪيو ويو ۽ سنڌ جي انتظام هلائڻ لاءِ ڪمشنر مقرر ٿيڻ لڳا. مسٽر رابرٽ ڪيٿ پرنگل کي 15 سيپٽمبر 1847ع تي هڪ حڪم نامي وسيلي ڪراچي پهچڻ ۽ 23 سيپٽمبر تي نيپئر کان چارج وٺڻ لاءِ چيو ويو. 21 سيپٽمبر 1847ع تي سمنڊ رستي هو بمبئي کان ڪراچيءَ لاءِ روانو ٿيو ۽ 23 سيپٽمبر 1847ع تي ڪراچي پهتو ۽ پهرئين آڪٽوبر 1847ع تي جڏهن نيپئر مصر لاءِ روانو ٿيو ته مسٽر پرنگل، سنڌ جي پهرئين ڪمشنر جو عهدو سنڀاليو. سنڌ جا ڪمشنر سنڌ جي سڀني امور کي هلائڻ جا ذميوار هوندا هئا.

ڪراچي ڪليڪٽوريٽ جو نقشو

 پرنگل نيپئر جي زماني ۾ قائم ٿيل سڀني فوجي ڪميشنن کي ٽوڙي ڇڏيو. پرنگل انتظامي امور ۽ عدالتي ڪاروائي لاءِ باخبر رهڻ لاءِ پنهنجو هڪ مشير به مقرر ڪيو. پرنگل ڪراچي پوليس جي تعداد ۾ واڌارو ڪيو. ڪراچي ۾ رستا تعمير ڪرايا ۽ پيئڻ جي پاڻيءَ لاءِ کوهه کوٽايا. پرنگل جي دور ۾ 1848ع ۾ ٽپال کاتي کي بهتر بنائڻ لاءِ ڪراچي ۽ ٺٽي وچ ۾ اٺ سوار هر ڪارن وسيلي هڪ آزمائشي نظام شروع ڪيو ويو پر اهو نظام فقط هڪ مهينو هلي سگهيو. پرنگل جي دور ۾ بلوچ رجمينٽ وجود ۾ آيو. حڪومت جي هر شعبي لاءِ مختلف کاتا جوڙيا ويا. هر کاتي لاءِ الڳ سرواڻ مقرر ڪيو ويو. جيڪو پنهنجي ڪارڪردگيءَ جو ذميدار هوندو هو. پرنگل جو اسسٽنٽ مسٽر آءِ. ايف ليسٽر انصاف، تعليم ۽ رجسٽريشن کاتي جو سرواڻ هو.

سنڌ تي مقرر ٿيندڙ ڪمشنر:

آڪٽوبر 1847ع کان اپريل 1935ع تائين سنڌ جي مقرر ڪيل ڪمشنرن جا نالا هيٺين ريت آهن. جنهن ۾ وقتي طور جيڪي ڪمشنر مقرر ڪيا ويا هئا انهن جا به نالا ڏنا ويا آهن.

4. مسٽر بلاس جيڪو اسسٽنٽ ڪمشنر هو. 1852ع ۾ ٽي مهينا سربارٽل فريئر جي غير حاضري ۾ وقتي ڪمشنر رهيو.

5. جان جيڪب (وقتي)       1856ع کان 1857ع

6. مسٽر ايلس- سربارٽل فريئر موڪل تي انگلينڊ ويو ته جان جيڪب کي وقتي ڪمشنر سنڌ مقرر ڪيو ويو. 1857ع ۾ ايران جي شهر ”بو“ ۾ هنگامن کي منهن ڏيڻ لاءِ جان جيڪب کي هن جي اسسٽنٽ سرليوئس اسمٿ کي اوڏانهن موڪليو ويو ته سنڌ جي ڪمشنري  جي ذميواري مسٽر ايلس جي حوالي ڪئي ويئي جيڪو فقط چاليهه ڏينهن ڪمشنر رهيو. 1857ع ۾ ئي سربارٽل فريئر ٻيهر اچي پنهنجي عهدي جو چارج سنڀاليو ۽ 17 آڪٽوبر 1859ع تائين سنڌ جو ڪمشنر رهيو.

7. مسٽر انويريئرٽي Mr. Inverarity آڪٽوبر 1859ع کان مارچ 1862ع.

8. ميجر هنري گريس جيڪو بلوچستان جو پوليٽيڪل ايجنٽ جي عهدي تي فائز هو. مارچ 1862ع کان جون 1862ع تائين ٽي مهينا وقتي ڪمشنر رهيو.

9. مسٽر سيموئيل ميئنسفيلڊ: جون 1862ع کان 1867ع

10. 1866ع ۾ ميئنسفيلڊ ڇهن مهينن لاءِ جڏهن موڪل تي ويو ته مسٽر اي ڊي رابرٽس کي وقتي ڪمشنر سنڌ مقرر ڪيو ويو. انهيءَ جي ڪمشنري دوران سيٺ نائون مل کي سي آءِ. اي جي لقب جو ٻلو فريئر هال ۾ هڪ گڏجاڻيءَ ۾ ڏنو ويو. اها گڏجاڻي 29 آڪٽوبر 1866ع ۾ ٿي هئي. موڪل کان ٻيهر اچي ميئنسفيل پنهنجي عهدي جو چارج سنڀاليو. 1867ع ۾ ان کي ترقي ڏيئي بمبئيءَ موڪليو ويو.

11. مسٽر هيولاڪ Mr. H. Have lock(وقتي): 1867ع کان 1868ع. 1867ع ۾  ميئنسفيلڊ کي جڏهن ترقي ڏيئي بمبئي موڪليو ويو ته مسٽر هيولاڪ کي وقتي ڪمشنر سنڌ مقرر ڪيو ويو. 1868ع تي هن کي به بمبئي گهرايو ويو.

12. مسٽر وليم ميري ويدر: 1868ع کان 1877ع

13. مسٽر ايف ڊي ميلول (وقتي): 1877ع کان جون 1879ع

14. مسٽر هينري نيپئر بروس ارسڪن: جون 1879ع کان 13 اپريل 1883ع

15. مسٽر ارسڪن ڊگهي عرصي تائين سنڌ جو ڪمشنر رهيو. ڊملوٽي ملير جي علائقي مان کوهن وسيلي ڪراچي کي پاڻي ڏيڻ جو منصوبو به هن جي دور ۾ جوڙيو ويو. 1880ع ۾ مسٽر ارسڪن جي غير حاضري دوران جيڪو ڪاٺياواڙ جو پوليٽيڪل ايجنٽ هو ٽي مهينا وقتي ڪمشنر رهيو.

16.سر چارلس پيل کانپوءِ ڪراچي جو ڪليڪٽر مسٽر لامبرٽ ٽي مهينا وقتي ڪمشنر رهيو.

17. مسٽر ٽريور: اپريل 1887ع کان 1888ع

18. مسٽر چارلس رچرڊ: 1888ع کان 1889ع.

19. مسٽر ايڇ اي. ايم جيمس: 1889ع کان 1895ع

20. 1890ع ۾ ڪرنل ٽريور جيڪو حيدرآباد جو ڪليڪٽر هو. مسٽر جيمس جي غير حاضري دوران چار مهينا ڪمشنر سنڌ رهيو.

21. 1891ع ۾ ڪرنل ڪرافورڊ جيڪو ڪراچي جو ڪليڪٽر هو، پنج مهينا سنڌ جو ڪمشنر رهيو.

22. 1895ع ۾ جيمس کي ڪمشنري تان هٽايو ويو ته چارلس اوليونٽ کي وقتي ڪمشنر سنڌ مقرر ڪيو ويو. 1896ع ۾ هن کي بمبئيءَ حڪومت جو وزيراعظم ۽ بعد ۾ هن کي ترقي ڏيئي ڪائونسلر بنايو ويو.

23. 1895ع ۾ 50 ڏينهن لاءِ ڪليڪٽر حيدرآباد مسٽر ووڊ برن لي وقتي ڪمشنر سنڌ مقرر ڪيو ويو.

24. مسٽر ايڇ اي ايم جيمس (ٻيهر): 1896ع کان 1897ع

25. مسٽر ويلنگٽ (وقتي): 1897ع کان 1898ع

26. مسٽر آر- جائلس: 1898ع کان 1899ع

27. مسٽر ايڇ. اي. ايم جيمس (ٽيون ڀيرو): 1899ع کان 1900ع

28. مسٽرينگ هسبينڊ: 1900ع کان 1914ع

29. مسٽر وليم هينري لوڪس: 1914ع کان 1919ع

30. مسٽر پي. آر ڪيڊل: 1919ع کان 1924ع

31. مسٽر لي. اي ٿامس: 1924ع کان 1928ع

32. مسٽر والٽر هڊسن: 1928ع  کان 1931ع

33. مسٽر هينري ائينلي لارنس: 1931ع کان 1933ع

34. آر. بي گبس: 1933ع کان اپريل 1936

35. آر. بي گبس جي غير حاضري دوران ڪراچي جي ضلعي جو مئجسٽريٽ مسٽر ڪالنز ڪجهه وقت تائين سنڌ جو ڪمشنر رهيو.

سنڌ جي گورنرن جو احوال:

هڪ ڊگهي سياسي جدوجهد کانپوءِ اپريل 1936ع ۾ سنڌ کي بمبئيءَ پريزيڊنسي کان الڳ ڪري هن کي صوبي جو درجو ڏنو ويو. سياسي سرگرميون بحال ڪيون ويون. سنڌ اسيمبلي جو بنياد پيو. ڪراچي جي گادي واري حيثيت ٻيهر بحال ڪئي ويئي ۽ ڪراچي سنڌ جي انتظامي يونٽن جو مرڪز بڻيو. سنڌ جي قبضي وقت چارلس نيپئر کي سنڌ جو گورنر بنايو ويو هو. چارلس نيپئر فيبروري 1843ع کان آڪٽوبر 1847ع تائين سنڌ جو فوجي گورنر ۽ مارشل لا ايڊمنسٽريٽر رهيو. آڪٽوبر 1847ع ۾ سنڌ کي بمبئيءَ سان ڳنڍيو ويو. اپريل 1936ع ۾ سنڌ کي ٻيهر صوبي جو درجو ڏيئي ڪمشنرن جي جاءِ تي گورنر مقرر ڪيا ويا، جن جا نالا هيٺ ڏجن ٿا.

ورهاڱي کانپوءِ سر فرانسس مودي کي پنجاب جو گورنر بنايو ويو. ورهاڱي کانپوءِ پهرئين مسلمان ۽ سنڌي گورنر جو اعزاز سر غلام حسين هدايت کي حاصل ٿيو.

نواب افتخاري حسين ممدوٽ جو تعلق پنجاب سان هو ۽ ائين هي سنڌ جو پهريون پنجابي گورنر مقرر ٿيو. هن کانپوءِ ون يونٽ لاڳو ڪيو ويو. سنڌ، پنجاب، بلوچستان ۽ سرحد صوبي کي ملائي هڪ صوبو اولهه پاڪستان ٺاهيو ويو. ون يونٽ جي ڪهاڻي 1970ع ۾ ختم ٿي. يحيٰ خان ون يونٽ ختم ڪري ٻيهر صوبا بحال ڪيا.

ممتاز ڀٽي جي گورنري دوران اسيمبلي ۾ ٻولي واري بل تي جهيڙا ٿيا جنهن تي ممتاز ڀٽي کي هٽايو ويو. 30 اپريل 1972ع کان 31 مئي 1972ع تائين سنڌ هاءِ ڪورٽ جو چيف جسٽس سنڌ جو وقتي گورنر رهيو.

5 جولاءِ 1977ع تي ملڪ ۾ مارشل لا لڳايو ويو. جمهوري حڪومت جو خاتمو آندو ويو ۽ مسٽر دلاور خان جي کي به گورنري تان هٽايو ويو. مسٽر نواب دلاور خان جي جهونا ڳڙهه جي نواب مهابت علي خان جو پٽ هو. بيگم رعنا لياقت علي خان سنڌ جي پهرئين عورت گورنر هئي. هن کانپوءِ ڪا به عورت هن عهدي تي فائز نه ٿي آهي.

31 ڊسمبر 1986ع تي مارشل لا ختم ڪرڻ جو اعلان ڪيو ويو. مٿان ٻئي فوجي گورنر سب مارشل لا ايڊمنسٽريٽر به هئا. جن کي گورنر جو عهدو ڏنو ويو هو.

1988ع ۾ عام چونڊون ٿيون مرڪز ۽ سنڌ ۾ پي پي پي جي حڪومت قائم ٿي.

سنڌ جي وڏي وزيرن ۽ اسپيڪرن جو احوال:

سنڌ جي بمبئيءَ پريزيڊنسي جي الڳ ٿيڻ کان اڳ سنڌ جا مسئلا بمبئيءَ ليجسليٽو ڪائونسل ۾ بحث هيٺ ايندا هئا. پهرئين اپريل 1936ع تي سنڌ کي صوبي جو درجو ڏنو ويو. صوبي بنجڻ کان پوءِ سنڌ ۾ 1935ع ۾ پارليماني نظام قائم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو. سياسي سرگرميون شروع ٿيون. ڪراچي سياست جو مرڪز بڻجي ويئي.

سنڌ حڪومت لاءِ پهرئين چونڊ 7 فيبروري 1937ع ٿي. جنهن ۾ پوري سنڌ مان 60 ميمبر چونڊيا ويا. ڪراچي ضلعي لاءِ 13 سيٽون هيون. ڪنهن پارٽي واضع اڪثريت حاصل نه ڪئي. سنڌ اتحاد پارٽي سڀ کان وڌيڪ 18 سيٽون حاصل ڪيون. حڪومت چار سيٽون حاصل ڪندڙ پارٽي مسلم پوليٽيڪل پارٽي جي اڳواڻ سر غلام حسين هدايت الله کي حڪومت ٺاهڻ جي دعوت ڏني. انهيءَ ڏينهن کانپوءِ اڄ تائين سنڌ ۾ جوڙ توڙ جي سياست شروع ٿي. انهيءَ جوڙ توڙ جي نتيجي ۾ سر غلام حسين هدايت الله سنڌ جو پهريون وڏو وزير چونڊجي آيو. 1937ع کان 2006ع تائين چونڊيل ۽ ٿاڦيل وزير هيٺين ريت آهن.

مختلف دورن ۾ سنڌ اسيمبلي جا اسپيڪر هيٺين ريت رهيا.

سنڌ اسيمبلي پنهنجي تاريخ جي حوالي سان غير معمولي اهميت رکندڙ آهي. اڱارو 27 اپريل 1937ع تي سنڌ ۾ پارلياماني تاريخ جي شروعات ٿي. جڏهن هن جو پهريون اجلاس ڪراچي ۾ منعقد ٿيو. جنهن جي صدارت ديوان بهادر هيرانند کيم سنگهه ڪئي. هن کي ان وقت جي گورنر سنڌ لينس لارڊ گراهم چيئرمين مقرر ڪيو. شروع ۾ ايوان ۾ ميمبرن جو تعداد 60 هو.

سنڌ اسيمبلي جي پهرئين ايوان ۾ ٻه عورتون به چونڊجي آيون. جن مان هڪ جينو ٻائي غلام علي الانا ۽ ڪماري ڄيٺي تليداس سپاهي ملاڻي جيڪا 1938ع کان 6 سيپٽمبر 1942ع تائين سنڌ اسيمبلي جي ڊپٽي اسپيڪر به رهي ۽ اهڙي طرح پهرئين عورت ڊپٽي اسپيڪر جو اعزاز حاصل ڪيائين. اڳتي هلي 1972ع ۾ سائنڻ فردوس جوڻيجو ۽ سائنڻ تاج بي بي بلوچ جنهن جو تعلق لياري ڪراچي سان هو اسيمبلي جون مميمبر رهيون. ضياءُ الحق جي اڻ جماعتي چونڊن جي نتيجي ۾ پنج عورتون سنڌ اسيمبلي ۾ چونڊجي آيون.

غلام حسين هدايت الله ۽ گوبند رام پريتم داس کي اهو اعزاز حاصل آهي ته سنڌ اسيمبلي جي تاريخ ۾ سڀ کان پهرئين هن حلف کنيو. سنڌ اسيمبلي جي تاريخ ۾ پهريون تحريڪ التوا اجلاس جي پهرئين ڏينهن ڊاڪٽر پوپٽ لال پيش ڪيو. پهريون سرڪاري بل وزيرن جي پگهارن جي باري ۾ پيش ڪيو ويو.

28 اپريل 1937ع تي سنڌ قانون ساز اسيمبلي جي پهرئين اسپيڪر جي چونڊ تي اهو پهرئين اجلاس جو ٻيو ڏينهن هو.

اسپيڪر لاءِ ٽن اميدوارن پير الاهي بخش، ديوان ڀوڄ سنگهه ۽ شيخ عبدالمجيد سنڌي وچ ۾ مقابلو ٿيو. ديوان ڀوڄ سنگهه کي 60 مان 40 ووٽ ۽ شيخ عبدالمجيد سنڌي کي 18 ووٽ مليا.

3 مارچ 1943ع ۾ سنڌ جي قانون ساز اسيمبلي ۾ جي ايم سيد پاڪستان جي حق ۾ ٺهراءَ پيش ڪيو. جنهن تي اسيمبلي جي هندو ميمبرن نيچل داس وزيراڻي جي اڳواڻي ۾ اجلاس جو بائيڪاٽ ڪيو ويو. پهريون ڀيرو 16 آگسٽ 1937ع ۾ 24 ميمبرن واڪ ڪيو. ظهور الحسن ڀوپالي اسيمبلي جو پهريون ميمبر هو. جنهن کي ايوان مان ٻاهر ڪڍڻ جو حڪم ڏنو ويو. پر هو پاڻ ئي ٻاهر هليو ويو ۽ انهيءَ  ڏينهن سنڌ اسيمبلي جي ڊپٽي اسپيڪر اختر علي جي قاضي جي حڪم تي اسيمبلي جي هڪ ميمبر ظفر علي راجپوت کي سارجنٽ ايٽ آرمز ايوان مان کڻي ٻاهر ڦٽو ڪيو. سنڌ اسيمبلي جي تاريخ ۾ مير غلام علي ٽالپر اڪيلو اسپيڪر آهي جنهن کي هن دور ۾ گرفتار ڪيو ويو، جڏهن هو اسيمبلي جو اسپيڪر هو. ياد رهي ته هن کي ون يونٽ واري مسئلي تي مخالفت جي پيش نظر گرفتار ڪيو ويو.

سنڌ اسيمبلي جي جاءِ تي پيڙهه جو پٿر 11 مارچ 1940ع ۾ گورنر سر لينس لارڊ گراهم رکيو. جڏهن ته افتتاح سر هوچ ڊائو 4 مارچ 1942ع تي ڪيو. سنڌ اسيمبلي جي انهيءَ جاءِ ۾ قائداعظم محمد علي جناح گورنر جنرل جو حلف کنيو. پاڪستان جو پهريون آئين به انهيءَ عمارت ۾ منظور ڪيو ويو. هن کان اڳ سنڌ اسيمبلي جا اجلاس سنڌ هاءِ ڪورٽ جي جاءِ، پير الاهي بخش بلڊنگ ۽ اين جي وي هاءِ اسڪول بلڊنگ ۾ ٿيندا هئا. اين جي وي هاءِ اسڪول بلڊنگ روڊ تي پراڻي اسيمبلي بلڊنگ جي نالي سان مشهور آهي. سنڌ اسيمبلي جو هڪ اجلاس حيدرآباد جي درٻار  هال ۾ به منعقد ٿيو آهي. هتي ئي 18 فيبروري 1949ع ۾ سنڌ جي شهري علائقي ڪراچي سان تعلق رکندڙ ميمڻ برادري جي مشهور سياسي اڳواڻ يوسف هارون سنڌ جي وڏي وزير جو حلف کنيو. جڏهن پير الاهي بخش وڏو وزير هو ته جي ايم سيد جي اليڪشن پٽيشن ۾ ٽربيونل جي فيصلي موجب جڏهن پير صاحب کي ميمبريءَ کان خارج ڪيو ويو ته سندس جاءِ تي يوسف هارون کي وڏي وزير جي چارج ڏني وئي. يوسف هارون سنڌ اسيمبلي جو ميمبر نه هو. يوسف هارون، حاجي عبدالله هارون جو پٽ ۽ 1986ع ۾ سنڌ اسيمبلي جو اسپيڪر چونڊجندڙ حسين هارون جو والد هو. هن کان اڳ چونڊجندڙ سڀئي جاگيرداراڻي پس منظر سان تعلق رکندڙ هئا، ۽ هي پهريون سرمائيدار هو جيڪو سنڌ جو وڏو وزير چونڊجي آيو.

ورهاڱي کانپوءِ ڪجهه عرصي تائين صوبي جي وڏي وزير کي صوبائي وزيراعظم Pre Mier به چيو ويندو هو. 1951ع ۾ پروڊا جي قانون تحت ايوب کهڙي کي سياست مان ڪرپشن ۽ نااهلي جا الزام هڻي خارج ڪيو ويو. پر جڏهن 1954ع ۾ ون يونٽ ٺاهڻ ۾ هن جي مدد جي ضرورت پئي ته ان کي ٽيون ڀيرو سنڌ جو وڏو وزير بڻائي، آڪٽوبر 1955ع ۾ ون يونٽ جي حق ۾ ٺهراءُ منظور ڪرايو ويو. 1958ع کان 1971ع تائين فوجي راڄ ڪري اسيمبلي کي معطل ڪيو ويو. 1988ع کان 1999ع تائين حڪومتون بي-2 (85) جي زد ۾ اچي ختم ڪيون ويون.

20 جون 1995ع تي سنڌ اسيمبلي ۾ پهريون ڀيرو تاريخ جو هڪ واقعو پيش آيو، جڏهن مسلم ليگ فنڪشنل جي ميمبر ڄام مدد علي کي مسلسل چاليهه ڏينهن غير حاضر رهڻ ڪري اسيمبلي جي ميمبري کان محروم ڪيو ويو. انهي سلسلي ۾ ايوان ۾ پيش ٿيندڙ ٺهراءُ کي گڏيل طور تي منظور ڪيو ويو. 2002ع کان عمل ۾ ايندڙ اها پهرئين اسيمبلي هوندي جو پنهنجو مدو پورو ڪري رهي آهي. هن جو وڏو سبب اهو آهي حڪومت کي ڊاهڻ وارا ادارا خود حڪومت ۾ آهن ۽ اڄ اهي اسيمبليون انهن جي ضرورت آهن، نه ته ايڏين وڏين تحريڪن، مخالفتن، ڪرپشن، اقراپروري اندروني جهيڙن، اسيمبلي ميمبرن جي قتل جي باوجود انهن اسيمبلين کي ختم نه ڪيو ويو آهي. ان جو سبب هر ماڻهو سمجهي ٿو.

انگريزن جي دور ۾ انتظامي ورهاست:

انگريزن جي قبضي کانپوءِ جڏهن سنڌ کي ٽن ڪليڪٽرن ۾ ورهايو ويو. حيدرآباد ۽ شڪارپور سميت ڪراچي کي به ڪليڪٽريٽ جو درجو ڏنو ويو. ڪراچي ڪليڪٽوريٽ (ضلعي) ۾ هاڻوڪي ڪراچي ڊويزن، هاڻوڪو ضلعو ٺٽو، بدين جو جاتي تعلقو، ڄام شورو ضلعو ۽ دادو ضلعو شامل هئا. ڪراچي ڪليڪٽريٽ لاءِ ميجر هينري پريڊي کي ڪليڪٽر ۽ ضلعي مئجسٽريٽ مقرر ڪيو ويو. جنهن جي فرضن ۾ ڪراچي ڪليڪٽريٽ ۾ امن ۽ امان قائم ڪرڻ، روينيو وصول ڪرڻ ۽ ڪراچي ڪليڪٽريٽ جي تمام انتظامي امور جي نگراني ڪرڻ شامل هو.

انگريزن ميرن وارو انتظامي نظام ختم ڪري ڇڏيو. هر ڪليڪٽر جي ماتحت اسسٽنٽ ڪليڪٽر ۽ سراول ڪار مقرر ڪيا ويا. پوري سنڌ لاءِ پوليس جو آفيسر ڪمانڊنگ پوليس نالي سان مقرر ڪيو ويو. جنهن جو دفتر ڪراچي ۾ هوندو هو. ٽنهي ضلعن تي ٽي ڪپتان مقرر ڪيا ويا جيڪي ڪمانڊنگ پوليس آفيسرن جي ماتحت هوندا هئا.

ڪمشنر پرنگل جي دور ۾ ٽي انتظامي ڪاميٽيون بنايون ويون. انهن سڀني ڪاميٽين جو اڳواڻ ڪليڪٽر ۽ هن جي هيٺيان ڊپٽي ڪليڪٽر هوندا هئا.

1. شهري انتظام لاءِ ڪميٽي جي ميمبرن ۾ مختيارڪار (2) ڪاردار (3) نمبردار هوندا هئا.

2. روينيو ڪاميٽي لاءِ ميمبرن ۾ (1) مختيارڪار (2) سرڪل انسپيڪٽر (3) تپيدار.

3. عدالتي نظام لاءِ ڪاميٽي ۾ ڪليڪٽر فرسٽ ڪلاس مئجسٽريٽ هوندا هئا.

ضلعي مئجسٽريٽ جي حيثيت سان ڪليڪٽر ۽ نائب تحصيل دار ٿرڊ ڪلاس مئجسٽريٽ هوندا هئا.

ضلعي مئجسٽريٽ جي حيثيت سان ڪليڪٽر ڪراچي ڪليڪٽريٽ جي تمام عدالتن جو اڳواڻ هوندو هو. ديواني ۽ فوج داري مقدمن جي اڪلائڻ لاءِ هن جي هيٺ ڪيترائي جوڊيشنل ضلعي مئجسٽريٽ هوندا هئا. ڪليڪٽر انهن ٽنهي ڪاميٽين جو اڳواڻ ۽ سندس مدد لاءِ ڊپٽي ڪليڪٽر هوندو هو. ڪراچي ڪليڪٽريٽ جو پهريون ڊپٽي ڪليڪٽر سيٺ نائون مل هوتچند هو. ڪئپٽن پريڊي 1847ع کان 1857ع تائين ٻنهي عهدن تي هڪ ئي وقت فائز هو. سنڌ جي ٽنهي ڪليڪٽرن کي 1200 سئو رپيا ۽ ڊپٽي ڪليڪٽرن کي 700 رپيا ماهوار پگهار ڏنو ويندو هو. مڪمل عدالتي اختيار انهن جي حوالي هوندا هئا.

ڪراچي ڪليڪٽريٽ انهن ڏينهن ۾ 9 تعلقن ۽ ٽن محالن تي ٻڌل هو.

تعلقا:

(1) ڪراچي (2) ڪوٽڙي (3)ٺٽو (4) گهوڙاٻاري (5) سجاول (6) شاهه بندر (7) جاتي (8) ميرپور بٺورو (9) ميرپور ساڪرو

محال:

(1) ڪيٽي بندر (2) مانجهند (3) ڪوهستان

ڪراچي ضلعي تي ٽي سب ڊويزن بنايا ويا هر سب ڊويزن لاءِ هڪ اسسٽنٽ ڪليڪٽر مقرر ڪيو ويو.

ٺٽي سب ڊويزن ۾ ڪراچي، ميرپور ساڪرو، گهوڙاٻاري ۽ ٺٽو تعلقا شامل هئا.

شاهه بندر سب ڊويزن ۾ شاهه بندر، جاتي، سجاول ۽ ميرپور بٺورو تعلقا شامل هئا.

ڪوٽڙي سب ڊويزن ۾ ڪوٽڙي تعلقو، مانجهند ۽ محال ڪوهستان شامل هئا.

1843ع کان 1861ع تائين ڪراچي جون جيڪي حدون هيون سواءِ اتر جي هر پاسي قدرتي طرح ٺهيل هيون ڏکڻ ۾ سمنڊ، اوڀر ۾ سنڌو ندي، اولهه ۾ حب ندي ۽ پهاڙي سلسلو اترين حد سيوهڻ کان اتر پاسي اٽڪل چاليهه ميلن تي شڪارپور ڪليڪٽري جي دادو ۽ ڪاڇي پرڳڻن جي وچ ۾ هڪ خيالي لڪ جي صورت ۾ قائم هئي. هن سموري ايراضيءَ جي پکيڙ ڊيگهه ۾ 240 ميل ۽ ويڪر ۾ 70 ميل هو.

1861ع کان 1901ع تائين: 1861ع حيدرآباد ڪليڪٽري جي شاهبندر ڊويزن کي ڇني ڪراچي ڪليڪٽري سان ملايو ويو. انهيءَ واڌاري سان ڪراچي ڪليڪٽري جي پکيڙ هيوز جي گزيٽئر موجب 16 هزار چورس ميل ٿي ويئي. سال 1876ع جي Police Report of Sind for the year 1876 ۾ اها ايراضي 14092 چورس ميل ڄاڻايل آهي.

1901ع کان 1936ع تائين: آگسٽ 1901ع ۾ دادو، جوهي ۽ سيوهڻ جا تعلقا ڪراچي ڪليڪٽري کان ڇني، لاڙڪاڻي نالي ٺهندڙ نئين ضلعي ۾ شامل ڪيا ويا.

1948ع ۾ ڪراچي ضلعي جا سڀ تعلقا سواءِ ڪراچي تعلقي جي ڪراچي ضلعي کان ڌار ڪري ٺٽو ضلعو جوڙيو ويو. ڪراچي جي 37 ديهن کي ٺٽي ۾ 55 ديهن کي ڪراچي ۾ شامل ڪيو ويو. ڪراچي تعلقو 55 ديهن ۽ ميونسپلٽي سميت مرڪز جي حوالي ڪيو ويو ۽ جنهن کي ”فيڊرل ڪيپٽل ايريا“ جو نالو ڏنو ويو. جنهن لاءِ ايڊمنسٽريٽر مقرر ڪيو ويو. هن فيڊرل ايريا کي ضلعي جو درجو ڏنو ويو. سرڪار ڪراچي کي پاڪستان جي مرڪزي گادي جوڙڻ لاءِ اهو سڀ ڪجهه ڪيو ۽ ان کي سنڌ کان به ڌار ڪيو ويو. جنهن جي ايراضي 1357 چورس ميل هئي. پر بعد ۾ گادي جوڙڻ جو منصوبو ختم ڪيو ويو.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ