ابوالبقا امير خان

روهڙيءَ جي سول ڪورٽ سان لڳولڳ، سکر واري ساڌ ٻيلي جي سامهون، درياه جي ڪناري تي هڪ ننڍيءَ ٽڪريءَ مٿان، خوبصورت قبرستان آهي. اوري پري کان ايندي ويندي ان جو نظارو، بيهڪ ۽ جوڙجڪ ايتري وڻندڙ ۽ دلڪش آهي، جو ماڻهو پهرن تائين بيهو رهي، ۽ ڪلاڪن جا ڪلاڪ ڏسڻ ۾ محو ٿيو وڃي.

        پڇا ڪرڻ تي معلوم ٿيو ته اهو ”ستن جو ٿان“ آهي_ سَت واريون ست ڀينر اتي رهنديون هيون، جن سڄي عمر سَت نڀائي، اتي ئي راهه رباني ورتي. انهيءَ عمارت جي مٿئين ايوان تي ڪيئي قبرون آهن، انهن لاءِ پڇا ڪرڻ تي، مجاور سنڌ جي تاريخ جا ورق اٿلائيندي، سينه بسينه روايتون ٻڌائيندي، وڃي 31 سؤ ورهيه اڳ جي خونريز لڙاين تئين پهچندو، جيڪي عربن ۽ راجا ڏاهر جي وچ ۾ اروڙ ۾ لڳيون هيون، ۽ پنهنجي تاريخي ڄاڻ تي اعتماد ڪندي ٻڌائيندو ته هتي ”بول قاسم“ شهيد دفن ٿيل آهي، جيڪو ”بن قاسم“ سان گڏجي عرب کان آيو هو، ۽ ارڙو ۾ راجا ڏاهر جي لشڪر سان وڙهندي شهيد ٿيو.

        اڻ پڙهيل، پوڙهي، ۽ پيڙهين کان انهيءَ قبرستان جي سيواداري مجاور اهي قصا دليؤن جوڙيا آهن، يا وڏن وٽان روايت به روايت هلندي، وٽس اچي پهتا آهن، تنهن لاءِ البت چئي نٿو سگهجي؛ باقي انهن قصن بيان ڪرڻ مان سندس مطلب هي هوندو ته جيئن ڏسندڙ مرعوب ٿي، فاتحه خواني ڪن، باسون باسين، من جي مرادن لاءِ دعائون گهرن، ۽ پوءِ هلندي وقت سندس هٿ تي ڪجهه نذر نياز رکي، پنهنجو دين ۽ مجاور جي دنيا به درست ڪيو وڃن.

        حقيقت ۾ اهو نه ”ستين جو ٿان“ آهي، نه ”بل قاسم“ شهيد جو قبرستان. ٻيئي روايتون غلط، من گهڙت ۽ ڏند ڪٿا کان به وڌيڪ بي بنياد، ۽ بي حقيقت آهن.

        انهيءَ عمارت جو نالو ”صفهء صفا“ آهي، ان جو ٺهرائيندڙ ۽ مالڪ اسان جي ممدوح مير ابوالبقا امير خان جو والد، مير ابوالقاسم نمڪين هو. انهيءَ پُر فضا ٽڪريءَ، شگفته ماحول ۽ حسين نظارن جي آغوش ۾ هن اها عمارت پنهنجي تفريح ۽ تسڪين لاءِ ٺهرائي هئي. جڏهن بکر جو گورنر هوندو هو ته گرمين جي چانڊوڪين راتين ۾ هو انهيءَ عمارت جي مٿئين ميدان تي شعر و سخن جون مجلسون منعقد ڪندو هو، دوستن احبابن کي گڏ ڪندو هو، اروڙ جا هنداڻا، روهڙيءَ جون کارڪون ۽ سکر جا انب کائيندو ۽ کين کارائيندو هو.

        اها عمارت انهيءَ زماني ۾ پنهنجي مخصوص طرز تعمير، دلڪش پسگردائيءَ، مجلسن منعقد ٿيڻ ۽ شعر و سخن جي بزم آئين سبب هند ۽ سنڌ ۾ مشهور هئي. ”ماثر الامرا“ جو صاحب لکي ٿو ته ”چانڊوڪين راتين ۾ انهن جو نظارو وسرڻ جهڙو نه آهي.“

        ابوالقاسم نمڪين، جڏهن 1018هه ۾ فوت ٿيو ته سندس لاش ڪابل کان آڻي. اُتي دفن ڪيو ويو. کانئس پوءِ سندس جيڪي عزيز و اقارب فوت ٿيا، سي به اتي رکيا ويا، ۽ هلندي هلندي، اهو انهيءَ گهراڻي جو خانداني قبرستان بڻجي ويو. چنانچ 1057هه ۾ جڏهن مير ابوالبقا امير خان فوت ٿيو، ته ان جو لاش به ٺٽي کان آڻي سندس پيءُ جي پاسي ۾ اتي سپرد خاڪ ڪيو ويو.

        مير ابوالبقا امير خان جي والد ابوالقاسم نمڪين جا وڏا اصل سبزوار جا رهاڪو هئا. سندس والد ملا ميز سبزواري اتان لڏي مشهد مقدس ۾ امام موسيٰ رضا جي درگاهه جو مجاور ٿيو. مير نمڪين مشهد مان هجرت ڪريپهرين ڪامل آيو، اتان اڪبر جي ابتدائي دؤر ۾ لڏي سنڌ اچي پهتو، ۽ هن ملڪ، يعني ”سند دلبند“، کي هميشه لاءِ وطن بڻائي هتي ويهي رهيو. مير نمڪين ايندي شرط اڪبري اميرن ۾ داخل ٿيو ۽ ٿوري وقت اندر پنهنجي تدبر، فهم فراست ۽ بهادريءَ سبب اڪبري منصداريءَ جي آخري منزل تي وڃي پهتو. بکر ۾ ٻه دفعا گورنر ٿي آيو ۽ 1017هه ۾ مرزا غازي ترخان سان گڏجي ڪابل ويو، جتي سندس انتقال ٿيو ۽ اتان لاش کڄي بکر پهتو، جتي پنهنجي ٺهرايل عمارت ”صفهء صفه“ ۾ دفن ٿيو.

        هن ٽن بادشاهن (اڪبر، جهانگير ۽ شاهجهان) جو وقت ڏٺو، ۽ ٽنهي جي زماني ۾ هو مختلف اعليٰ عهدن ۾ ممتاز ملازمتن ۾ هو. هندستان جي ڪيترن صوبن تي گورنري ڪيائين، ڪيترن معرڪن ۾ مردانو ٿي ميدان کي منهن ڏنائين. جهانگير جي آخري دؤر ۾ ملتان ۾ نائب هو. ۽ شاهجهان جي تخت نشينيءَ بعد، جڏهن ٺٽي جو گورنر مرتضيٰ خان انجوءَ وفات ڪئي، تڏهن پهريون دفعو سنڌ جو گورنر ٿي آيو؛ ڪيترا سال رهيو ۽ سنڌ خواه ٺٽي جي دارالسلطنت کي خوب سنواريائين ۽ سينگاريائين. سندس پنهنجو وطن هو، پڻس جي به وصيت هئي ۽ اڳي پوءِ کيس به انهيءَ ملڪ ۾ ئي رهڻو هو؛ تنهنڪري ملڪ کي سرسبز، شاداب ۽ پنهنجي وطني ڀائرن جي خوشحاليءَ ۽ خورميءَ ۾ ڪا ڪسر ڪانه ڇڏيائين. پهريون دفعو 1038هه ۾ حاڪم ٿي آيو، ڪجهه وقت رهي وري بدلي ٿي ويو ۽ هندستان خواهه دکن جي مختلف صوبن صوبه دار ٿيندي ٿيندي، ٻيهر وطن واپس آيو. پهرين سيوهڻ جو ناظم ٿيو ۽ 1052هه ۾ جڏهن ٺٽي جي گورنر نواب شاد خان انتقال ڪيو، تڏهن ٻيهر ٺٽي جي واڳ اچي ورتائين؛ جتي ڇهن سالن بعد، 1057هه ۾ سندس انتقال ٿيو.

        پهرئين دفعي ٺٽي ۾ هن ”چوڪ ملڪ امان“ تي  هڪ مسجد ٺهرائي، جيڪا 1039هه ۾ ٺهڻ شروع ٿي ۽ 1040هه ۾ جڙي راس ٿي، ۽ پوئين دفعي 1054 ۾ ٺٽي جي مشهور عالم جامع مسجد جوڙائڻ شروع ڪيائين، جيڪا 1057 ۾ ٺهي پوري ٿي. پهرين مسجد، ”مسجد اميرخاني“ جي نالي سان اڄ به پنهنجي شڪسته حاليءُ تي، جامع مسجد جي اتر اولهه واريءَ ڪنڊ تي مرثيه خوان آهي، ۽ پوئين جامع مسجد، ”جامع شاهجهان“ سڏجي ٿي. انهيءَ جامع جي اوڀارينءَ دويوار سان اميرخاني محلو آهي، جيڪو مير صاحب پنهنجي ۽ پنهنجي اولاد لاءِ پاڻ آباد ڪيو هو. مسجد جي ڏاکڻي دروازي اڳيان جنهن ميدان مٿان هن وقت گند ۽ ڪچرو پيو آهي، ان وقت اتي ٺٽي جو گورنر جو قلعو هوندو هو، جنهن کي ”قلعهءِ حاڪم نشين“ چوندا هئا. اڄ جتي گڏهه ۽ گهوڙا لڏيون لاهن ٿا، ڪنهن وقت اتي سرڪاري محل ۽ ماڙيون هيون ۽ اتي ئي ٺٽي جو حاڪم، سنڌ ۽ سنڌ جي رهاڪن ۽ رعيت جي قسمتن جا فيصلا ڪندو هو، ”بهه ڦرندي ڀاڳ“ چوندا آهن، ڪڏهن ڇا هيو ۽ اڄ ڇا آهي!

        ٺٽي جي گرد نواح ۾ مير صاحب هڪ خوبصورت شهر ”امير آباد“ جي نالي سان به آباد ڪيو هو، جيڪو ان وقت بٺوري، بهرام پور، درڪ ۽ پيلجن جي پرڳڻن جو صدر مقام هو. 1203هه تائين اهو شهر آباد هو؛ اڄ خبر نه آهي ته ان جو ڪو نالو به آهي يا نه.

        ٺٽي جا امير خاني سادات انهيءَ مير ابوالبقا جو اولاد آهن. انهيءَ گهراڻي سنڌ تي پورا اڍائي سؤ ورهيه راڄ ڪيو. اڪبر جي دؤر کان ڪلهوڙن جي آخري ايامن تائين انهيءَ خاندان جا افراد نه فقط ملڪ داريءَ ۽ سياست ڪاريءَ جي ميدان ۾ انتهائي اوج ۽ اقبال منديءَ سان پنهنجا جهنڊا بلند ڪندا آيا، بلڪ ادب جي بزم آراين ۾ به سندن مٽ ثاني ڪونه هو.

        ابو البقا کي جهانگير ’ميرخان‘ جو خطاب ڏنو هو، جنهن ۾ الف جو اضافو شاهجهان ڪري کيس ’امير خان‘ ڪيو. مير صاحب انهيءَ الف جي مناسبت سان هڪ لک روپيه بادشاهه جي حضور ۾ نذراني طور ڏنو. مير صاحب جي ڪارداني، فهم، فراست ۽ دانشمنديءَ جي سڀني مؤرخن تعريف ڪئي آهي. هنن لکيو آهي ته ”مغليه تاريخ ۾ اهو ئي هڪ عجيب و غريب امير هو، جنهن اهڙي ته عقلمنديءَ ۽ سلامت رويءَ سان وقت گذاريو، جو ٽنهي بادشاهن مان ڪنهن به هڪ کي ڪڏهن به سندس خلاف پيشانيءَ تي ڇڙو شڪ به نه پيو.“

        مير صاحب جو وڏو پٽ مير عبدالڪريم(1) به پيءُ ۽ ڏاڏي وانگر مغليه سرڪار ۾ امير ڪبير ٿيو، عالمگير جو خاص درٻاري ۽ پيشڪار هو، پيءُ وارو خطاب ’امير خان‘ حاصل ڪيائين، ۽ فرخ سير(2) جي زماني تائين مختلف سرڪاري عهدا ماڻيندو رهيو. مير صاحب جو ٻيو پٽ امير ابوالمڪارم(3) شهود پنهنجي دؤر جو عظيم الشان شاعر ۽ باعمل عالم هو. ”مثنوي پريخانهء سليمان“ ۽ ”سيف الملوڪ“ (فارسي نظم ۾) سندس ئي شاهڪار آهن. اُنهيءَ بزرگ جو هڪ پٽ مير امين الدين خان(4) ٺٽي جو گورنر هو. ۽ ساڳئي وقت ٻن وڏن ڪتابن جو به مصنف هو_ ”معلومات الافاق“ ۽ ”رشحات الفنون“، ٻيئي علومن ۽ معلومات جا انسائيڪلو پيڊيا آهن. سندس ٻيو پٽ مير رضي الدين خان فدائي(1) فارسيءَ جو شاعر هو. اهڙيءَ طرح مير امين الدين خان جو پٽ مير متين الدين خان(2) به سنڌ جي مختلف صوبن جو حاڪم ٿي رهيو ۽ فارسيءَ جو بهترين شاعر هو، ان جا ٻيئي ڀائر، مير محمد عطا(3) ۽ مير محمد گدا(4)، به فارسيءَ جا سخن سنج هئا، مير رضي الدين فدائي جو پٽ مير حيدرالدين ابوتراب ڪامل(5) ڪلهوڙن جي دؤر جو عظيم شاعر هو؛ فارسي، اردو ۽ سنڌي شعر و سخن تي هڪجهڙي قدرت هيس، شعر ۾ ڏهه ديوان مرتب ڪيائين، ليڪن ڏهه ئي اڄ گم آهن. اهڙيءَ طرح مير ڪامل جا ٻيئي پٽ، مير حافظ الدين(6) ۽ مير معين الدين(7)، به پيءُ جهڙائي شعر وسخن ۾ ڪامل هئا. مير حفيظ الدين(8) سندس پوٽو ۽ مير حافظ الدين جو پٽ هو، اهو به پنهنجي دؤر ۾ سخن سنجيءَ جو استاد هو.  

مير ابوالبقا امير خان پاڻ به فارسيءَ جو شاعر هو. سندس والد مير نمڪين شاعر هو يا نه، پر انشا جي هڪ بهترين ڪتاب ”منشئات نمڪين“ جو مصنف هو. مر ابوالبقا امير خان جو وڏو پٽ، امير عبدالڪريم اميرخان، صاحب ديوان شاعر ۽ ”رقائم ڪرائم“ نالي هڪ ڪتاب جو مصنف هو.”رقائم ڪرائم“ عالمگير جي انهن مڪتوبن جو مجموعو آهي، جيڪي هن امير عبدالڪريم ڏانهن لکيا؛ ابوالبقا اميرخان جو ننڍو ڀاءُ يوسف ميرڪ، شاهجهاني دؤر جو مؤرخ هو. سنڌ جي تاريخ تي هن ”مظهر شاهجهاني“ نالي ٻن جلدن ۾ اهو بيمثل ڪتاب لکيو، جيڪو قديم دستور مطابق فقط سلطاني تاريخ نه، بلڪ عوامي ۽ ملڪي تاريخ تي آهي. اهڙيءَ طرح ”دستور العمل“ نالي هڪ ڪتاب لکيائين، جيڪو انهيءَ دؤر جي ملڪي ڪاروبار ۾ نظم و نسق تي مڪمل دستاويز آهي.

انهيءَ گهراڻي سنڌ کي نه فقط تاريخ جا ڪتاب ڏنا، شعر و سخن جا مجموعا ڏنا، انشا ۽ علومن جا مستقل ذخيرا ڏنا، بلڪ ڪيتريون مسجدون ڏنائون، ڪيتريون عمارتون ڏنائون ۽ ڪيئي نوان شهر سنڌ کي آباد ڪري ڏنائون. اميرآباد جو ذڪر اسان مٿي ڪري آيا آهيون، انهيءَ هڪ شهر کان سواءِ ٻيا به ڪيترا شهر امير ابوالبقا سنڌ جي مختلف سرڪارن ۾ آباد ڪرايا. بکر ۾ هڪ جامع مسجد، هڪ عظيم الشان بازار ۽ روهڙيءَ ۾ هڪ جامع مسجد ۽ هڪ عيدگاهه انهيءَ گهراڻي ٺهرايون. ميرابوالقاسم نمڪين، جيئن روهڙيءَ ۾ ”صفهءِ صفا“ ٺهرايو تيئن سيوهڻ ۾ به ”صفهء وفا“ ٺهرايو هو.

الغرض انهيءَ گهراڻي ڏهين صديءَ هجريءَ جي آخر کان وٺي ٻارهين صديءَ جي اختتام تائين، ڪم و بيش اڍائي سؤ ورهيه سانده، سنڌ جي ڇڙو ملڪي ڪاروبار ۾ حصو وٺي، سنڌ کي فائدو پهچايو، بلڪ تمدن، تهذيب ۽ ثقافتي ذخيري سان گڏ علمي ۽ ادبي خزاني جو به اڻ کٽ ورثو ڏيئي ڇڏيو.

انهيءَ خاندان جا ڪي بزرگ، يعني مير ابوالبقا اميرخان تائين، ”ستئين جي ٿان“ ۾ دفن آهن، ۽ امير عبدالڪريم اميرخان کان وٺي پوءِ جا مشاهير، مڪليءَ جي قبرستان ۾، ”اميرخاني رانڪ“ منجهه مدفون آهن. ڪن جو مٽيءَ پنوڙو سيوهڻ جي خاڪ ۾ مليل آهي.

ستين جي ٿان کي ته ”بل قاسم شهيد“ ۽ مائين ستين جي نالي، احترام، عقيدي ۽ کڻي چئجي ته برڪت، اڃا تائين زير و زبر ٿيڻ کان محفوظ رکيو آهي، ليڪن مڪليءَ وارن مقبرن جي حالت سخت زبون ٿي ويئي آهي. ڪوبه لوڙهه سلامت نه آهي ۽ ڪابه قبر بچيل ڪانه آهي. جن جو ٿورو گهڻو کڻي اڄ نشان پتو پوي ٿو، سي به سڀاڻي تائين زبون ٿي، هميشه هميشه لاءِ مٽجي ۽ ميسارجي وينديون. پوءِ ڪنهن کي به پتو ڪونه پوندو ته سنڌ جو صوبو ۽ ”معلومات الاقاق“ جو مصنف مير امين الدين ڪٿي دفن هو؛ سنڌ جي حاڪم ۽ شاعر مير متين الدين جي ڪهڙي قبر هئي؛ فارسيءَ جا ٻه نغزگو شاعر ميرمحمد عطا ۽ مير محمد گدا ڪهڙين قبرن ۾ ستل هئا؛ مير رضي الدين فدائيءَ جهڙي باڪمال سخن سنج جي آرامگاهه ڪٿي هئي؛ اورنگزيب عالمگير جي ساٿيءَ، سنگتيءَ ۽ خاص مصاحب امير عبدالڪريم امير خان جي رانڪ ڪهڙيءَ جاءِ تي هئي. رهي نالو ربّ جو. آخر سڀ فنا آهي. ليڪن اهڙو به شل ڪنهن سان ڪلور ڪونه ٿئي، جو سمورو ثقافتي ورثو، تمدني ۽ تهذيبي ذخيرو، ڏسندي ڏسندي قوم جي ڇڙو ڪاهليءَ ۽ عدم توجهيءَ سبب اسان جي سامهون رفتي رفتي مٽبو ۽ معدوم ٿيندو وڃي.

[”نئين زندگي،“10_1956ع]

ڄام نظام الدين سمون

سنڌ جا ماڻهو قرب ۽ محبت منجهان کيس ”ڄام نندو“ سڏيندا هئا ۽ اڃا تائين به سندس نالي جي اها تخفيف بدستور مروج ۽ مشهور آهي.

ڄام نظام الدين، سمن جي خانوادي جو آخري ۽ آزاد سنڌ جو پويون تاجدار هو، جنهن 25_ ربيع الاول 866هه(1) کان 914هه تائين نه ڇڙو ملڪ مٿان فرمانروائي ڪئي، بلڪ ماڻهن جي دلين تي به بادشاهي ڪئي.

کانئس پوءِ پُٽس ڄام فيروز ۽ خاندان جي ٻئي هڪ شهزادي ڄام صلاح الدين جي وچ ۾ تخت ۽ تاج لاءِ خانه جنگي شروع ٿي. سنه 914هه کان وٺي سنه 967هه تائين، سنڌ تي، ڪڏهن صلاح الدين گجرات کان ڪٽڪ ڪَهرائي پهتو، ۽ ڪڏهن سبيءَ ۽ قنڌار کان ارغونن کي وٺي، فيروز تي اچي ڪڙڪيو. نيٺ انهيءَ ڪشمڪش ۾ ارغونن نه فقط صلاح الدين کي فيروز جي مقابلي ۾ ختم ڪيو (967هه)، بلڪ سال_ اڌ اندر فيروز جي به پڄاڻي آڻي، انهيءَ گهراڻي جي شاهيءَ جو ڏيو هميشه لاءِ اُجهائي ڇڏيو.

انهن ٻن شهزادن جي ويڙهه جو نتيجو ڏاڍو اُگرو ۽ اندوهناڪ نڪتو. برابر اڍائي سؤ ورهين (927هه/1152هه) تائين ماڻهو ۽ ملڪ، ڌارين جي غلاميءَ جو ڳٽ پنهنجي ڳچيءَ مان ڪڍي ڪونه سگهيا. سواءِ ڪنهن ڏوه ۽ گناه جي، هتان جو هر متنفس صدين تائين اذيت ۽ عذاب ۾ مبتلا رهيو، ۽ بنان ڪنهن ڪَئي ۽ قصور جي مسلسل لوڙ لوڙيندو رهيو.

سنڌ جي انهيءَ سانحه ۽ فيروز_ جنهن کي سنڌ جي مؤرخن ”فيروز ناپيروز“ لکيو آهي_ جي انهيءَ حرڪت جو ذڪر ڪندي، ”ظفرالواله“ جي مصنف عربيءَ جو هڪ شعر مثال طور آندو آهي، جنهن جو مطلب آهي ته ”_ جيڪو ماڻهو مصيبت جي وقت عَمرو جي پناهه ڳولي ٿو، سو انهيءَ انسان وانگر آهي، جيڪو نٽهڻ اُس کان بچڻ خاطر، باهه ۾ ٽپي پوي ٿو_“

المستجير  بعمرو  عند ڪربتـﮧ

ڪالمستجير من الرمضاءِ بالنار(1)

افسوس ڪندي مصنف لکي ٿو ته ”فيروز جو حشر به ساڳيو ئي ٿيو، جڏهن مغل سنڌ ۾ پهتا، تڏهن هِرکجي پيا (طمعوا في الملڪ). کين طمع وٺي ويئي ۽ هنن چالبازيءَ سان وزير دريا خان کي قتل ڪري ڇڏيو. اهڙيءَ بيوفائيءَ ڪندي کين ذري ماتر پرواهه ڪانه ٿي(2).“

ساڳيو مؤرخ اڳتي هلي، سنڌ ۽ سنڌين جي بدبختيءَ ۽ بدقسمتيءَ تي واويلا ڪندي، چوي ٿو: ”سنڌ سنڌين هٿان نڪري ويئي. هو مغلن جي رعيت بڻجي، شاهه مير (شاهه بيگ) جي دؤر کان وٺي جاني بيگ جي عهد تائين، زماني جي پيڙا ۾ مبتلا رهيا_ در حقيقت زماني جي چڪيءَ ۾ سنڌ ۽ سنڌي، جاني بيگ جي دؤر (1000هه) نه، بلڪ ان کان پوءِ به ڏيڍ صديءَ تائين برابر پيڙبا ۽ پيسبا رهيا.“ مؤرخ سنڌ جي الميه جو اهو عبرتناڪ داستان هن فقري تي ختم ڪري ٿو:

”_ وڪل مايُنيلـﮧ الدهرلـﮧ امد وينقضيٰ والله سبحانـﮧ الدائم ملڪـﮧ_“

’زمانو جيڪي ڪجهه ڪري ٿو، ان لاءِ ضرور سبب ٿيندو آهي‘_ ۽ اهو سبب اهو ٿيو، جو گهراڻي جا ٻه فرد ذاتي اقتدار حاصل ڪرڻ لاءِ تنگدل ٿي، هڪٻئي سان وڙهي پيا. ڪشمڪش هلي، فساد ٿيا، سبب ٺهي آيو، ڌارين کي موقعو ملي ويو، ۽ زماني دستور مطابق نه فقط انهن ٻن کي، بلڪ سڄي ملڪ کي سزا ڏيئي ڇڏي. اهڙي ئي موقعي لاءِ شيخ سعديءَ فرمايو آهي ته:

چو از قومي، يڪي بيدانشي ڪرد

نه ڪـﮧ را منزلت ماند، نه مـﮧ را

ڄام نندو نهايت ئي نيڪ ڪردار ۽ گفتار جو سچو، منتظم، جري ۽ خوش اطوار سلطان هو؛ جاه و جلال، شان و شوڪت، تدبر خواهه فهم و فراست ۾ سندس شاني ۽ ثاني ٻيو ڪو ڪونه ٿيو. سندس اڌ صديءَ جي حڪمراني سنڌ لاءِ سچي پچي رحمت ثابت ٿي. ملڪ ۾ امن امان هو؛ خير ۽ برڪت جو جواب ڪونه هو؛ سنڌ جا ماڻهو سکيا ستابا ٿيا؛ سڄو ملڪ ريان کيان هو؛ دينداري ۽ دنياداري ملڪ ۾ ٻيئي گڏوگڏ هيون؛ ديني ۽ دنيوي علومن جي اشاعت سنڌ جي چئني ڪُنڊين انتهائي عروج تي هئي؛ مدرسا ۽ خانقاهون آباد، راڄ ۽ رعيت، امير خواه سپاهي، سڀ آرام ۽ آسائش ۾ هئا. جيسين پاڻ زندهه هو، تيسين ڪنهن به ڌارئين کي همت ڪانه ٿي، جو سنڌ ڏانهن مَندي اک کڻي نهاري.

ڄام نندي جي پاڪبازيءَ، زهد ۽ تقويٰ جون ڪيئي ڪهاڻيون مشهور آهن. تاريخ ۾ ان جا ڪيترا مثال محفوظ آهن. قاضي عبدالله جي جنازي نماز ڄام نندي هن ڪري پڙهائي، جو پاڻ سموري زندگي با وضو رهيو ۽ ڪڏهن پنهنجي اوگهڙ ڪانه ڏٺي هئائين. ٺٽي ۾ ڪيترا پير، فقير، صوفي ۽ بزرگ موجود هئا، ليڪن اهي وصفون فقط سنڌ جي سلطان ۾ موجود هيون.انهيءَ تقويٰ ۽ پرهيز گاريءَ سبب ئي هڪ روايت مطابق، پير مراد شيرازيءَ جي جنازي نماز به ڄام ئي پڙهائي. مشهور آهي ته جڏهن هو گهوڙن جي ڪُڙهه ۾ ويندو هو، ته جانورن جي پُٺيءَ تي هٿ گهمائي چوندو هو: ”خدا اهو ڏينهن نه آڻي جو سواءِ غَزا جي، آءُ اوهان تي سواري ڪريان! دعا آهي ته ڪنهن به مسلمان جو خون منهنجي هٿان اوهان تي سواري ڪندي نه وهي! آءُ انهيءَ سلسلي ۾ پنهنجي خدا اڳيان قيامت ڏينهن شل شرمندو نه ٿيان(1)!“

سندس هيٺينءَ رباعيءَ مان پڻ سندس سيرت ۽ ڪردار تي روشني پوي ٿي:

اي آنڪ ترا نظام الدين مي خوانند،

تو مفتخري ڪه مرا چنين مي خوانند!

گر در رهِ دين از تو خطائي رفته،

شڪ نيست ڪه ترا ڪافر لعين مي خوانند.

سڀني مؤرخن، سنڌ جي انهيءَ نيڪنام سلطان جي تعريف ڪئي آهي، ۽ سندس دؤر کي امن ۽ سڪون، ايمان ۽ اخلاق، نيڪيءَ ۽ ديني بلنديءَ جو دؤر ليکيو ۽ لکيو آهي. ”معصوميءَ“ جو مصنف لکي ٿو:

”..... در اوائل حال، طلب علم مي نمود، ودر مدراس وخوانق ميگزرانيده. و بغايت متواضع و خليق بود، بصفات پسنديده و اخلاق حميده متصف. و زهد و عبادت بدرجـﮧ ڪمال داشتـﮧ.“

آخر م لکي ٿو:

”..... و فضيلت و حالت او زياده ازان بود ڪه شمـﮧ ازان تحرير توان نمود(2).“

”ماثر رحيميءَ“ جو مصنف لکي ٿو ته ”سنڌ ڇا؟ بلڪ سموري هندستان ۾ جهڙس ديندار، متقي ۽ صاحب فضيلت بادشاهه ڪونه ٿيو.“ مغل دؤر جي انهيءَ مؤرخ جو اهو قول وزندار ۽ وڏي ۾ وڏو اعتراف آهي:

”درميان سلاطين سنده چه؟ ڪه درميان سلاطين هندوستان بفضيلت و حالت او نبوده.“

ساڳيو مصنف لکي ٿو ته ”سندس دؤر ۾ عالم، صالح، بزرگ ۽ فقير سڀ خوش و خورم، ۽ رعيت خواهه سپاهي فارغ البال ۽ آسوده حال هئا.“

”....در زمانِ دولت او، علماء و صلحاء فقراء، در نهايت فراغت، اوقات مي گذرانيدند و سپاهي ورعيت اَسوده حال و مرفع الحال بودند(1).“

مذهبي شوق ۽ شغف جي سلسلي ۾ مير معصوم جو قول آهي ته:

”.....در زمان دولت او، احياء سنّن نوعي شيوع يافته بود ڪه مافوق آن تصور نتوان ڪرد. و در مساجد اقامت جماعت به نهجي ميبود ڪـﮧ صغير و ڪبير محله“ در مسجد حاضر آمده، بگذاردن نماز، تنها راضي نبودند(2)“

ساڳئي سلسلي ۾ ”ماثر رحيميءَ“ جو مصنف لکي ٿو:

”.....احياء سُنّن و رواج مدارس بنوعي در سند مقرر بود ڪـﮧ زبان قلم از تحرير آن عاجز است(1).“

”مڪلي نامه“ جو مصنف، ”تحفـة الڪرام“ ۾ رقم طراز آهي:

”.....در زمانش علماء و سادات و صلحاء و عموم خلق الله برفاهيت ڪلّي، گذرانيده، احياي سنن بنوعي شيوع يافت ڪـﮧ احدي بدون صوم و صلواة نبودي.“

”تـــــحـــــفـــــــة الـــــــڪـــــــرام“، ”مـــــقـــــالات الــــــشـــــعــــراء“، ”حديقـة لاولياء“، ”تحفـة الطاهرين“ يا ٻين تذڪرن ۽ تاريخن ۾ اسان کي اڪيچار سنڌي عالمن، بزرگن، مشائخن محدثن ۽ شاعرن جا نالا ڏسڻ ۾ اچن ٿا، جن انهيءَ سلطان جي دؤر ۾ سنڌ اندر، اطمينان ۽ دلجمعيءَ سان ديني ۽ دنيوي علمن کي فروغ ڏيڻ ۾ اڻ وسرندڙ ڪوششون ۽ خدمتون ڪيون.

اهڙيءَ ريت امن، راحت، فراغت ۽ خوشحاليءَ جون خبرون جڏهن ڏورانهن ڏينهن تائين پهتيون، تڏهن سنڌ کان ٻاهر جي مشاهيرن به قطار در قطار هن طرف رخ رکيو. سلطان نظام الدين جي آخري دؤر ۾ ته خاص طرح ايران، خراسان خواهه ماوراء النهر مان ڪيئي گهراڻا سنڌ ۾ ايڏيءَ ڪثرت سان اچي پهتا، جو انهن کي آباد ڪرڻ لاءِ حضرت ننگر ٺٽي ۾ علحدا محلا مخصوص ڪرڻا پيا. وچ ايشيا ۾ اهو زمانو سخت بدامنيءَ ۽ طوائف الملوڪيءَ جو هو.

انهيءَ ڀاڄڙ ۾ گهڻا ته خس وخاشاڪ جي مثل هئا، ليڪن ڪي اهڙا عالم ۽ دانشمند به اچي پهتا، جن جو اچڻ سچ پچ ته سنڌ لاءِ هڪ نعمت هو. مثلاَ:

مولانا عبدالعزيز ابهري، ۽ سندس پٽ مولانا اثيرالدين پنهنجي سموري خاندان سميت هتي پهتا. علم جي اشاعت لاءِ مدرسو جاري ڪري، هنن سون علم جي طالبن جي آس ۽ پياس پوري ڪئي.

علامه جلال الدين دواني (المتوفي سنه 908هه) سنڌ ۾ اچڻ لاءِ تيار ٿيو. راهه خرچ به ڏانهس موڪليو ويو، ليڪن افسوس جو خرچ پهچڻ کان اڳ، مولانا لاڏاڻو ڪري ويو:

”.....تا رسيدن خرچ راه و رسولان، مولانا سفر تته را

بسفر آخرت تبديل نموده بملڪ بقا رفتـﮧ بود(1).“

هن جا ٻه جيد شاگرد، مير شمس ۽ مير معين، ٺٽي ۾ آيا، جن هتي رهي ديني ۽ دنيوي علم جي اشاعت ۾ ڀلئون ڀل بهرو ورتو.

اهڙيءَ ريت سنڌ جي انهيءَ نيڪ نهاد سلطان جي سَمي ۾ ڪيترن بيروني عالمن هتي پناهگزين ٿي، شاهي سرپرستيءَ هيٺ، سنڌ کي علمي فائدو رسايو.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12  13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50  51 52 53 54 55 56 57 58 59 60
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ