سنڌ ۾ فارسي ٻولي، علم ۽ ادب جي زوال جو ذڪر ڪندي، اسين وري به
شڪر گذار آهيون ديوان ننديرام، مرزا قليچ بيگ
مرحوم ۽ ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ جا، جن ان دور ۾ اسان جي
اوائلي تاريخن کي سنڌي ۽ انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيو، ۽
پنهنجي تاريخ (سنڌ) تي ڪتاب لکيا ۽ هتي جديد
تحقيق، ترتيب، ايڊيٽنگ ۽ تنقيد جي فن کي متعارف
ڪرايو. اگر اسان جا هي عالم ان ڏس ۾ عمي ۽ علمي
قدم نه کڻن ها، ته پوءِ پڪ سان سنڌ ۾ تحقيق ۽
تنقيد جي نشاة ثانيه ڪڏهن به اچي نه سگهي ها.
سنڌ کان ٻاهر علامه شبلي نعماني. سيد سليمان ندوي،
مولانا غلام رسول مهر، مولوي محمد شفيع، حافظ
محمود شيراني ۽ ڊاڪٽر عبدالله چغتائي پارن عالمن،
اديبن ۽ محققن، فارسي زبان ۽ ادب جي انحطاط واري
زماني ۾ همٿ ڪري نه رڳو ان ٻولي ۽ ادب جي گرانقدر
خدمت ڪئي، بلڪ مختلف ڪتابن جي ترتيب، ايڊيٽنگ ۽
مقدمه نگاري ڪندي هڪ طرف پنهنجي علمي ڌاڪ جو خود
ايرانين کان داد حاصل ڪيو، ته ٻئي طرف پنهنجي
تهذيب ۽ تاريخ کي پڻ هميشه لاءِ زندهه ڪري ڇڏيو.
اڌ مني صدي اڳ انهن عالمن جي ڪيل ڪاوش جو فائدو
وٺندي، اڄ ڪيئي ڪتاب آسانيءَ سان اردو زبان ۾
ترجما ڪري مارڪيٽ ۾ مهيا ڪيا پيا وڃن.
گهڻو پوءِ خود سنڌ ۾ به، سڀ کان اول ان ڳالهه جو احساس
مولانا دين محمد وفائي رح کي ٿيو. اسان جي هن محسن
عالم ۽ تاريخدان نه رڳو ان ڏس ۾ صحتمند قلم کنيو،
نوجوانن کي تاريخ تي معياري ڪم ڪرڻ لاءِ تيار ڪيو،
پر ساڳئي وقت مولانا صاحب فارسي ڪتابن جي افاديت
(سنڌ متعلق) ۽ اهميت کي پڻ اجاگر ڪيو.ڪلاسيڪل مواد
جي تلاش ۾ پاڻ ورهين جا ورهيه مدرسن ۽ مڪتبن جا
چڪر ڪاٽيندو قلمي ڪتاب، اڏوهي کاڌل پنا ۽ ورق توڙي
بياض هٿ ڪندو ۽ محفوظ ڪندو رهيو. مولانا جي حياتي
مختصر ٿي، ٻيءَ صورت ۾ پاڻ به مٿين بزرگن وانگر
سنڌ کي گهڻو ڪجهه ڏئي ها. علامه وفائي واري علمي
جوڙ ۾ ٻيا جيڪي نالا اچن ٿا، سي هي آهن: ڊاڪٽر
دائود پوٽو مرحوم، سيد حسام الدين راشدي، ڊاڪٽر
نبي بخش خان بلوچ، پروفيسر لطف الله بدوي ۽ مولانا
غلام مصطفيٰ قاسمي. کانئن پوءِ سنڌ ۾ فارسيدان
عالمن ۽ محققن جو سڄاڻ دور ختم آهي. ان بعد اسان
جي حالت خود راشدي صاحب چواڻي اهائي ٿيندي ته___
”نه هي وري ايندا، نه جهڙو وري ڪو پيدا ٿيندو، اهو
دور ئي گذري ويو، جنهن ۾ ان پايي جا ماڻهو پيدا
ٿيندا هئا“.
اهو برابر سچ آهي ته علامه وفائي رح سڀ کان اول اورينٽل
اڀياس ذريعي سنڌ جي تاريخ جي مطالعي لاءِ ڌيان
ڇڪايو. ڊاڪٽر دائود پوٽي مرحوم ورهاڱي کان اڳ ڪجهه
فارسي ڪتاب (سنڌ تي) ايڊٽ ڪيا، ليڪن ائين چوڻ ۾
ڪو به وڌاءُ نه ٿيندو ته سندن ئي سڄاڻ همعصر پوئلڳ
جناب سيد حسام الدين راشدي، جنهن پايي جو علمي،
ادبي، تحقيقي ۽ تاريخي ڪم ڪيو ۽ اثاثو ڇڏيو، ايڏو
وڏو ڪم خود مير علي شير قانع جهڙو بي مثل مورخ به
نه ڪري سگهيو. موجوده دور ۾ سنڌ اندر، راشدي صاحب
نه رڳو بين الاقوامي پايي جو فارسيدان، عالم ۽
نقاد هو، پر ساڳئي وقت کين اردو ٻوليءَ تي دسترس
هجڻ سان گڏ، پنهنجي مادري ٻولي سنڌيءَ تي پڻ مڪمل
اختيار حاصل هو لهاذا، سنڌي ادبي تاريخ ۾ کين
رهندي دنيا تائين لازوال ۽ لافاني حيثيت حاصل آهي.
سندن علمي ۽ ادبي مان مرتبي، بحيثيت هڪ محقق ۽
مورخ جي ڇڏيل ڪار گذاري، اسان جي حوالي ڪيل ادبي
اثاثي، تاريخ نويسيءَ لاءِ ڏنل نظريي، هڪ دانشور،
ڏاهي، پر خلوص، پروقار، محب وطن ۽ هٿ ڀرئي بزرگ
توڙي همٿائيندڙ انسان جي حيثيت، ادبي لاڳاپن ۽
ايليٽ وانگر سندن ادبي ۽ علمي وسيلن جي صحيح پروڙ
ڪرڻ لاءِ ضروري آهي ته جلد کان جلد سندن صحيح ۽
مڪمل سوانح مرتب ڪجي. بيشڪ هي هڪ اهم ۽ ضروري ڪم
آهي، جيڪو ڪرڻ به گهرجي، ٻيءَ صورت ۾ اسان وٽ هاڻي
ته فخر لائق ٻي ڪابه ڳالهه باقي نه بچي آهي
(2) ادبي اثاثو
سيد حسام الدين راشديءَ جي ڇڏيل ادبي اثاثي جي مڪمل
اڀياس لاءِ هيءَ راهه وٺڻي پوندي:
1. صحافتي زندگي
2. مختلف ادبي رسالن جي ايڊيٽر جي حيثيت ۾
3. علمي ۽ ادبي ادران سان لاڳاپو
4. مليل اعزاز ۽ ايوارڊ
5. تصنيف ۽ تاليف
(الف) تصنيف، تاليف، ترتيب ۽ ايڊيٽنگ
(ب) مختلف ڪتابن جي ترتيب لاءِ ساٿي ايڊيٽر جي روپ ۾.
هن مقالي اندر اسين آخري اسم جي پهرئين حصي جي قدري تفصيلي
اپٽار ڪنداسين. آخري حصي متعلق اسان جي ڄاڻ بلڪل
گهٽ آهي.
(الف) سنڌي ڪتاب
(1) انار ڪلي ۽ ڪي ٻيا افسانه ۽ ڪهاڻيون:
هونءَ ته اسان جي هن لاثاني عالم ۽ مورخ، دانشور ۽ اديب
ابتدا ۾ ڪجهه شعر به چيا، ليڪن ستت ئي ان ميدان
تان هٿ کڻي ويا. بهرحال سندن ڪجهه افسانه سنڌ
زميندار اخبار ۽ ڪجهه ٻين اخبارن يا رسالن ۾ ڇپيا.
هڪ انٽريو دوران راشدي صاحب چيو هو ته ” آءٌ
بنيادي طرح هڪ افسانه نويس آهيان.“ افسوس جو سندس
افسانه ترتيب هيٺ اچي نه سگهيا.
(2) اسلامي ڪتبخانا:
هيءَ ڪتاب سال 1939ع ۾ ڇپيو. ڪتاب جي عنوان مان ظاهر
آهي ته ليکڪ جي ذهن تي ان دور جو سياسي ماحول پوري
ريت ڇانيل هو. تفصيل معلوم ٿي نه سگهيو آهي.هيءَ
ڪتاب سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي حيدرآباد پاران شايع
ٿيو.
(3) مهراڻ جون موجون:
هي ڪتاب 1956ع پاڪستان پبليڪيشن پاران نروار ٿيو، جنهن
جا مکيه ٽي ڀاڱا آهن: مضمون ۽ مقالا، افسانه ۽
شاعري. مضمونن ۽ مقالن ۾ تمام قيمتي مواد ڏنل آهي.
هن ڀاڱي ۾ مرحوم گل حسن ” احسن“ ڪربلائي جو
”ٽالپور حاڪمن جا علمي ڪارناما“ نهايت اهميت رکي
ٿو. فاضل مرتب جناب راشدي صاحب ڪتاب جي افاديت هن
ريت محسوس ڪرائي آهي ”اسان جي ٻوليءَ ۽ ادب جي بقا
لاءِ ضرورت آهي ته وقت به وقت اهڙا مجموعا شايع
ٿيندا رهن، جن ۾ اسان جو بهترين ادب محفوظ ٿيندو
رهي. اهو صحيح آهي ته پراڻن رسالن مان چونڊڻ چپوتڻ
۽ صحيح سهڻيون چيزون ڳولي ڪڍڻ آسان چيز نه آهي، پر
پنهنجي ٻولي ۽ ادب جي حفاظت ۽ بقا لاءِ اسان کي
اورچ ۽ اڻ ٿڪ ٿي ئي ڪم ڪرڻو پوندو.“ اسان جي ادب ۾
هن ڪتاب جي اهم حيثيت آهي.
(4) تذڪره امير خاني:
امير خاني ساداتن لڳ ڀڳ ٽن صدين لاءِ ڪنهن نه ڪنهن صورت
۾، سنڌ تي پنهنجو حڪم ۽ اثر رسوخ هلايو. سياست کان
علاوه، هن گهراڻي جي اسان جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ
۾ پڻ واضح اهميت آهي. ان خاندان جي حالات تي هي
مفصل ڪتاب راشدي صاحب تاليف ڪيو سنڌي ادبي بورڊ
ان کي 1961ع ۾ شايع ڪيو. فاضل محقق کي هن ڪتاب لکڻ
جو خيال تڏهن آيو، جڏهن پاڻ 1932ع ۾ بکر، سکر ۽
روهڙيءَ جا ڊٺل ۽ ڦٽل مقبرا ۽ مزارون، زبون ٿيل در
۽ ديوارون ۽ ويران ٿيل مسجدون ۽ درگاهون ڏسندو،
روهڙيءَ ۾ مهراڻ جي ڪناري سان ستين جي ٿان واري
خوبصورت ۽ بناوٽ جي لحاظ سان غير معمولي حسين
عمارت تي پهتو. ڪتاب جي آخر ۾ هن خاندان جي آثارن،
دفينن ۽ مقبرن جي فوٽن جو پڻ چڱو تعداد ڏنو ويو
آهي، جيڪي گهڻو ڪري راشدي صاحب پاڻ ڇڪيا آهن
سنڌيءَ ۾ تذڪره نويسيءَ جو هي بهترين نمونو آهي.
(5) ماڪ ڀنا رابيل:
هن ڪتاب ۾ ماهنامه نئين زندگيءَ ۾ ڇپيل مضمونن ۽ مقالن
جو انتخاب ڏنو ويو آهي؛ جنهن ۾ سوانح، سنڌي ٻولي ۽
ادب متعلق نهايت مفيد مواد سهيڙيل ڏسجي ٿو، ڪتاب
جي پڄاڻيءَ تي مزڪوره رسالي ۾ ڇپيل مضمونن جي
انڊيڪس پڻ ڏني ويئي آهي. تعارفي نوٽ فاضل مرتب جي
ايران وڃڻ ڪري، اداري پاران ڏنو ويو آهي. پاڪستان
پبليڪشن وارن هي ڪتاب 1965ع ۾ شايع ڪيو.
(6) مڪلي نامه:
مير علي شير قانع ڪلهوڙن جي دور جو مشهور شاعر، اديب،
محقق ۽ تاريخدان ٿي گزريو آهي. هن صاحب مڪليءَ تي
نثر ۽ نظم ۾ سن 1174هه/1760ع ۾ هڪ مختصر ڪتاب
لکيو. ٻن سئو سالن بعد، هي ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ
خريد ڪيو ۽ راشدي صاحب ان کي ايڊٽ ڪري، اول ٽه
ماهي مهراڻ ذريعي ڇاپيو ڪتاب جي افاديت ۽ اهميت جي
پيش نظر، بورڊ ان جو جامع سنڌي ڇاپو آڻڻ جو فيصلو
ڪيو. سنڌي ادبي بورڊ مڪلي نامه جو هي مفصل ايڊيشن
سال 1967ع ۾ ڇاپي پڌرو ڪيو. فاضل محقق ۽ مرتب سيد
حسام الدين راشدي صاحب جي محنت ۽ ڪاوش هن ريت آهي:
متن (اصل فارسي)
96 صفحا
تعارف ۽ مقدمو
40 صفحا
حاشيه ۽ ضميما
743 صفحا
شجرا
20
مڪليءَ جا نقشا
2
تصويرون
136
قانع هن ڪتاب ۾ مڪليءَ جي ڪل 33 تاريخي ۽ ثقافتي آثارن جو ذڪر
ڪيو آهي راشدي صاحب انهن مان 6 آثارن جو تعين ڪري
نه سگهيو ۽ اهو ڪم ٻئي ايڊيشن لاءِ رکيو ويو. ان
کان علاوه 5 آثارن جي تعين ڪرڻ کان سواءِ، ان بابت
سمورو مواد ڪتاب ۾ ڏنو ويو آهي مٿي ڏنل وچور مان
اندازو ڪري سگهجي ٿو ته فاضل محقق هن ايڊيشن آڻڻ
لاءِ ڪيڏي نه جاکوڙ ڪئي آهي. هن ڪتاب ۾ سنڌ جي
تاريخ جي سمن، ارغونن ۽ ترخانن متعلق وافر مواد
موجود ڪيو ويو آهي. سنڌ جي تاريخ تي سنڌيءَ ۾ ڇپيل
ڪتابن ۾ هي هڪ بيش بها اضافو آهي. ڪتاب جي آخر ۾
ڏنل تصويرون. سموريون راشدي صاحب پاڻ ڪڍيون آهن.
(7) ڏهين صدي هجريءَ جي سنڌ:
سلطان سليمان ثاني (ترڪن جي عثمانيه سلطنت) پنهنجي دور
۾، مصر کان هندي سمنڊ تائين پورچو گيزن جي وڌندڙ
اثر کي ختم ڪرڻ لاءِ سيدي علي رئيس کي مصري ٻيڙي
جي ڪمان سونپي. هي صاحب بصري، يمن، مسقط، گوادر ۽
جاوا ۾ پورچوگيزن سان معرڪا ڪندو، ڪٿي سوڀ
پائيندو، ڪٿي نقصان سهندو، آخر ساڻو ٿي اچي گجرات
پهتو. هتان هو سنڌ پهتو. ان وقت هتي جي حاڪم شاهه
حسن ارغون جا آخري ڏينهن هئا. هو صاحب سنڌ ۾ ڪل
پنج مهينا ۽ پنج ڏينهن رهيو (20 ريبع الاول ----
15 شعبان 962هه). سيدي علي رئيس جڏهن وطن واپس
پهتو، ته هن ”مراة الممالڪ“ نالي هڪ سفر نامو
لکيو، جنهن مان ان وقت جي سنڌ جي سياسي وقعن تي
اهم روشني پوي ٿي. اسان جي سنڌي عالم ۽ محقق راشدي
صاحب، هن ڪتاب جو هند سنڌ وارو ڀاڱو ترجمو ڪري،
مٿئين عنوان سان، ٽه ماهي مهراڻ ذريعي (1—1971ع)
ان کي شايع ڪيو. هي مختصر مگر قيمتي ڪتاب، ٻيو
ڀيرو ”ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون“ ۾ پڻ ڇپيو ويو آهي.
(8) تذڪره مشاهير سنڌ (جلد اول):
مولانا دين محمد وفائي، سنڌي مشاهرين جي تاريخ تي، هي
ڪتاب پنجن جلدن ۾ تيار ڪيو، مگر موت کيس ان تي
آخري نظرثاني ڪرڻ جي مهلت نه ڏني. هن ڪتاب جو
پهريون جلد راشدي صاحب جي ترتيب، مقدمي ۽ حاشين
سان 1974ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ ڇاپي پڌرو ڪيو. هن جلد
۾ ڪل 124 سوانح ڏنل آهن. فاضل مرتب لکي ٿو: ”هنن
صفحن ۾ مسودي جي پهرين ڪاپي، پهرين جلد جي نالي
سان شايع ڪئي وڃي ٿي. اڃا چار ڪاپيون باقي آهن، جن
۾ 348 سوانح موجود آهن. اها خبر فقط خاوند کي آهي
ته انهيءَ ۾ رهيل مواد جي شايع ڪرڻ جي سعادت
منهنجي زندگي، منهنجو نصيب، ڪندي يا نه!“
(9) هو ڏوٿي هو ڏينهن:
راشدي صاحب تي سال 1958ع ۾ هارٽ اٽيڪ ٿيو ۽ آخرڪار
ڊاڪٽرن جي هدايت تي، پاڻ هي ملڪ ڇڏي، پنهنجي وڏي
ڀاءُ جناب پير علي محمد راشدي صاحب ڏي، فلپائينس
هليا ويا، جتي ڀاڻس پاڪستان جو سفير هو. ورندي سال
جي پڄاڻيءَ تي جڏهن روبصحت ٿيا، تڏهن پاڻ پنهنجي
دوست ۽ شاعر نواز علي نياز تي هڪ مضمون لکڻ جو
ارادو ڪيائون. جڏهن قلم وهيو، تڏهن مضمون کان ڪم
ٽپي ويو. آخر ڪار هتي رهندي ڇهن مهينن ۾ (8
فيبروري---- 28 آگسٽ 1960ع) هي ڪتاب لکي پورو
ڪيائون هي صخيم ڪتاب ليکڪ جي يادگيرين تي مبني هڪ
مطالعو آهي، جنهن ذريعي ورهاڱي کان اڳ واري سنڌ جي
سياست، سماج، ادبي لاڙن ۽ مذهبي رجحانن جو سٺو
پروپاند ملي ٿو. منجهس ڪي ڪي موضوع ته اهڙا تلخ
آهن، جو جيڪر ڪو ٻيو ليکڪ ان بابت ڏهه ڄمارون لکڻ
بعد به قلم ڪاهي نه سگهي ها. راشدي صاحب پنهنجي
ڪتاب بابت لکي ٿو: ”هي تاريخ نه آهي، سنڌ جي هڪ
دﺆر جي معاشرتي تاريخ جو هن کي مقدمو سمجهي سگهجي
ٿو. هن ۾ گهڻيءَ حد تائين انهن سڀني ناسورن جو
مذڪور ڪيو ويو آهي، جيڪي سنڌ جي تنزل ۽ سنڌين جي
شڪسته دليءَ جو سبب بڻيا آهن، جنهن جي نتيجي ۾
جيڪو گهر کان رسي ٿو، سو سنڌين تي سستيءَ،
ڪاهليءَ، بيڪاريءَ ۽ نااهليت جا طرحين طرحين طعنا
رکي، کين جيئڻ ۽ جيئدان ڏيڻ جو مستحق نه ٿو
سمجهي.“
نيٺ سنڌي ٻولي، سليس نثر، وڻندڙ زبان، معلومات جو
ڀنڊار، قومي جوابدارين ۽ سوچ طرف رغبت ڏياريندڙ ۽
سنڌي قوم ۾ موجود ڪيئي ناسور ۽ گهٽتايون هن ڪتاب
جون اهم خوبيون ۽ خاصيتون آهن. ان کان علاوه، هن
ڪتاب ذريعي اسين راشدي صاحب جي سوانح تي پڻ قيمتي
مواد هٿ ڪري سگهون ٿا. سنڌي سوانحي اديب ۾، هن
ڪتاب کي تمام گهڻي اهميت حاصل آهي. ڪتاب جي ترتيب،
سٽاءُ توڙي نالو مشهور دانشور محمد ابراهيم جويي
جو رکيل آهي.
هو ڏوٿي هو ڏينهن، هو ڏونگر هو لڪيون،
ڪنهن جنهن لڌا نينهن، جيئن پيا لهسن لڪ ۾!
هي ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ 1977ع ۾ ڇاپي پڌرو ڪيو. سنڌي
ادبي بورڊ جي پريس مئنيجر مسٽر الله بچايو يوسف
زئي جنهن محنت ۽ سهڻائيءَ سان اهو ڪتاب ڇاپيو آهي،
ان بابت فاضل مصنف، عمدو اعتراف ڪيو آهي.
(10) مير محمد معصوم بکري:
سنڌ ۾ مير معصوم کي ڪير نه سڃاڻي؟ عام ماڻهو کيس ”سکر
واري مناري“ جي نسبت سان سڃاڻن، ته پڙهيا لکيا وري
”تاريخ معصومي“ جي حوالي سان. مير صاحب اڪبر دؤر
جو مؤرخ، شاعر، امير سپاهي ۽ دپلوميٽ هو، انڪري
چئبو ته سندس شخصيت همه گير ۽ گونا گون هئي. محترم
پير علي محمد راشدي سڀ کان اول، مير موصوف جي
سوانح سنڌيءَ ۾ لکي. ان زماني کان (1928ع) سيد
حسام الدين راشدي، مذڪوره عنوان تي تلاش، کوجنا،
تحقيق ۽ مواد جي ڳولا جاري رکي. هي ڪم برابر اڌ
صدي جاري رهيو. فاضل محقق ان ڏس ۾ لکي ٿو__ ” اڌ
صدي انهيءَ جاکوڙ ۾ گذري چڪي هئي. علمي اوساٽ ۽
تلاش نه کٽڻ جي هئي، نه تڪميل ٿيندي نظر آئي. ذوق
برابر قائم رهيو، پير حياتيءَ جي بي وفائيءَ کي
نظر ۾ رکندي ڪم کي نيٺ اڪلائڻ جي رٿا ڪرڻي پيئي.
اهڙيءَ طرح 19 ورهين جي ڄمار ۾ شروع ڪيل ڪم، عمر
جي 68 ورهين واريءَ منزل تي پهچڻ بعد بالااخر پورو
ڪرڻ ضروري ٿيو.“
جيتوڻيڪ هي ڪتاب تاريخ معصوميءَ جي مصنف جي سوانح تي
لکيو ويو آهي، تاهم پس منظر ۾ ارغوني ۽ ترخاني
حاڪمن جي سنڌ جي سياست، سماج ۽ اقتصادي ڦر لٽ کي
پڻ چٽي طرح پڌرو ڪيو ويو آهي. هن ئي دؤر ۾ مير
موصوف جا وڏا، سنڌ ۾ داخل ٿيا هئا. سوانح نگاري
توڙي تاريخ نويسيءَ جو اهو بهترين نمونو، صرف
راشدي صاحب جهڙو بي باڪ عالم ۽ تاريخدان ئي سنڌ ۾
متعارف ڪرائي سگهيو ٿي. هن ڪتاب ذريعي، تاريخ ڏي
فاضل محقق جو نظريو پڻ معلوم ڪري سگهجي ٿو، هونئن
ته سڄو ڪتاب علمي ۽ تاريخي آهي، تاهم مير معصوم
متعلق ڪي نيون حقيقتون پڻ پهريون ڀيرو ميدان تي
آيون آهن.
(1) مناري جي ٺهڻ جو زمانو 1003 هه کان 1026هه ٻڌايو وڃي ٿو.
راشدي صاحب ان زماني جو تعين 1002هه کان 1013هه
ڪيو آهي. ان ڏس ۾ قانع جي
روايت کي به ريٽيو ويو آهي.
(2)
مير صاحب جي علمي ۽ ادبي اثاثي متعلق حقيقت ڀريا
انگ اکر ڏنا ويا آهن.
(3)
مير صاحب جو سن وفات 1019هه چيو وڃي ٿو، ليڪن
راشدي صاحب ٺوس حقيقتن سان، سن 1014هه ڏئي ٿو.
بهرڪيف،
راشدي صاحب جي اوريجنل ڪتاب ۾ سئو کان به وڌيڪ
تصويرن
جو
البم ڏنل آهي، جيڪي آهن ته مير صاحب جي سوانح
متعلق، تاهم راشدي صاحب جي ذوق ۽ محنت جو پڻ داد
ڏيڻ گهرجي. تاريخ سنڌ جي مؤلف کي مختلف نالن سان
يادڪيو وڃي ٿو، ليڪن صحيح نالو ”مير محمد معصوم
بکري“ آهي، جيئن فاضل محقق ڄاڻايو آهي. غالباَ
نالي جي صحت لاءِ، ”ذخيرة
الخوانين“ (تاليف 1060هه) جي مدد ورتي وئي آهي.[1]
فطري
طور تي به هن ڪتاب جو مٿانهون مقام ۽ مان مرتبو
آهي. هن ڪتاب انتساب، پير صاحب، پنهنجي برادر
بزرگوار محترم پير علي محمد راشديءَ جي نالي هن
ريت ڪيو آهي.
فرو
نيايدم اين سر بجز، بدر گه دوست،
که
آنچه درکف ماهست، فيض صحبت اوست
سال
1979ع ۾ هي ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ شايع ڪيو.
هن ڪتاب جي آخر ۾، ماڻهن، ڳوٺن، شهرن وغيره جي جا
نهايت قيمتي ڏسڻي آيل آهي، سا پير صاحب جي هڪ
عقيدتمند ۽ مداح، مسٽر ناشاد، ايڊيٽر انچارج مهراڻ
جي تيار ڪيل آهي. سندس محنت کي، پير صاحب، مهاڳ ۾
نهايت والهانه طريقي سان ساراهيو آهي.
(11)
ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون:
راشدي صاحب پنجاهه سالن جي ادبي سفر ۾ لڳ ڀڳ 300
مضمون ۽ مقالا سنڌيءَ ۾ لکيا. هن ڪتاب ۾ چونڊ 43
مضمون ۽ مقالا ڏنا ويا آهن. ليکڪ جي حياتيءَ ۾،
سندن هي آخري ڪتاب شايع ٿيو آهي، جنهن ۾ هن ريت
مواد
ڏنل
آهي.
مضمون ۽ مقالا ٽوٽل 43
ترڪي
متن 25 صفحا
هڪ نقشو ٺٽو ٽائون
تصويرون
ٽوٽل 171 (ٺٽي متعلق)
گهڻو ڪري سڀئي مضمون اهميت وارا آهن، جيڪي ٽه ماهي
مهراڻ تان (اڪثر ڪري) ورتل آهن. ڪتاب جو پيش لفظ
محمد ابراهيم جويي لکيو آهي، جنهن ۾ سندس تاريخ
متعلق
ڏنل
نظريو قابل غور آهي. ڪتاب جو نالو شاهه عبداللطيف
رح جي هن بيت تان کنيل آهي.
اڄ پڻ آنديون اوٺيئين ڪتابتون ڪي،
ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون، سڻ تون عمر سي......
غلاباَ
سنڌيءَ ۾ مقالن ۽ مضمونن جو هي پنهنجي نوعيت جو
پهريون صخيم ڪتاب شايع ٿيو آهي. هن ڪتاب ڇاپڻ لاءِ،
انجمن تاريخ سنڌ“ کي ڊائريڪٽر ڪلچر سنڌ جناب حميد
آخوند جو ڀرپور سهڪار حاصل رهيو. هي ڪتاب 1981ع ۾
نروار ٿيو. هن ڪتاب جي آخر ۾، راشدي صاحب جي
ڪتابن__ مرزا عيسيٰ ترخان، ۽ ٺٽي جو تاريخي
جغرافيه، جو نالو به ڏنو ويو آهي. اسان ليکڪ کان
آخري ملاقات (28 ڊسمبر 1981ع)
۾،
ان متعلق پڇا ڪئي. راشدي صاحب ٻڌايو ته، هي ٻئي
ضخيم مقالا آهن، جيڪي ترتيب وار سال 1967ع ۽ 1973ع
۾ ڪتاب ”مڪلي نامه“ ۽ رسالي ”مهراڻ“ ڇپيا هئا.
(ب)
اردو ڪتاب
(12) سنڌي
ادب:
هي ڪتاب پاڪستان سرڪار جي طلب تي اردو زبان ۾ لکيو
ويو. جيتوڻيڪ ڪتاب سرسري ۽ مختصر آهي، تاهم ان کي
سنڌي ادب جي پهرين مڪمل تاريخ سڏيندي، ڪو به وڌاءُ
نه ٿيندو. ڪتاب جي ترتيب هن ريت آهي.
باب
پهريون:
سنڌي
ٻوليءَ جي تاريخ
باب
ٻيو: سنڌي ٻوليءَ جو ادب (عربن کان
سومرن ۽ سمن تائين)
باب
ٽيون: ارغون، ترخان ۽ مغل دؤر جو سنڌي ادب
باب
چوٿون: ڪلهوڙن جي دؤر جو سنڌي ادب
باب
پنجون: ٽالپوري دؤر جو ادب
باب
ڇهون: برطانوي دؤر جو ادب
باب
ستون: موجوده پاڪستاني دؤر
باب
اٺون: سنڌي شاعريءَ جون صنفون
مختصر ۽ سرسري هوندي به هن ڪتاب جي بيحد افاديت ۽
اهميت آهي. نه رڳو اردودان حلقي لاءِ پر ساڳئي وقت
يورپ ۾ سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب تي ڪم ڪندي پڻ هن ڪتاب
کان ئي مدد ورتي وئي. پوين ادبي مؤرخن لاءِ پڻ هن
ڪتاب گائيڊ جو ڪم ڏنو. ان ڏس ۾ ميڊم شمل جي ڪتاب
”سنڌي ادب جي ارتقا“ ۽ ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد
سنڌيءَ جي ڪتاب ”سنڌي ادب جو تاريخي جائزو“ جو
احوال ڏيڻ مناسب لڳي ٿو
[2] ڪتاب
جا مختلف ايڊيشن
هن ريت نڪتا آهن:
(I)
اردو ايڊيشن: هيءَ ڇاپو ڪرائون سائيز جي 112 صفحن
تي پکڙيل آهي ۽ پاڪستان پبليڪيشنز ڪراچي پاران سن
1950ع ۾ شايع ٿيو.
(II)
روسي ايڊيشن: هن ايڊيشن جو اطلاع راقم الحروف کي
راشدي صاحب هڪ خط ذريعي تاريخ (9 جولاءِ 1981ع)
ڏنو. ناشر، مترجم
۽ سن
اشاعت متعلق ڪو به پتو نه آهي.
(III)
سنڌي
ايڊيشن: مؤلف جي اجازت سان، راقم الحروف هن ڪتاب
جو سنڌي ترجمو ڪيو. پوءِ جي ادبي اوسر تي، پنجاهه
صفحن جو مقدمو پڻ ان ۾ شامل ڪيو ويو. جاءِ بجاءِ
حاشين کان علاوه، هن ايڊيشن ۾ راشدي صاحب جي ڪتابن
بابت، هڪ ضميمو پڻ
ان ۾ ڏنو ويو آهي. سنڌي ڇاپي جي ڇپيل ڪاپي، راشدي
صاحب کي علاج لاءِ لنڊن وڃڻ کان اڳ (28 ڊسمبر
1981ع) روبرو پيش ڪئي ويئي، جنهن کي پاڻ بيحد پسند
ڪيائون. هيءَ ايڊيشن گرامي پبليڪيشن دولت پور صفن
پاران سال 1981ع ۾ منظر عام تي آندو ويو.
(13)
هفت مقاله:
هن ڪتاب ۾،
سه
ماهي ”اردو“ ۾، فارسي زبان ۽ ادب متعلق ڇپيل ستن
اهم مقالن جو انتخاب ڏنو ويو آهي. مواد جي ڪيفيت
هن ريت آهي.
تصنيفات
شيخ فريد الدين عطار حافظ محمود شيراني مرحوم
شاهه
نامه کا ديبا چئه قديم حڪيم سيد شمس
الله قادري
فردوسي
کان مذهب پروفيسر شيخ محمد اقبال مرحوم
رباعيات عمر خيام عبدالباري آسي لکنوي
مرحوم
خيام
(مؤلفه سيد سليمان ندوي
سيد
معشوق حسين اطهر
پر
ايک عروضي نظر)
هاپوڙي مرحوم
فارسي
زبان کي زير سايه اردو کي
تدريجي
ترقي ڊاڪٽر
سيد عبدالله
صمصام
الدولہ شاهنواز خان
(صاحب
ماثرالاامر)
محمد حسين محوي صديقي
راشدي صاحب، جنهن هن ڪتاب کي مرتب ڪيو اهي، دلچسپ
پيش لفظ جي شروعات هن بيت سان ڪئي آهي:
چو اهل دل ز عشق افسانه گويند
حديث
بلبل ور پروانه گويند
انجمن ترقي اردو ڪراچي پاران 1967ع ۾ شهنشاهه
ايران جي جشن تا جپوشيءَ جي موقعي تي هيءُ ڪتاب
نروار ٿيو.
(14)
دود چراغ محفل:
هن ڪتاب ۾ انهن پنج فارسي گو شاعرن جو احوال ڏنو
ويو آهي، جن جو تعلق مرزا غالب سان هو. هيءَ ڪتاب
1969ع ۾ مرزا غالب جي سئو ساله جشن جي موقعي تي
شايع ٿيو.
(15)
مرزا غازي بيگ ترخان اور اس ڪي بزم ادب:
مرزا غازي بيگ جي سوانح ۽ ادبي خدمتن تي لکيل هيءُ
ڪتاب ٻن حصن ۾ ورهايل آهي__ پهرئين حصي ۾ مرزا
غازيءَ جي سوانح ڏنل آهي. سنڌ جي سياسي تاريخ جي
مطالعي ڪندڙ لاءِ هيءُ حصو بيحد قيمتي آهي.
ٻئي حصي ۾ ڪل 35 فارسي گو شاعرن جي سوانح ۽ سندن
ڪلام جو انتخاب ڏنو ويو آهي؛ جيڪي ڪنهن نه ڪنهن
صورت ۾ غازي
بيگ
سان وابسته هئا. هي حصو سنڌ جي فارسي ادب جي اڀياس
لاءِ نمايان اهيمت رکي ٿو.
مؤلف ڪافي وقت اڳ اردو زبان ۾، مرزا غازي بيگ تي
هڪ آرٽيڪل لکيو هو. ان بعد پاڻ 20—22 سال
هن موضوع تي ڪم ڪندو رهيو جڏهن ڪم تڪميل کي پهتو
ته سال 1970ع ۾ ان کي ڪتابي شڪل ۾ انجمن ترقي
اردو ڪراچي شايع ڪيو.
راشدي صاحب انتهائي دلچسپ پيرايي ۾ مرزا غازيءَ تي
لکندي ٻڌائي ٿو ته: ”مرزا کي نظر کائي وئي ۽
جوانيءَ ۾ سندس انتقال ٿيو. اگر طبعي عمر نه سهي،
زندگي کيس ٿوري به مهلت ڏئي ها ته اسان جي ادبي
تاريخ ۾ سندس شمار اڪبر ۽ جهانگير جهڙن بادشاهن
جو
نه تڏهن به، خانخانان جهڙي علم دوست ۽ ادب پرور
امير کان ته پڪ سان مٿانهون مان هجي ها،........“
مؤلف جو چوڻ هو ته هن ايڊيشن ۾ لاتعداد ڇاپي جون
چڪون رهجي ويون آهن. ڪتاب جو صحيح ايڊيشن تهران
مان فارسي زبان ۾ نروار ٿيڻو هو، ليڪن گمان غالب
آهي ته راشدي صاحب،
راقم الحروف کي هن ڪتاب جي سنڌي ترجمي لاءِ پڻ حڪم
ڪيو. افسوس جو سندن اوچتي وفات سبب،
هي ڪم پڻ التوا ۾ رهجي ويو.[3]
جلد
1، ص 200، ناشر پاڪستان هسٽاريڪل سوسائٽي،
1961ع.
انيمري
شمل جي ڪتاب جو سنڌي ترجمو، ڊاڪٽر غلام حيدر
ٻرڙي ڪيو ۽ ان کي شهيد عبدالرزاق اڪيڊمي موري
سال 1981ع ۾ ڇپيو.
|