|
مِهرَسندا مِينهَن، شَاهه وسائين شَلَ!
جُهريِل منهنِجي جهوپڙي، بِنان جَهلِي جَهلَ!
ڪاهِلَ تي ڪهلَ، ڪندين شال ڪريمَ تون!
_سچل
واِلي وسائيج، درد منديءَ جو ديس!
پِرين مون پرديس، اُٺي ايندم اوڌڙا.
_سچل
سارنگُ سعِيي ۾ اَٿِي، ”سچل“ سسِتي ڇڏ:
مٿان اِيندءِ اوچتو، هاڻ نه مُڙندءِ هَڏ:
آجهاپِي ڪا آڏ، وسڻ کان اڳي وڃِي.
_سچل
ڪچي جو سير
درياهه جي ٻنهي ڪپن واريءَ زمين کي ’ڪچو‘ چئبو آهي ۽ اتي جي
رهاڪن کي ’ڪچي جا ماڻهو‘ ڪري سڏبو آهي. ڪچي ۾
گهاٽا گهاٽا جهنگ ۽ ٻيلا آهن، جن ۾ ٻٻر، باهڻ ۽
ڪانهن ڪثرت سان هوندا آهن. زمين سيڪ واري ٿيندي
آهي، جنهن تي ڇٻر هميشـﮧ ڄاول هوندي آهي. ڪانهن کي
ڪچي جي ماڻهن جون پياريون ۽ دل گهُريون مينهون ۽
وڇون خوشيءَ وچان دل ڀري کائينديون آهن. ڪانهن
کائڻ ڪري اُهي کير ۽ مکڻ جام ڏينديون آهن. ساوڻ ۾
سمورو ڪچو پاڻي هوندو آهي. وري سرءُ جو، جڏهن
پاڻيءَ جي مُند ختم ٿيندي آهي، تڏهن ڪچو به سُڪندو
آهي. ساوڻ ۾ اُتي جا ڀاڳيا پنهنجون مينهون، ڏاند،
ڳئون هڙئي پڪي تي ڪڍي ايندا آهن، جتي پاڻي ڪونه
هوندو آهي. ڀاڳين کي پنهنجي مال جي سُک جو گهڻو
خيال هوندو آهي، سندن مال خوش ته پاڻ به خوش.
ڪچي ۾ درياهه جي ڀرسان تمام سٺا ۽ موهيندڙ نظارا ٿيندا آهن، جن
کي ڏسيو دل گهري ته ساري ڄمار انهن کي ڏسندي پوري
ڪجي.باهڻن ۽ ٻٻرن جا وڏا وڏا وڻ، چنار جي درختن
وانگر، ڪپن سان هوندا آهن، تن جي هيٺان ڀاڳين جون
مينهون ۽ وڇون ڪيرن ۾ چرنديون نظر اينديون آهن.
اُنهن جي چڙن جو آواز ساري جهنگ ۾ ٻڌي ڌنارن جون
دليون ٻهڪنديون آهن. ڀاڳيا، جن کي ڌنار به چئبو
آهي، سي درياهه جي ڪپن تي ڇٻر جي سبزي، تي ويٺا
پنهنجِن مينهن جي تعريف ۾ يا مارن جا راڳ پيا
ڳائيندا آهن. هنن جون دليون، غم گوندر کان بي خبر،
هميشـﮧ خوشيءَ ۾ هونديون آهن. درياهه جي ٻيٽارن تي
ڪڙمي ڪنڙي، جا سرنهه جي نموني ٿيندي آهي، پوکيندا
آهن. جنهن وقت اُها گل ڪندي آهي، تنهن وقت جاڏي
نظر ڪبي آهي، تاڏي ڦڪاڻ ئي ڦڪاڻ نظر ايندي آهي.
سوين جريب پوکيل هوندا آهن. وري هوا تي جا اُن جي
خوشبو اچي، سا ته دماغ ۾ نشو پيدا ڪيو ڇڏي. جنهن
وقت ڪنڙي جاڏي ڪاڏي گل ڪري بيهندي آهي، تنهن وقت
درياهه ڪنوار جي نموني سينگاريل نظر ايندو آهي.
ڪچي جي ماڻهن جا گهر باهڻن ۽ ڪانهن جا ٺهيل هوندا آهن. ڪن ڪن ۾
ته بنگلن کان به وڌيڪ ويهڻ ۾ مزو ايندو آهي، ۽
سندن رهاڪو به پنهنجن اُنهن ڪکائن جهوپڙن کي بنگلن
۽ محلن ماڙين کان وڌيڪ سمجهندا آهن، ۽ انهن ۾
خوشيءَ ۽ مزي سان گذاريندا آهن. ڇت ۽ ڀتيون جيڪي
ڪانهن سان ٺهيل هونديون آهن، سي تمام پڪيون ۽
جٽادار ٿينديون آهن. اُنهن کي مينهن واءُ جو خطرو
مُور نه ٿيندو آهي. گهرن کان به وڌيڪ هو پنهنجن
مينهن جا منَههَ، جن کي واڙا به سڏيندا آهن، سٺا
مضبوط ۽ ڪشادا ٺاهيندا آهن. هنن کي ساهه کان به
وڏيڪ سندن مينهون ۽ منَههَ پيارا آهن. ڪچي ۾ غريب
کي به ٻه ٻه چار مينهون ضرور هونديون، نه ته بدبخت
سڏيو ويندو. وڏ ڀاڳين کي سـؤ ڏيڍ کن مينهون ۽ ڳئون
ٿينديون آهن.
ڪچي ۾ ڏهن ٻارهن گهرن جو ڳوٺڙو ٿيندو آهي، جو انهن جي وڏي ڀاڳئي
جي نالي پٺيان سڏبو آهي. جي ڪنهن زميندار جو هوندو
آهي، ته فلاڻي جي ’ڪيٽي‘ ڪري چئبو آهي. ڳوٺڙي جا
رستا تمام سوڙها، چارن جي نموني ٿيندا آهن، جي
گهرن جي اڱڻن ۾ وڃي کٽندا آهن. چارن جي ٻنهي پاسي
ڀاڻ پيل هوندو آهي، وچ مان رستو ٿيندو آهي. ڀاڻ
ڀاڳين کي ساوڻ جو دونهن جي ڪم ۾ ايندو آهي، ۽
سياري جو ڪٺو ڪندا ويندا آهن. هر هڪ گهر ۽ واڙي جي
چوڌاري ڪنڊن جو پيهو هوندو آهي، جو ست اٺ فوٽ وڏو
ٿيندو آهي ۽ ”در“، جنهن کي ”ڳلي“ ڪري سڏيندا آهن،
سو رات جو ڍنگر سان بند ڪري ڇڏيندا آهن.
[”بهار نثر“_ مرتب ڀيرومل مهرچند، 1932ع]
منصوره جي تاريخ جو هڪ باب
(سنڌ ۾ عرين جي دارالسلطنت جي علمي ڪيفيت)
دارالسلطنت هجڻ سبب، ”منصوره“ علمي لحاظ سان بغداد ثاني بڻجي
ويو هو. ڪيترا عالم، فاضل، اديب ۽ شاعر منجهس
رهندا هئا. خود عرب ۽ عراق مان به ڪيئي پنهنجي
زماني جا مشهور علمي آدمي، داد ودهش ۽ علمي شهرت
سبب، پنهنجو وطن ڇڏي اچي منصوره ۾ مقيم ٿيا هئا.
منصوره جي عام علمي ۽ مذهبي حالت، صاحب ’احسن التقاسيم‘ هن طرح
بيان ڪئي آهي:
”هتي جا رهاڪو لائق ۽ بامروت آهن. اسلام کي وٽن تازگي آهي. اهل
علم هتي تمام گهڻا آهن. ماڻهن ۾ ذهانت ۽ ذڪاوت
آهي، نيڪي ۽ خيرات ڪن ٿا.... مسلمانن ۾ واعظن جو
وجود نه آهي. مسلمان گهڻو ڪري اهل حديث آهن....
وڏن شهرن ۾ حنفي فقيهه به آهن، ليڪن هتي مالڪي ۽
حنبلي ڪونه آهن، ۽ نه معتزلي آهن. ماڻهو سڌي ۽
صحيح مسلڪ تي آهن، نيڪ ۽ پاڪدامن آهن.“
(اُحسن التقاسيم‘، ليڊن، ص 481)
انهيءَ بيان مان معلوم ٿئي ٿو ته منصوره ۾ علم جو ڪافي چرچو هو.
مذهبي لحاظ سان ماڻهو گهڻو ڪري اهل حديث هئا.
مختلف مذهبي فرقن جي واعظين جو وجود نه هو،
جنهنڪري نه مذهبي اختلاق هئا، ۽ نه مسلمانن ۾ فرقي
بازي هئي. باشندا ذهين ۽ ذڪي، نيڪدل ۽ سچا هئا.
مدرسا. منصوره ۾ ’احسن التقاسيم‘ جي ذريعي هڪ مدرسي جو به پتو
پوي ٿو، جنهن ۾ قاضي ابومحمد صاحب منصوريءَ جو درس
جاري هو. بشاري مقدسي سندس ذڪر ڪندي لکي ٿو:
”مون هتي قاضي ابومحمد منصوريءَ کي ڏٺو، جنهن جو مذهب دائودي
(ظاهري) هو، پنهنجي مذهب ۾ کيس امام جو درجو حاصل
هو. سندس حلقـﮧء درس وڏو هو، ۽ سندس تصنيفون به
ڪيتريون آهن، جن مان ڪي ته تمام بهتر آهن.“ (ليڊن،
ص 481)
منصوره جي علمي ۽ مذهبي ماحول ۽ اهل علم جي ڪثرت مان اندازو ٿئي
ٿو ته امام ابومحمد جي مدرسي کان سواءِ ڪي ٻيا به
مدرسا منصوره ۾ ضرور هوندا، ليڪن تاريخ انهن جو
ذڪر ڪونه ڪيو آهي.
قضاجو عهدو. منصوره ۾ قضا جي عهدي کي وڏي اهميت حاصل هئي. عرب ۽
عراق جا مشهور عالم انهيءَ منصب لاءِ منتخب ٿي
ايندا هئا. 283هه جي ربيع الاول ۾ بغداد کان حضرت
محمد بن ابي شوراب منصوره جو قاضي ٿي آيو. هو صاحب
جيد عالم، ۽ قضا جي عهدي لاءِ پنهنجو مٽ پاڻ هو.
جيڪڏهن هو ڪجهه وقت منصوره ۾ رهي ها ته هوند ملڪ
کي ڏاڍو فائدو پهچي ها، ليڪن افسوس جو ساڻس عمر
وفا نه ڪئي ۽ هتي پهچڻ کان ڇهن مهينن بعد وفات ڪري
ويو (’الڪامل‘، ابن اثير، ج 7، ص 334، ليڊن).
ٻاهريان اديب ۽ عالم. منصوره جي علمي فضا ۽ ادبي قدر دانيءَ جي
شهرت عرب ۽ عراق ۾ جڏهن پهتي، تڏهن ڪيترا اتان جا
عالم ۽ اديب وطن ڇڏي اچي منصوره ۾ مقيم ٿيا.
تاريخي ۽ ادبي ڪتابن جي ورقن ورائڻ سان انهيءَ
سلسلي ۾ ڪيئي مثال ملن ٿا.
عرب جو مشهوره شاعر مطيع ابن اياس، هشام تغلبيءَ جي ولايت واري
زماني ۾، منصور منجهه آيو، ۽ ڪيترو وقت اتي مقيم
رهيو (’آغاني‘، ج 12، ص 760، مصر). اهڙيءَ طرح عرب
جي شهره آفاق شاعر ابو تمام، صاحب ’حماسه‘، جو
همعصر ۽ پنهنجي دور جو مشهور شاعر، ابو عباده وليد
بن عبيدالبحتري، 284هه ۾ سنڌ اچي پهتو (’معجم
البلدان‘، ص 51، باب س).
عالمن ۽ اديبن کان سواءِ، ڪيترا مذهبي مبلغ به تبليغ ۽ اشاعت
لاءِ منصوره ۾ وقت بوقت ايندا رهيا، چنانچه عمر بن
حفص جي زماني (142_151هه) ۾ حضرت عبدالله الاشتر
علوي به مذهبي ۽ سياسي عقيدي جي اشاعت لاءِ منصوره
۾ آيو، ۽ ڪيترن سالن جي قيام بعد هتي ئي شهيد ٿيو.
خارجي ٽولي جو مشهور ليڊر حسان بن مجاهد همداني به
142هه ۾ پنهنجي فرقي جي اشاعت ۽ تبليغ لاءِ سنڌ ۾
وارد ٿيو. جيڪڏهن تاريخ ۽ ادب جي ڪتابن جو مطالعو
چڱيءَ طرح ڪجي ته هوند انهيءَ قسم جا ڪيترا مثال
ملي پوندا.
زبان. عرب جغرافيه نويسن جي زبانيءَ مان معلوم ٿئي ٿو ته منصوره
جي زبان عربي ۽ سنڌي هئي. چنانچه ابن حوقل لکي ٿو
ته ”منصوره ۽ ملتان ۽ ان جي آسپاس واري علائقي جي
زبان عربي ۽ سنڌي آهي“.
اهڙيءَ طرح، صاحب ’مسالڪ والم مالڪ‘ لکي ٿو ته ”منصوره ۽ ملتان
۽ انهيءَ جي پس گردائيءَ جي زبان عربي ۽ سنڌي
آهي“.
عربن جي آمد کان اڳ سنڌ جي ملڪي زبان معلوم ٿئي ٿو ته سنڏي هئي،
۽ عربي حڪومت يا ان کان اڳ عربن جي آمدرفت سبب
عربي به رائج ٿي چڪي هئي. اسان جي خيال ۾ عربي
حڪومت کان پوءِ سرڪاري زبان جي حيثيت ته عربيءَ کي
حاصل ٿي هوندي، ليڪن عوامي زبان وري به سنڌي رهي
هوندي.
ان وقت سنڌي زبان جي ڪهڙي صورت هئي، ان جو ڪوبه نمونو ملي ڪونه
ٿو سگهي، جنهن مان اندازو ڪري سگهجي. البت هيٺئين
واقعي مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته انهيءَ زماني ۾
سنڌي زبان جي نثر خواهه نظم ۾ ڪتابن تصنيف ڪرڻ جو
رواج هو، ۽ زبان ايتريقدر مقبول هئي، جو خود
ٻاهريان ماڻهو به سنڌي زبان ڄاڻڻ نه فقط ضروري
سمجهندا هئا، بلڪ ان ۾ ايترو ڪمال پيدا ڪري چڪا
هئا، جو نظم خواهه نثر بلا تڪلف لکي ويندا هئا.
سنڌي زبان جي پهرين تصنيف. 270هه ۾ سنڌ جي هڪ راجا، عبدالله بن
عمر هباري واليء منصوره ڏي لکي موڪليو ته مذهب
اسلام جي عقائد ۽ تعليم تي سنڌي زبان ۾ ڏانهس ڪتاب
لکرائي موڪلي. چنانچه عبدالله اهو ڪم منصوره جي هڪ
عراقي عالم جي سپرد ڪيو، جيڪو اصل ۾ ته عراق جو
باشندو هو ليڪن کيس سنڌ ۾ رهندي هڪ مدت گذري چڪي
هئي، جنهنڪري سنڌي زبان خواهه ٻين مقامي زبانن ۾
کيس ڪمال حاصل هو، ۽ بيحد ذهين ۽ فهميدو هو.
سنڌي نظم جو ڪتاب. عراقي عالمَ، عبدالله جي فرمائش تي، هندو
راجا لاءِ اسلامي عقيدن تي هڪ ڪتاب سنڌي نظم ۾
تصنيف ڪيو. راجا ڪتاب پڙهي نه فقط اسلام کان متاثر
ٿيو، بلڪ خود مصنف جي علمي مرتبي جو به مٿس ايترو
اثر پيو، جو هن عبدالله ڏي لکي موڪليو ته انهيءَ
مصنف کي سندس درٻار ۾ موڪليو وڃي.
شاعر وٽس ٽي سال رهيو. 273هه ۾ جڏهن هو عبدالله سان مليو، تڏهن
هن کيس ٻڌايو ته ”راجا دل ۾ مسلمان ٿي چڪو آهي،
مگر مخالفت جي خوف کان ظاهر نٿو ٿئي.“
ڪلام مجيد جو پهريون سنڌي ترجمو. ساڳئي شاعر راجا جي فرمائش تي
ڪلام مجيد جو به سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو، جنهن کي راجا
روزانو بلاناغي ٻڌندو هو. هڪ دفعي سوره ياسين جي
هڪ آيت جو جڏهن هن کي ترجمو ٻڌايو ويو، تڏهن هو
تخت تان يڪدم هيٺ لهي آيو. ۽ دوباره ترجمو ٻڌي ٻه
ٽي قدم اڳتي وڌي، زمين تي سجدي ۾ ڪري پيو، ۽ سجدي
جي دوران ايترو ته رنو، جو سندس ڳل به آليءَ مٽيءَ
۾ ڀرجي پيا. جڏهن گهڻيءَ دير بعد سجدي مان اٿيو،
تڏهن بلند آواز ۾ بي اختيار سندس زبان مان نڪتو:
”بيشڪ اهوئي رب معبود آهي، جيڪو ازلي ۽ ابدي آهي.“
(’عجائب الهند‘، بزرگ بن شهر يار، ليڊن)
مٿئين واقعي مان هيٺين معلومات حاصل ٿي ٿئي:
هندو قوم جي زبان به سنڌي هئي؛
سنڌي زبان لکڻ_ پڙهڻ ۾ به ايندي هئي؛
ڪلام پاڪ جي ترجمي تي اهو پهريون ڪتاب سنڌيءَ ۾
تصنيف ٿيو؛
نظم جو به اهو سنڌيءَ ۾ پهريون ڪتاب آهي؛
سنڌي زبان اڄ کان 11 سـؤ ورهيه اڳ به ايتري آسان ۽ علمي هئي، جو
بيروني نسل جا ماڻهو به ان کي پسند ڪري ۽ ان ۾
ايترو ڪمال پيدا ڪندا هئا، جو بلاتڪلف نظم ۽ نثر
لکي ويندا هئا.
رسم الخط. رسم الخط جي سلسلي ۾ اسان کي ڪابه شهادت ملي ڪانه
سگهي آهي. عرب جغرافيه نو يسن سنڌي زبان جو ته ذڪر
ڪيو آهي، ليڪن اهو ڪونه ڄاڻايو اٿن ته سنڌي زبان
خواهه سنڌ يا منصوره جي ٻين ٻولين جي لاءِ ڪهڙو
رسم الخط استعمال ڪيو ويندو هو. اسلامي دنيا جي
مشهور عالم ابو ريحان بيرونيءَ انهيءَ سلسلي ۾
پنهنجي ’ڪتاب الهند‘ ۾ چند سٽون لکيون آهن، جن مان
پڻ پورو اندازو ڪري نٿو سگهجي. هو صاحب 410هه
تائين هندستان ۾ رهيو. رسم الخط جي سلسلي ۾ لکي
ٿو:
”حدود مالوه مين ايڪ رسم الخط ههﻶ_ جس ڪانام ناگر ههﻶ يه صرف
صورت مين پهلـﻶ خط سـﻶ مختلف ههﻶ_ اسڪـﻶ بعد اڪ
دوسرا خط ههﻶ جسڪا نام ’اروناگرﻵ‘، يعني آدها
ناگرﻵ ههﻶ، اسلئـﻶ ڪه اس مين دونون خط مذڪور مخلوط
هين. بهاٽيه اور سند ڪﻶ بعض شهرون مين يهي خط لکا
جاتا ههﻶ_ اسڪﻶ بعد مروجه خطوط مين ايڪ خط
’ملقاري‘ ههﻶ، يه جنوبي سند ڪي ساحلي علاقه ملقشو
ڪا خط ههﻶ. بهمنو يعني منصوره ڪا خط سيندپ
ههﻶ....“ (’ڪتاب الهند‘، انجمن ترقي اردو، ص 227،
ج 1 )
مذهب. منصوره جا ماڻهو مذهبي لحاظ سان، جيئن اسان مٿي ذڪر ڪري
آيا آهيون، زياده تر اهل حديث هئا. مٿن دائودي
ظاهري فرقي جو اثر هو. ٻيا مذهبي فرقا ڪونه هئا.
بعد ۾ علي والي، محب سادات به آيا، جن جي دور ۾
شيعا مبلغ منصوره ۾ وارد ٿيا، ۽ خارجي ليڊر به
پهتا، ليڪن انهن کي به ڪاميابي ڪانه ٿي. شيعت کي
قدري فروغ حاصل ٿيو، ۽ آخر ۾ اسماعيلي شيعن کي
ڪجهه عرصي تائين منصوره جي حڪومت به حاصل ٿي.
عبدالله الاشتر جي آمد. شيعي تحريڪ جو علمبردار، حضرت عبدالله
الاشتر علوي سڀ کان پهرين منصوره ۾ وارد ٿيو. ابو
جعفر منصور عباسيءَ جي خلافت جو زمانو هو، ۽ عمر
بن حفص (142_151هه) واليء منصور جو دور هو.
عبدالله الاشتر پهرين پنهنجن چند جان نثارن سان گڏ بصري ۾ آيو،
۽ اتان سٺا گهوڙا خريد ڪري واپاريءَ جي صورت ۾ سنڌ
۾ اچي پهتو. بظاهر هن جو شغل گهوڙن جي تجارت هو،
ليڪن در پرده هن جو مقصد هو ته عباسين جي خلاف
ساداتن لاءِ سنڌ ۾ ميدان تيار ڪري.
منصوره جي واليءَ منصوره ۾ پهچڻ تي، سندس بيحد احترام ۽ استقبال
ڪيو. پاڻ به کانئس گهوڙا خريد ڪيائين، ۽ منصوره جي
باشندن کي به حڪم ڪيائين ته ويڪائو گهوڙا وٽس آڻي
حاضر ڪن. عبدالله پنهنجي سر اصلي راز کي ڇپائڻ
چاهيو، ليڪن سندس هڪ سنگتيءَ منصوره جي واليءَ
اڳيان مقصد ظاهر ڪري ڏنو. واليءَ کي هن چيو ته
اوهان جيڪو ويڪائو گهوڙن جي حاضر ڪرڻ جو حڪم صادر
ڪيو آهي، سو به بهتر آهي، ليڪن ان کان زياده احسان
اسان تي بيءَ طرح ڪري سگهو ٿا، ان ۾ اوهان جي لاءِ
عاقبت ۽ آخرت جي ڀلائي ۽ نجات آهي. ان کان پوءِ
سمورو مقصد سندس آڏو رکيائين. والي چونڪه پاڻ به
ساداتن جو طرفدار هو، تنهنڪري بطيب خاطر هن سندن
دعوت قبول ڪئي ۽ سيد صاحب کي ساٿين سميت شهر ۾
ڪنهن ڪنڊائتيءَ جاءِ ۾ رهائي ڇڏيو.
انهيءَ کان پوءِ عمر بن حفص منصوره جي با اثر ماڻهن کي گهرائي
ساڻن مشورو ڪيو، ۽ آخر ۾ اهو طي ٿيو ته هڪ ڏينهن
جمعرات جو بيعت ورتي وڃي. انهيءَ سلسلي ۾ هڪ سفيد
جهنڊو به تيار ڪرايو ويو ۽ هڪ سفيد پوشاڪ به تيار
ٿي، جنهن کي پهري، سيد عبدالله کي انهيءَ موقعي تي
خطبو ڏيڻو هو.
جنهن وقت اهي سمورا انتظام مڪمل ٿي ويا، ان وقت اتفاق سان بغداد
کان هڪ جهاز آيو، جنهن ۾ هڪ واپاري عراق کان عمر
بن حفص جي گهر واريءَ جو ڏانهيس خط کڻي اچي پهتو.
خط ۾ لکيل هو ته محمد ۽ ابراهيم خلافت جي فوجن سان
مقابلو ڪندي مارجي ويا.
عمر اهو خط کڻي عبدالله وٽ سندس چاچي ۽ پيءُ جي شهادت تي تعزيت
ڪرڻ ويو. عبدالله اهو معلوم ڪري گهٻرائجي ويو، ۽
مايوس ٿي عمر کي چيائين ته منهنجو راز هاڻي ظاهر
ٿي ويو ته هن وقت منهنجي عزت تنهنجي هٿ ۾ آهي (ابن
اثير، ج 5، ص 455، ليڊن). عمر کيس تسلي ڏني، ۽ کيس
منصوره مان ڪڍي هڪ پاڙيسري هندو راجا وٽ پناهه ۾
موڪلي ڇڏيو، جنهن پڻ سندس بيحد عزت ڪئي ۽ کيس آرام
پهچايو.
ٿوري وقت بعد جڏهن عبدالله الاشتر جي رهائش جي جاءِ ماڻهن کي
معلوم ٿي، تڏهن ڪيئي مسلمان وٽس جمع ٿيڻ لڳا ۽
ٿورن ڏينهن ۾ چار سـؤ مسلمان سندس بيعت ۾ شريڪ
ٿيا. عبدالله اهڙيءَ طرح نوَ سال راجا وٽ آرام ۽
آسائش ۾ گذاريا.
151هه ۾ خليفي منصور کي سندس ڪيفيت معلوم ٿي، ۽ هن کي ساداتن جو
طرفدار سمجهي، عمر بن حفص کي تبديل ڪري، هشام کي
منصوره تي موڪليو ۽ کيس عبدالله کي يڪدم گرفتار
ڪرڻ جو تاڪيد ڪيو. خوش قسمتيءَ سبب هشام به در
پرده ساداتن جو طرفدار نڪتو، تنهنڪري ڪجهه عرصي
تائين عبدالله بچيو رهيو.
هڪ دفعي سنڌ جي ڪنهن حصي ۾ بد امني پيدا ٿي، جنهن کي دفع ڪرڻ
لاءِ هشام پنهنجي ڀاءُ کي لشڪر ڏيئي روانو ڪيو. بد
امنيءَ واريءَ جاءِ تي پهچڻ لاءِ انهيءَ راجا جي
سرحد ڏيئي لنگهڻو هو. رستي ۾ هن کي پريان گرد غبار
ڏسڻ ۾ آيو، ۽ خيال ٿيس ته متان باغي دشمن ايندو
هجي، سو هن پنهنجي لشڪر کي مقابلي لاءِ تيار رهڻ
جو حڪم ڏنو. گرد غبار جڏهن هٽيو، تڏهن کيس معلوم
ٿيو ته عبدالله الاشتر پنهنجن ڏهن ساٿين سميت شڪار
ڪري رهيو آهي. کيس پنهنجي ڀاءُ جي پاليسيءَ جي خبر
نه هئي، تنهنڪري هن سندس گرفتاريءَ جو حڪم ڏنو.
ماڻهن کيس سڀڪجهه سمجهايو، ليڪن هو نه مڙيو. آخر
ٻنهي ڌرين جو مقابلو ٿيو. عبدالله جو هڪ هڪ سپاهي
بهادريءَ سان وڙهندي شهيد ٿيو، ۽ پڇاڙيءَ ۾ پاڻ به
شهيد ٿي ويو. مقتولين جي مابين سندس لاش سڃاڻپ ۾
نه آيو. هڪ روايت آهي ته سندس سنگتين هن جو لاش
بيحرمتيءَ جي خوف کان درياهه ۾ لوڙهي ڇڏيو هو.
انهيءَ واقعي جي خبر هشام کي پئي ۽ کيس سخت افسوس
ٿيو. ڀاءُ کي ڪجهه ڪري نٿي سگهيو، تنهنڪري خاموش
ٿي ويو.
هشام، عبدالله جي قتل بعد، مجبور ٿي راجا تي حملو ڪيو ۽ کيس
شڪست ڏني، عبدالله جا ٻار ٻچا ۽ سنگتي ساٿي گرفتار
ڪيا ۽ سڀني کي دربار ڏي اماڻي ڇڏيو. گرفتار ٿيلن ۾
عبدالله جو پٽ محمد ۽ ان جي والده به هئي، جيڪا
ابتدا ۾ ڪنيز هئي ۽ پوءِ عبدالله جي عقد ۾ آئي.
خليفي منصور اهو عيال مديني طرف اهلبيتن ڏانهن اماڻيو، ۽ محمد
لاءِ مديني جي حاڪم ڏانهن لکيائين ته مشهور ڪري ته
اهو پٽ صحيح النسب آهي (ابن اثير، ج 5، ص 457).
اهڙيءَ طرح عبدالله الاشتر علويءَ جو سنڌ ۾ خاتمو ٿيو. شيعت جي
ابتدا انهيءَ جي ڪري سنڌ ۾ ٿي.
خارجين جي آمد. شيعن جي آمد بعد، خارجين جو ليڊر به سنڌ ۾ اچي
پهتو. 142هه ۾ حسام بن مجاهد همداني، موصل کان
جهاز ۾ سوار ٿي سنڌ ۾ آيو. سندس خيال هو ته سنڌ جو
دورو ڪري، ۽ هڪ عظيم الشان لشڪر تيار ڪري عباسين
جو مقابلو ڪري، ليڪن سنڌ ۾ اڳ ئي عبدالله الاشتر
موجود هو، تنهنڪري مايوس ٿي وري واپس موصل ڏانهن
هليو ويو.
منصوره جا مشهور ماڻهو. منصوره جي هيٺين مشهور عالمن ۽ اديبن جو
ذڪر اسان کي تاريخي ڪتابن ۾ ملي سگهيو آهي.
(1) قاضي ابو محمد منصوري. مٿي ذڪر ڪري چڪا آهيون ته دائودي
مذهب جو مشهور امام پنهنجي وقت جو جيد عالم ۽ بلند
پايي جو مصنف هو. منصوره جي ماڻهن تي سندس ئي اثر
هو. (’احسن التقاسيم‘ ۽ مسعودي).
(2) محمد بن ابي شوراب. پايه تخت منصوره لاءِ 273هه ۾ بغداد کان
قاضي ٿي آيو. وڏو عالم ۽ لائق ماڻهو هو. منصوره ۾
ڇهه مهينا کن رهيو ۽ اتي ئي فوت ٿيو. (’ڪامل‘، ابن
اثير، ج 7، ص 334، ليڊن)
(3) علي بن محمد بن ابي شوراب. قاضي محمد جي وفات بعد سندس
اولاد منصوره ۾ مقيم رهيو. صاحب ’تاريخ سنڌ‘ لکي
ٿو:
”محمد بن ابي شوراب بهي انهي لوگون مين سـﻶ تهـﻶ جو عراق سـﻶ
283هه مين سند مين آڪر آباد هو گئـﻶ. بهت بڙﻵ عالم
تهـﻶ. عراق مين عموماً اور خاص ڪر بغداد مين لوگ
ان ڪي بڙي قدر ڪرتـﻶ تهـﻶ. خليفه بغداد اور عباسي
شاهزادﻵ ان ڪي صحبت سـﻶ فائده اڻهاتـﻶ تهـﻶ اور
بوقت ضرورت ان ڪي حاجت روائي بهي ڪرتـﻶ تهـﻶ.
غالباً ان ڪـﻶ بعد ان ڪـﻶ بيڻـﻶ علي بن محمد بن
ابي شوراب منصور منصوره ڪـﻶ قاضي هوئـﻶ. ان ڪا
خاندان بهي چوتهي صدي ڪـﻶ ابتدائي سالون تڪ رها
جيسا ڪه مسعودي نـﻶ لکها هـﻶ.“ (’تاريخ سند‘،
بحواله مسعودي، ج 1، ص 377، ليڊن)
(4) مطيع بن اياس. هي صاحب عرب جو مشهور شاعر هو. هشام تغلبيءَ
جي زماني ۾ منصوره منجهه آيو ۽ ڪافي عرصو اچي
رهيو. (’ڪتاب الاغاني‘، ج 12، ص 860).
(5) ابو عباده وليد بن عبيدالبختري (المتوفي 284هه). ’حماسه‘ جي
مصنف ابو تمام جو همعصر ۽ عرب جو شهره آفاق شاعر
هو. ملتان ۾ ڪيتري وقت تائين سندس رهڻ ثابت آهي
(’معجم البلدان‘، ج 51، باب س). منصوره جيئن ته
واٽ ۾ هو، تنهنڪري ملتان ويندي ۽ اتان واپس ورندي
ضرور منصوره ۾ آيو هوندو. از ان سواءِ منصوره نه
ڇڙو ان وقت دارالسلطنت هو، ليڪن علم ۽ ادب جو به
گهوارو هو.
(6) ابوالعباس احمد بن محمد بن صالح التميمي المنصوري. منصوره
جو باشندو هو، ۽ پوءِ عراق وڃي رهيو. سمعاني ’ڪتاب
الانساب‘ ۾ لکي ٿو:
”عراق ۽ فارس ۾ رهندو هو، ابوالعباس ڪنيت ڪندو هو، ۽ دائود
الاصفهانيءَ جي مذهب جو مشهور امام هو. فارس ۾
پهچي هن الاثرم ۽ ان جي طبقي مان حديث جي سماعت
ڪئي. کانئس الحاڪم ابوعبيدالله الحافظ (صاحب
’مستدرڪ‘) روايت حديث ڪئي آهي. سندس چوڻ آهي ته هن
جيڪي عالم ڏٺا، تن سڀني ۾ هي نهايت ئي ظريف الطبع
هو.“ (’ڪتاب الانساب‘، باب منصوره، ورق 243)
’المنصوري‘ جي عنوان هيٺ ابن نديم سندس سلسلي ۾ لکي ٿو:
”ابوالعباس ڪنيت، احمد نالو هوس، محمد بن صالح جو پٽ هو، دائود
ظاهريءَ جي مسلڪ جو پيرو هو. دائودي مسلڪ جي جيد
عالمن ۾ سندسن شمار ٿئي ٿو. جليل القدر تصنيفون
ڪيائين، جن مان ڪي ته تمام عمديون ۽ ضخيم آهن.
سندس ڪن ڪتابن جا نالا هي آهن: (1) المصماع ڪبير،
(2) ڪتاب احادي، (3) ڪتاب السير. (فهرست ابن
النديم، 360)
(7) ابو محمد عبدالله ابن جعفر ابن مره المنصوري المتري. هي
صاحب جيد عالم ۽ پنهنجي دور جو مشهور محدث ٿيو.
سمعاني لکي ٿو:
”سندس رنگ سياهي مائل هو. هن حسن ابن مڪرم ۽ ان جي معاصرن کان
حديث جي سماعت ڪئي. کانئس حاڪم به روايت ڪئي آهي:“
(’ڪتاب الانساب‘، سمعاني، ص 243، باب منصوره)
(8) سنڌي ڪتابن جو عراقي مصنف. هن جي نالي جو پتو پئجي ڪونه
سگهيو آهي. اصلي عراقي هو، ليڪن پرورش منصوره ۾
ٿيس. سنڌي زبان جو شاعر ۽ نثر نويس هو. قرآن جو
سنڌي ترجمو ۽ اسلامي عقائد تي سندي نظم ۾ تصنيف
ڪيائين، جنهن جو مٿي ذڪر ٿي چڪو آهي. انهيءَ تصنيف
جي عيوض کيس راجا ڇهه سـؤ مڻ سون ٽي دفعا انعام
طور ڏنو هو. (’عجائب الهند‘، بزرگ بن شهريار، ج، 3
ليڊن)
(9) حڪيم ابراهيم بن فزارون. بغداد جو مشهور حڪيم هو. مخلن بن
عبدالمهلبيءَ سان گڏ سنڌ ۾ آيو. ڪيترو وقت منصوره
۾ هو. ’تاريخ الحڪماء‘ ۾ سندس احوال هن ريت آهي:
”پنهنجي دور جو مشهور طبيب هو. فزارون جي اولاد مان هو. غسان بن
عباد سان گڏ سنڌ ۾ آيو. ڪجهه عرصي تائين هتي رهي
پوءِ واپس ويو. جيسين سنڌ ۾ رهيو هو، مور جو گوشت
کائيندو هو. (’تاريخ الحڪماء‘، اردو ترجمو، انجمن
ترقي اردو)
مٿيون اقتباس ’تاريخ الحڪماء‘، جي اردو ترجمي مان ورتو ويو آهي.
’تاريخ سنڌ‘ جي صاحب، ’تاريخ الحڪماء‘ جي مصري
ڇاپي جي حوالي سان ان کان مختلف احوال ڏنو آهي، ۽
لکي ٿو:
”غسان بن عباد سان گڏ مشهور طبيب ابراهيم بن فزارون به سنڌ ويو
هو. ان جو بيان آهي ته جڏهن غسان سنڌ ۾ آيو هو، ان
وقت هن مور جو گوشت کاڌو، جيڪو کيس ڏاڍو پسند آيو.
پوءِ جيسين اتي رهيو برابر مور جو گوشت کائيندو
رهيو. هو چوندو هو ته خدا شاهد آهي ته مون سڄيءَ
ڄمار ۾ اهڙو لذيذ گوشت نه کاڌو.“ (’تاريخ سنڌ‘،
دارالمصنفين، ص 175، بحواله ’اخبار الحڪساء‘، 53،
مصر)
غسان بن عباد مهلبي 213هه ۾ سنڌ جو والي ٿي آيو، ۽ 216هه ۾ واپس
بغداد پهتو.
[”مهراڻ“ 1_1961ع]
ٺٽي ۽ ديبل جو تقابلي مطالعو
تاريخ طاهريءَ جي مصنف لکيو آهي ته ڄام نظام الدين تخت تي ويهڻ
(25_ ربيع الاول 866هه) کان پوءِ ٺٽي جو شهر آباد
ڪيو:
بخاطرش رسيد ڪه شهر نو، بوقت اسعد بنا بايد ساخت ڪه آنجا، خرّمي
و خوشدلي هميشـﮧ وهمـﮧ وقت بوده باشد. برهمنان و
منجمان اختر شناس ساعت سعيد ديده، در اطراف و
پيرامون ساموئي گرديده، جائي ڪه شهر تته است، آن
زمين را پسند طبيعت داشتـﮧ، بعرض جام بعرض نموده،
بناءِ شهر تته نهادند...... الخ“
ليڪن اهو قول صحيح نه آهي. ڄام نظام الدين جي زماني کان ڪم و
بيش ٻه سـؤ ورهيه اڳ ٺٽي جو شهر آباد ۽ سنڌ جو
دارلسلام بڻجي چڪو هو.
لوور سنڌ ۾ جيڪي تاريخي شهر آهن، انهن مان اول ديبل ۽ ان کان
پوءِ ٺٽي کي خاص اهميت ۽ شهرت حاصل رهي آهي. انهن
ٻنهي شهرن جي سلسلي ۾، محققن جي درميان ڪئين مسئلا
تصفيه طلب آهن، جن جو قطعي طرح اڄ سوڌو ڪوبه فيصلو
ٿي نه سگهيو آهي. ان جو وڏو ڪارڻ هي آهي جو ڪنهن
به ڪڍ پَئي انهن مسئلن جو حل تلاش ڪونه ڪونه ڪيو
آهي. اهي منجهيل مسئلا هن ريت آهن:
الف_ ديبل انهن متعدد جاين مان واقعتاً ڪهڙي هنڌ آباد هو، جن
ڏانهن قياس جي بناء سنڌالاجيءَ جي انگريز محققن
اشارو ڪيو آهي؟
ب_ ديبل ڪڏهن برباد ٿيو؟
ج_ ٺٽو ڪهڙي زماني ۾ آباد ٿيو، ۽ ڪير ان جو باني هو؟
د_ ٺٽو جدا هنڌ تي آباد ٿيو يا ديبل جي ڊٺل ڍيرن مٿان آڏيو ويو؟
هه_ تاريخن ۾ ”ديبل ٺٽو“ گڏ نظر اچي ٿو، جو مطلب ڇا آهي؟
اهي سوال طي ٿي سگهن ٿا، بشرطيڪ تحقيقات جا سمورا جديد ذريعا
انهيءَ ڏس ۾ استعمال ڪيا وڃن.
هن هيٺ اسان سال وار اهي ماخذ پيش ڪيون ٿا، جن ۾ ديبل خواهه ٺٽي
جو ذڪر آيو آهي_ تاڪه پڙهندڙن کي معلوم ٿئي ته
مسلمانن جي ڪتابن ۾ ديبل جو ذڪر ڪڏهن کان شروع
ٿيو؛ ڪهڙي زماني ۾ ان جو نالو تاريخ جي صفحن تان
گم ٿيو؛ ٺٽي جو نالو سڀ کان پهرين ڪڏهن تاريخ ۾
آيو؛ ۽ ديبل جي ختم ٿيڻ ۽ ٺٽي جي نروار ٿيڻ ۾
ڪيترن سالن جو وقفو پيو.
ديبل:
150هه: طرائف الادبيه (مرتبه: موالانا عبدالعزيز الميمني، مطبوع
قاهره، سال 1937ع، صفحو 102) خالد قنّاص جو نائون
نونيه قصيدو، جنهن کي ”عروس“ سڏيو وڃي ٿو، ان جي
پهرين ٻن شعرن ۾ ديبل جو ذڪر هن طرح آيل آهي:
عو جو اعليٰ طلل بالُقفص خلاّني،
ءاقوي نقُطّانه ءاآل هيقان،
کالديبليات او اجل قراهيـة،
من بين ءاحمد يرعا ها و يثران.
’فُفُص (عراق جي تفريحي شهر) ڏانهن هلو! اي منهنجا دوستو! جيڪو
ويران ٿي رهيو آهي، ۽ هاڻي منجهس شترمرغ جا ٻچا
رهن ٿا. ديبل جي نيل گاين جيان، يا جنگلي نيل گاين
وانگر، جيڪي لال رتيليون آهن، پاڻ جهڙن ڍڳن جي
درميان.‘_ شايد ان دور ۾ ديبل جي آسپاس نيل گايون
رهنديون هيون، جن کي ديبل جي نسبت سبب ”ديبليات“
سڏيو ويو آهي. اهو شاعر ٻيءَ صديءَ هجريءَ جي وچ
ڌاري هو.
231هه: المعجم ما استعجم جي مصنف ابي عبيد عبدالله بن عبدالعزيز
المتوفي 487هه، ديبل جي تحت هڪ شهر آندو آهي
(569/3)، جنهن ۾ ديبل جو ذڪر آهي. اهو شعر ابن
الاعرابي (محمد ابن رياد 150_231هه: زوکلي 365/6)
کان ثعلب ٻڌو، جنهن کان ابوعمر (زاهد) ٻڌو، جنهن
کان ڪتاب جي مصنف ٻڌي لکيو. شعر آهي:
کانّ ذراعَـﮧ المَشکُولَ منـﮧ،
سليبُ هن رجال الدّيبُلان.
’انهيءَ مٽڪي جي منهن جي گِرنوَ ٻڌي ويئي آهي، گويا ديبل جو ڪو
(ڪارو) ماڻهو آهي، جنهن جا ڪپڙا لاٿا ويا هجن.‘_
معلوم ٿو ٿئي ته ديبل جا ماڻهو ڪارا هئا، جن جي
ڪاراڻ کي، شراب جي پراڻي مَٽ جي اودي پڻ کي نمايان
ڪرڻ لاءِ، بطور تشبيهه جي ڪم آندو ويو آهي. مصنف
وڌيڪ لکي ٿو_ ”اهو شعر هڪ مَٽ جي تعريف ۾ آهي،
مشڪل بمعنيٰ مشدود، ديبلان کان آهي ڪارن جي.“
250هه: المسالڪ و الممالڪ: 250هه_ از ابن خردازبـﮧ، المتوفي
300هه.
279هه: فتوح البلدان: بلاذري، المتوفي 279هه
287هه: تاريخ يعقوبي: احمد بن يعقوب المتوفي 287هه.
303هه: مروج الذهب: المسعودي، المتوفي 346هه: هي ڪتاب 332هه ۾
لکيو ويو ۽ پاڻ 303هه ڌاري هتي جو سفر ڪيائين.
303هه: التنبيهه و الاشراف: المسعودي، المتوفي 346هه.
331هه: صورت الارض: ابن حوقل، 331هه ۾ هندستان آيو.
340هه: المسالڪ و الممالڪ: اصطخري، 340 ۾ هندستان آيو.
372هه: حدودالعالم: مصنف نامعلوم. ڪتاب 372هه ۾ لکيو ويو.
375هه: احسن التقاسيم: بشاري مقدسي. 375هه ۾ ڪتاب لکيو ويو.
416هه: ڪتاب الهند: ابو ريحان بيروني، تاليف 416هه.
430هه: قانون مسعودي: ابو ريحان بيروني، المتوفي 440هه.
هي ڪتاب مسعود بن محمود غزنويءَ جي دور ۾ تصنيف ٿيو.
487هه: المعجم ما استعجم: ابي عبيد عبدالله بن عبدالعزيز البکري
الا ندلسي، المتوفي 487هه. ديبل جي سلسلي ۾ ڪتاب
جي مصنف جو قول مٿي ڏئي آيا آهيون.
510هه: فارس نامه: ابن بلخي، تاليف 510هه کان اڳ. مـﺆلف ذڪر ڪيو
آهي ته بهرام گور بن يزدگرد بن شاپور ساساني
(442_465م) کي ديبل ڏاج ۾ مليو. (تاريخ گزيده،
کامل ابن اثير ۽ تاريخ غورالسير، لثعالبي وغيره ۾
پڻ اهو ذڪر آهي.)
549هه: نزهت المشتاق: شريف ادريسي، ڪتاب سال 549هه ۾ لکيو ويو.
مصنف 493هه ۾ ڄائو.
562هه: ڪتاب الا نساب: سمعاني، متوفي 562هه.
578هه: طبقات ناصري: سلطان شهاب الدين محمد غوريءَ (بن سام) جو_
جنهن 578هه ۾ سنڌ کي فتح ڪيو _ ذڪر ڪندي، مصنف لکي
ٿوي....و ديگر سال که (شهور) سنـﮧ ثمان [و سبعين و
خمسمائـة] شد، سلطان غازي (محمد غوري) لشکر بطرف
ديول برد، و تمام آن بلاد کنار بحور را، در ضبط
آورد و اموال بستد و مراجعت فرمود..... (467).
607هه: ساڳيو مصنف ملڪ ناصرالدين قباچه جي مذڪور ۾، جنهن
(22_جمادي الاول سن 625هه يا 19_ جمادي الاخر) جو،
سلطان شمس الدين التمش جي هراس کان پاڻ کي بکر جي
قلعي تان درياهه ۾ اڇلائي خودڪشي ڪئي، لکي ٿو:
”ملک ناصرالدين قباچه بادشاهه بزرگ و بندهء سلطان غازي (شهاب
الدين محمد بن سام غوري) بود... بعد از حادثـﮧء
سلطان قطب الدين [يبڪ 607هه] بطرف اچـﮧ رفت شهر
ملتان راضبط کردند و سندستان و ديول تا لب دريا،
جملـﮧ در تصرف او آمد. و قلاع و قصبات شهر هاءِ
مملڪت سند را خود گرفت...“ (492).
613هه: چچ نامـﮧ: علي بن حامد الڪوفي، تاليف 613هه.
618هه: جلال الدين خوارزم شاهه، چنگيز خان جي چڙهائيءَ سبب، ملڪ
ڇڏي، 8 شوال 618هه جو سنڌ ۾ داخل ٿيو، ۽ 619هه جو
هتان واپس ويو. صاحب طبقات ناصري (تاليف 658هه)
سندس ذڪر ڪندي لکيو آهي:
”جلاالدين خوارزم شاهه بزمين سند آمد، و بر طرف ديول و مکران
رفت....“ (492).
618هه: جهان کشاي جويني: (تاليف 659هه) ۾ ساڳيو مذڪور هن ريت
آهي: ”...و برجانب ديول و دمريله_ (مرحوم ڊاڪٽر
دائود پوٽي جي قياس مطابق دمريله، مڪران جي سرحد
تي هو)_ نهضت کرد. و چنيسر که حاڪم آن ولايت بود،
بگريخت و در کشتي بدريا رفت. سلطان نزديک ديول و
درميله فرود آمد... و سلطان در ديول، مسجد جامعي
بنا فرمود در موضعي که بتخانه بود_“ (تاريخ
معصومي: صفحو 286 بحواله جهان کشاي ج_2، ص ص
146_148. ترجمه انگريزي 11.Boyle Vol
B+416-17،
آثارالوزراء عقيلي مطبوء طهران 1337 ش_ ص 271).
625هه: طبقات ناصريءَ جو مصنف، قباچه جي مرڻ بعد سلطان شمس
الدين التمش (607_633هه) جي قضي جو ذڪر ڪندي لکي
ٿو: ....آن بلاد تا آپ محيط شد، و ملک سنان الدين
(چنيسر) که واليء ديول و سند بود بخدمت درگاهه شمس
الدين پيوست...(523).
626هه: معجم البلدان: ياقوت حموي، متوفي 626هه.
634هه: سلطان رضيه (634_637هه) جو ذڪر ڪندي طيقات ناصريءَ جو
مـﺆلف لکي ٿو ته ”از ممالڪ لکهنوتي تا ديول همـﮧ
ملوڪ و امراء انقياد نمودند...“ (537).
650 هه: العباب الزاخر و اللباب الفاخر: از اما صاغاني (متوفي
29_ شعبان 650هه، جمع جي رات) امام صاغاني ڪيترن
سالن تائين سنڌ ۽ هند جي مختلف شهرن جو سفر ڪيو.
هن ديبل جو شهر پاڻ ڏٺو. پهريون سفر 590هه کان
595هه تائين ڪيائين. 595هه ۾ سنڌ مان ٿيندو عراق
هليو ويو. 606هه ۾ وري هندستان آيو ۽ 610هه ۾ موٽي
حج تي هليو ويو. 613هه ۾ حج کان فارغ ٿي هندستان
پهتو ۽ 615هه ۾ بغداد واپس ٿيو. وري 616هه ۾ خليفه
الناصرالدين جو سفير ٿي التمش جي درٻار ۾ آيو.
ڪتاب العباب لکندي، لفظ ’بکم‘ تي پهتو، جو 650هه ۾
اوچتو انتقال ڪيائين ۽ ڪتاب نامڪمل رهجي ويو. جيڪي
شهر هن ڏٺا تن جو ڪتاب ۾ جابجا ذڪر ٿيل آهي_
چنانچه ديبل جي سلسلي ۾ هيٺين عبارت لکي ٿو، جنهن
مان معلوم پيو ٿئي ته 650هه ۾ جنهن وقت ڪتاب هٿ ۾
هيس، ديبل موجود هو._ ”ديبل سنڌ جي شهرن مان هڪ
قصبو آهي، جتي بندرگاهه آهي ۽ ٻيڙا پڳهه ڪن ٿا.
هتان جا عام رهاڪو نيڪ طينت آهن، پر قديم امير ۽
حاڪم، خواهه هاڻوڪا حاڪم ۽ امير بدباطن آهن. بحري
ڌاڙيلن سان سندن تعلق آهي، ۽ لُٽ ڦُر جي مال مان
پنهنجو حصو اڳاڙيندا رهن ٿا.“_ (عربي عبارت ڏسو
معارف نمبر 3، جلد 83، ص 223. ڪتاب جو روٽو گراف
سينٽرل اسلامڪ ريسرچ انسٽيٽيوٽ ڪراچيءَ ۾ موجود
آهي. تاج العروس ۾ زبيديءَ مادهء دبل ۾ مٿين عبارت
کي نقل ڪيو آهي. صاحب تاج العروس قصبي جي بجاءِ
ديبل کي سنڌ جو پايهءِ تخت ڄاڻايو آهي.)
658ههءَ طبقات ناصري: قاضي منهاج سراج جزجانيءَ 658هه ۾ مرتب
ڪئي. پاڻ ڪيترو وقت قباچه وٽ اُچ ۾ رهيو. هن ديبل
جو ذڪر ڪيو آهي جيڪو مٿي ڏنو ويو آهي. (اسان جي
سامهون آقاي حبيبيءَ جو پهريون ايڊيشن آهي.)
659ههءَ جهانڪشاي جويني: از عطا ملڪ جوي ني. تاليف 659هه_ هن ۾
جلال الدين خوارزم شاهه جي آمد جو ذڪر ٿيل آهي.
جيڪو مٿي ڏيئي چڪا آهيون.
682هه: آثارالبلاد: قزويني، متوفي 682هه. هن جو ماخذ اصطخري
آهي.
734هه: رحله ابن بطوط: 734هه ۾ لاهري بندر تان لهي سيوهڻ آيو،
ديبل جو ذڪر ڪونه ٿو ڪري.
740هه: نزهت القلوب: حمدالله مستوفي. ڪتاب 740هه ۾ تاليف ٿيو.
749هه: مراصد الا طلاع: از صفي الدين بغدادي (متوفي 749هه). هي
ڪتاب معجم البلدان ياقوت جو اختصار آهي.
821هه: صبح الا عشيٰ: قل قشندي، متوفي 821هه. چوٿين جلد ۾ امام
صاغاني جي ڪتاب، العباب الذاخر جي حوالي سان ديبل
جو ذڪر ڪيو ويو آهي.
پويان چار ڪتاب قديم ڪتابن تان ورتل مواد تي انحصار رکن ٿا،
انهن ۾ ذڪر اچڻ سبب اهو نه سمجهڻ کپي ته ديبل
انهيءَ زماني تائين موجود هو.
مٿئين سال واري نقشي مطابق، امام صاغانيءَ ۽ منهاج سراج جي قول
مان ثابت ٿئي ٿو ته ديبل 650هه-658هه تائين موجود
۽ آباد هو. البت دار ا لسلطنت جي بجاءِ قصبو بڻجي
چڪو هو، جيئن امام صاغانيءَ ڄاڻايو آهي. 734هه ۾
جڏهن ابن بطوطه آيو تڏهن ديبل يا ته صفا برباد ٿي
چڪو هو يا ان جي بندرگاهه واري حيثيت ختم ٿي ويئي
هئي، جنهنڪري ابن بطوطه لاهري بندر تان لهي سڌو
سيوهڻ آيو. گويا منهاج سراج کان پوءِ ابن بطوطه
تائين جو جيڪو منيءَ صديءَ جو عرصو گذريو، ديبل جو
وجود انهيءَ عرصي اندر ختم ٿيو.
ديبل جي سلسلي ۾ سلسليوار حوالا مٿي نظر مان گذري چڪا.هن بعد
ساڳيءَ ترتيب سان ٺٽي جا حوالا ڏجن ٿا، جنهن مان
ٺٽي جي قدامت، ۽ـ ديبل ۽ ٺٽي جي درميان جيڪو سالن
جو وقفو آهي، اهو ظاهر ٿي ويندو.
ٺٽو:
571هه: سلطان شهاب الدين محمد بن سام غوريءَ، بقول مبارڪ شاهي
(تاليف 838هه) ٺٽي ۽ اُچ تي چڙهائي ڪئ.
”.... در سنـﮧ احديٰ و سبعين خم سمايه سمت اُچه و تهتـﮧ و ملتان
لشڪر ڪشيد، طايفئـﮧ تهتـﮧ درحصار اُچّه محصّر شده
با سلطان محاريه ڪردند....“ (ص 6)
طبقات ناصريءَ ٺٽي جي بجاءِ ديبل لکيو آهي. آثارالوزراء (عقيلي)
۾ وزير نظام ا لملڪ جنديءَ جي تحت آهي:
”....چون سلطان شهاب الدين غوري فتح ممالڪ هند نمود آن ملڪ را
بغلامان خود سپرد... و تته و اُچه را به سلطان
ناصرالدين قباچه داد...“ (329).
طبقات اڪبريءَ ۾ لکيل آهي ته:
”.... سال ديگر (578هه) بطرف ديول ڪه عبارت از تهته است، لشڪر
برده تمام بلاد بحر را در ضبط در آورده...“.
تاريخ مبارڪ شاهيءَ ۾ ڄاڻايل ٺٽي جي لفظ لاءِ ڊاڪٽر دائود پوٽي
مرحوم و مغفور جو خيال بلڪل صحيح آهي ته دراصل اهو
ٺٽو نه بلڪ ”بهاتيه“ آهي. (حاشيو معصومي)
حقيقت ۾ پوئين دور جا مـﺆرخ، ٺٽي جي مرڪزي حيثيت ۽ شهرت کي ٻڌي،
ديول ۽ ٺٽي جي مابين ڪوبه تفاوت ڪري نه سگهيا آهن.
667-671هه: ديوان تحفـﮧالصغر: امير خسرو (تولد 651هه_ وفات
725هه). هي ديوان 16 کان 19 ورهين جي عمر تائين
چيل غزلن کي مرتب ڪري، امير خسرو تيار ڪيو. ان ۾
هڪ غزل آهي، جنهن جي مطلع ۾ ”تته“ جو قافيو آندو
اٿائين.
سروِ چو تو، در اُچه و در ’تته‘ نباشد،
گل مثلِ رخِ خوبٍ تو، البته نباشد.
(از تحفـﺔ ا لصغر (671هه) ڪليات عناصر دواوين خسرو، نولڪ شور،
ڪانپور (1916ع).
امير خسرو، خان شهيد وٽ ملتان ۾، (678_683هه) پڻ هو. صدرالدين
بن بهاءالدين زڪريا ملتاني انهيءَ دور جو آهي.
قلندر لال شهباز ڪجهه وقت لاءِ ساڳئي خان شهيد وٽ
رهي، پوءِ هتي سيوهڻ ۾ آيو.
مٿي ڏنل شعر مان صاف ظاهر آهي ته ٺٽو 667هه ۽ 671هه ۾ نه فقط
آباد، مشهور ۽ معروف هو، بلڪ ايترو بارونق ۽ متمدن
شهر هو، جو شاعر، اتان جي خوبصورت گلن ۽ سرو قد
سهڻن جي تشبيـﮧ پنهنجي محبوب جي تعريف ۾ ڪتب آندي
آهي.
669هه: سلطان غياث الدين بلبن (64_686هه) جو پٽ محمد قاآن، جنهن
جو ذڪر مٿي ٿي چڪو، 668هه ۾ ملتان ۽ سنڌ مٿان حاڪم
ٿي آيو. 683هه ۾ مغلن جي لشڪر سان مقابلو ڪندي
شهيد ٿيو ۽ تاريخ ۾ ”خان شهيد“ جي عرف سان مشهور
ٿيو، ان جي حدن جو ذڪر ڪندي، صاحب تاريخ مبارڪ
شاهي (تاليف 838هه) لکي ٿو ته: ”....از مالم تا حد
جناتي اقطاع او داخل ملتان بود.... جناتي شخت کروه
از تهتـﮧ پيشتر برسرِ درياست....،(42).
705هه: مکاتبات رشيدي: از خواجه رشيدالدين فضل الله طبيب. مشهور
وزير (باقا خان ۽ غازان خان) ۽ معروف مـﺆرخ (مولف
تاريخ رشيدي) جنهن کي سلطان خدا بندي 710 ۾ قتل
ڪرايو.
خواجه مذڪور پنهنجي پٽ عزيزالدين ابراهيم حاڪم شيراز ڏانهن لکيل
هڪ خط ۾، لاهور ۽ سنڌ تي مغلن جي حملي جو ذڪر ڪيو
آهي، جنهن جي ڪمان سندس ٻيو پٽ جلال الدين خواجه
(حاڪم اصفهان) ڪري رهيو هو. انهيءَ خط ۾ ٺٽي جو
نالو ورتو ويو آهي.عزيزالدين کي پڻ 18_ جمادي
الاول 718هه (گزيده 1_603) جو خدا بندي قتل ڪرايو.
سندس گهر ۾ علاءالدين بادشاهه هند (695_715هه) جي
نياڻي هئي.
مولانا محمد شفيع مرحوم (مرتب مکاتبات رشيدي) جو خيال آهي ته
مذڪوره خط ۾، مغلن جي جنهن حملي جو ذڪر ڪيو ويو
آهي، اهو 705هه جي لڳ ڀڳ ٿيو هوندو. خط جي ضروري
عبارت هن ريت آهي: ”...فرزند جلال (جلال الدين
خواجه، حاڪم بلدهُ اصفهان).... قلعه لهاور را....
باندک حملئه که کرده، مسخر ساخت. و از انجا
باجماعتِ امراي مغول بطرف ولايت سنده متوجهه شد.
طايفهء مخاذيل که درسلک (کذا) انتظام يافته بودند
و در شغور ولايتِ مذکور جمع آمده و در راه لشکر
ايران، دام خديعت انداختـﮧ و چون شيران آدمي خوار
کمين ساختـﮧ، چون دانسند که قهرمانانِ لشکر ايران
و قلب شکنانِ جند ايلخان، همهمـﮧء افراس را نواي
قانون و غناي ارغنون مي شمرند، و جُمجمـﮧء راس را
کاس صهبا و جامِ حُمَيّا مي پندارند، وصفِ هيجا و
قلب وغا چون دريا در جوش، و چون رعد در خروش مي
آيند، چون باد، روي يهزيمت نهادند، و درجزاير و
آجام مختفي شدند. و امراي مُغول بتالانِ مثال و
مواشي و تاراجِ جوانب و حواشي مشغول گشتند. اما
فرزند جلال، چون رُجوم نجوم که درپي عفاريت رانند
و روند، درپي ايشان بشتافت. و آن جماعت را بحدود
جزاير بکّر و اُچّه و دِحال لاهري و ”تته“
بتافت... الخ“ (ص 325).
720هه: سلطان قطب الدين مبارڪ شاهه (716_720هه) بن سلطان
علاوالدين خلجي (695_715هه) کي خسرو ملڪ 720هه ۾
قتل ڪري تخت تي ويٺو. جنهن کي وري ساڳئي سال سنڌ
جي گورنر غازي ملڪ تههِ تيخ ڪيو، ۽ هو پاڻ سلطان
غياث الدين تغلق (متوفي 725هه) جي لقب سان تخت
نشين ٿيو. تحفـﺔ الڪرام جو قول آهي ته انهيءَ دور
۾ ٺٽي تي سومرن قبضو ڪيو. (تڪ فارسي_ تخت غازي
ملڪ).
752هه: سلطان محمد تغلق ٺٽي کان چوڏهن ڪوهه پري هو، جو پلو کائي
بيمار ٿيو ۽ 21_ محرم 752هه جو فوت ٿيو. سلطان
فيروز انهيءَ جاءِ تي (23_ مارچ 1351ع) تخت نشين
ٿيو ۽ سندس لاش کڻائي سيوهڻ کان ٿيندو دهليءَ هليو
ويو. تاريخ مبارڪ شاهيءَ جو مصنف لکي ٿو: ”....
معهذا قصد تهته کرده تا طغي راکه آنجا گرفتـﮧ به
آن طايفه بدست آورده بکشد... چوڻ سلطان نزديک تهته
رسيد باز همان زحمت عود کرد بيست و يکم ماه محرم
سنـﮧ ائنين و خمسين و سبعمائه برلبِ آب سند، برحمت
حق پيوست....“ (117).
63_764هه: تاريخ فيروز شاهي: عفيف برني (تاليف 801هه). سلطان
محمد جي وفات بعد فيروز تغلق دهليءَ مان ڪاهه ڪري
ٺٽي تي آيو. تاريخ فيروز شاهيءَ مان معلوم ٿئي ٿو
ته ٺٽو عظيم شهر هو. قلعو ايترو مضبوط هو، جو ان
جو فتح ڪرڻ مشڪل ٿي پيو. پهريون دفعو فيروز مايوس
ٿي واپس ويو، ٻئي دفعي ٺهي جُڙي آيو. عفيف جو قول
آهي ته ”ٺٽي جو ڄام مجبور ٿي سيد جلال الدين
جهانيان جهان گشت کي اُچ مان گهرائي، وچ ۾ وجهي،
سلطان فيروز سان صلح ڪري پيش پيو.“ ليڪن عبارت جي
انداز مان ظاهر پيو ٿئي ته جهانيان جهان گشت کي
گهرائڻ ۾ سلطان فيروز جو به هٿ هو. بهرحال هتي ته
اهو موضوع خارج از بحث آهي. هن هيٺ اسان اهي سڀيئي
عبارتون نقل ڪيون ٿا، جن مان ظاهر ٿيندو ته ٺٽو
تمام وڏو ۽ مضبوط شهر هو_ ٺٽي جو قلعو ناقابل
تسخير هو_ قلعو ايترو ته وسيع هو جو منجهس لکين
لشڪر رهي سگهيو ٿي_ سنڌي لڙائيءَ جا جوڌا ۽ ڪوڏيا
هئا_ حب الوطني ۽ وطن جي دفاع جي احساس جي شدت،
انهيءَ حد تائين منجهن هئي جو سنڌ جي عامي ماڻهن
به پنهنجي جان قربان ڪرڻ کان ڪين ٿي ڪيٻايو.
چنانچه ڪڇ جي ”ڪونجي“ رڻ ۾ رهبر ٿي رولڻ جو واقعو
ان جو شاهد آهي.
”....آباداني تهتـﮧ در دو محل بود، يک محل کرانـﮧ لبِ آب سنده
جانبِ دهلي دوم محل گذار لبِ آب سنده. جانب تهتيان
بسيار و بيشمار مرد انموه، هر يکي باشکوه بلکه هر
يک تن چو انجمن بود باگرانيء کوه، جمله مرد جنگي.
چنانچه از احوال قوت و جلادت ايشان، ميان جهان و
جهانيان معلوم و روشن. دران ايام جام برادر راي
اُنر و بانبهنـﮧ برادر زاده او، ضابط تهتهه بودند.
انواع رعنائي در ميدان خود نمائي مين مودند...
جميعت بسيار جمع کردند، ولايت ايشان بسيار و
بيشمار است.“ (عفيف ص 199)
جڏهن جنگ شروع ٿي، ان وقت جي ڪيفيت بيان ڪندي، مـﺆلف لکي ٿو:
”....جام و بانبهنـﮧ خود کام، با جميعت تمام مستعد شده، باسوار
بسيار و بيشمار از ميان بيرون آمدند.... (201)
”..... و جميعت تهتيان موارنـﮧ بيست هزار سوار جرار_ هر يکي در
زور دلاوري کند آورِ روزگار_ و موازنـﮧ چهار لک
پياده نامدار يا اين جمعيت فراوان وقوت بي پايان
طائفه تهتهيان در آويز کردن نمي توانستند....(202)
”....تهتهيان با آن قوت بي پايان درون حصار ميخزيدند...“(203)
انهيءَ دفعي جنگ مان فيروز، ناڪام، مايوس ۽ نامراد ٿي دهليءَ
هليو ويو، ۽ وري ٻيهر موٽي آيو. انهيءَ سلسلي ۾،
تاريخ مبارڪ شاهيءَ جو قول آهي:
”....آن (فيروز) نگر کوت را فتح کرده از آن جا عزم تهتـﮧ نموده.
چون در تهتـﮧ رفت، جام بانبهنـﮧ کـﮧ ضابط تهتـﮧ
بود، بقوت آبگير محصر شده، مدتي محاربـﮧ کردند....
بضرورت ناچار، بعد کوشش بسيار جانبِ گجرات روان
شد....“ (ص 131)
765هه: تاريخ فيروزشاهي: عفيف (تاليف 801هه). پهرينءَ ڪاهه وقت
سلطان فيروز جي لشڪر ۾ نوي هزار سوار، چار سـﺆ اسي
هاٿي، ۽ پنج هزار ٻيڙيون ۽ بي انداز پيادا هئا. ۽
ڄام وٽ ويهه هزار سوار، ۽ چار لک پيادا هئا (1).
ڄام جو اهو سڄو لشڪر ٺٽي ۾ قلع بند هو. ان مان
قلعي ۽ شهر جي وسعت جو اندازو ڪري سگهجي ٿو. ٻئي
حملي لاءِ عفيف لکي ٿو:
”.... و طائفـﮧء سندهيان با قوت فراوان و جلادت بي پايان، گذاري
لبِ آبِ سنده تا هفتاد ڪروه بحر، سوار و مرد جر
اّر حائل بودند. در قسم هوشياري و بيداري ڪوشش
مينمودند، گذار شدن ممڪن نبود.... (ص 234 عفيف)
”.... ملڪ عمادالملڪ و ظفر بالشڪر فراوان و افواج
بي پايان، صد و بيست ڪروه باز گشتـﮧ فرود بهکر
گذار شده در زمين تهتهيان در آمده. تهتهيان نيز با
جميعت انبوه سوار و پياده باشڪوه، از درون حصار
بيرون آمدند. ميان هر دو طرف جنگ سخت شده ڪـﮧ در
تحرير ناگنجد. و سلطان فيروز درين بر بود.
اگرچـﮧ حصار تهتـﮧ مينمود....“ (ص 235).
ٺٽي جي لشڪر کي فيروز جو اهو ڪٽڪ زير ڪري ڪونه سگهيو. آخر نئون
لشڪر دهليءَ کان گهرائڻو پيس (ص 236). ۽ تقريباً
سڄيءَ مملڪت مان آد مذات اچي گڏ ٿي (37_238). عفيف
جو چوڻ آهي ته: ”ٺٽي وارن وٽ جيڪو آنّ هو سو هنن
فيروز کي پهرئين دفعي ڀڄائي ڪڍڻ کان پوءِ، بي
اُلڪو ٿي پنهنجن زمينن ۾ ٻج ڪري وجهي ڇڏيو هو.
هيءَ جو مٿن اوچتو خلاف اميد ٻي چڙهائي ٿي، ان
لاءِ نه هو تيار هئا ۽ نه وٽن کاڌ خوراڪ جو پورو
بندوبست هو. مقابلا ۽ مجادلا ڪندي آخر ڏڪار ۾
مبتلا ٿيا. تنهنڪري ’ڄام ۽ بانبهنـﮧ‘، سيد جلال
الدين جهانيان گشت کي اُچّ مان خاص ماڻهو موڪلي
گهرايو. (ص 240)
عبارت جي انداز مان ائين پيو بکي ته سلطان پاڻ سيد ڏانهن ماڻهو
موڪليو هو (ڏسو صفحو 241_242_). آخر سيد صاحب جي
وچ م پوڻ ڪري صلح ٿيو، ۽ بقول عفيف جي، ڄام ۽
بانبهنه، فيروز جي اچي پيش پيا. ”انهي طريقي“ جي
فتح تي، عفيف بيت لکيو آهي، جنهن ۾ ٺٽي جو نالو
اچي ٿو:
هم تهتـﮧ بدست آمد و هم ڪار فراهم شد
المنـﺔ للـﮧ ڪـﮧ، اين هم شد و آن هم شد. (ص 247)
ڄام ۽ بانبهنـﮧ کي فيروز پاڻ سان دهليءَ ورتيون، ۽ ٺٽو ڄام جي
پٽ ۽ تماچيءَ برادر بانبهنـﮧ (پسر ڄام و تماچي
بردار بانهبنـﮧ) جي سپرد ڪيائين (ص 247)، جن چار
لک تنڪا ساليانو خرچ ڏيڻو ڪيو.
عفيف جو چوڻ آهي ته اها (ٺٽي ۽ گجرات جي) سر زمين فيروز شاهه جي
دور ۾ فتح ٿي، جنهن کي سلطان معزالدين (شهاب
الدين) محمد سام جي زماني کان وٺي هن وقت تائين
ڪوبه فتح ڪري ڪونه سگهيو هو. سلطان علاوالدين خلجي
(695_715هه) پنهنجو ڪٽڪ سلطان روم خواهه سلطان
حسين جي امدادي لشڪر سميت ڪاهي آيو، تاهم فتح نه
ڪري سگهيو. (ص 251)
انهيءَ فتح تي عفيف ٻيو شعر پڻ چيو آهي، جنهن ۾ ٺٽي جو نالو
آهي:
منصور جي تاريخ جو هڪ باب
در تهتـﮧ چو شاهه رخ نهاده،
شاهانش دويده پا فتاده،
آورده همـﮧ برابر خويش،
گنجينـﮧ بداديش ز حد بيش. (ص 253)
دهليءَ اندر جن جاين ۾ جامن ۽ سندن ماڻهن کي رهايو، ويو ان جو
نالو ”سراي تهتـﮧ“ مشهور ٿي ويو هو (ص 253).
انهيءَ پوئينءَ فتح جي سلسلي ۾ تاريخ مبارڪ شاهيءَ جي تحرير هن
ريت آهي:
”....چون سلطان، بار دوم در تهتـﮧ رفت، جام بابنهنيه امان خواست
بحضرت پيوست و بمر اهم مخصوصي شد. سلطان او را
باتمام مقد مان آن طرف، برابر خويش در دارالملڪ
دهلي آورد. چون مدتي خدمت ڪرد، سلطان باز جام را
اقطاع تهتـﮧ داد. و با ترتيب تمام روان
گردانيد...“ (ص 131).
765هه: قصائد مطهر ڪڙه: (متوفي در حدود. 790هه) مطهر شاعر ڪڙي
جو ويٺل ۽ فيروز شاهه تغلق جو مدح خوان هو. ملڪ
الشرق عين الملڪ ماهرو_ جيڪو ان دور ۾ ملتان ۾
صوبه دار هو ِان جي مدح ۾ پڻ سندس قصيدا آهن. مطهر
ٻه قصيدا فيروز تغلق جي مدح ۾ چيا آهن، جن ۾ ٺٽي
جو ذڪر موجود آهي. انهن قصيدن مان ٺٽي جي اهميت ۽
مدنيت واضح ٿئي ٿي. هڪ قصيدي ۾ فيروز شاهه جي
فتوحات، اخلاق، حسن انتظام وغيره جي تعريف ڪندي،
ٺٽي جو ذڪر هن ريت ڪري ٿو:
و ز جملهء فتوح، گُل فتح، تهتـﮧ بود،
ڪز استماع آن همه خلق انتشار، بود.
فتحي ڪه در هواد ئي همت، قلاده بست،
فتحي ڪه در سواعدِ دولت، سوار ڪرد.
فتحي ڪه ني تهمتنِ ايراني، آنچنان،
در عمر، ني سڪندر رومي نجار ڪرد.
در موضعي چنان ڪه ز سختيءَ او سپهر،
انگشت حيرت از سر دندان فگار ڪرد.
دريا و پنج آب، زهر چار سوي او،
گشته يڪي دو چشمِ تو چندانڪه ڪار ڪرد،
ڪشتيء بي نهايت و مردان بي قياس،
هر يڪ يلي ڪه نيزه چو رستم گذار ڪرد.
جيشي چو مار و مور، ڪه هر يڪ براي تير،
برخاشِ چشم مور و هدف، گوشِ مار ڪرد.
شاهه جهان ڪه خاطر او هر مهم ڪه خواست،
ڪردن ڪفايت از ڪرمِ ڪردگار ڪرد.
همت چو برڪشادنِ اين جايگاه بست،
آثار خسروي بجهادش جهار ڪرد.
چندان سپاه برد، ڪـﮧ از سم مرڪبان،
صحرا ستوده آمره دريا غبار ڪرد.
هر روز نهب و غارت و هردم نبرد و جنگ،
ميڪرد تا ديار عدو، پُر دمار ڪرد.
تاعاقيت چوڪار، بسڪّانِ آن مقام،
در اضطراب آمد و حال اضطرار ڪرد.
دادند سر بطاعت و جستند امان شاه،
شه داد امان و برڪرم اميد وار ڪرد.
صفدار سنده ’بانبهنيا‘ را و راي ’جام‘
اندر رڪاب باهمه خلق و تبار ڪرد.
تنها نه اين فتوح، ڪـﮧ در هر ولايتـﻶ،
صدا اين چنين فتوح، دگر بر مرار ڪرد.
حصرِ صفات شاه، چو در وسع، عقل نيست،
ميخواهم از ثنا، بدعا اختصار ڪرد.
تا باد صبحگاه، در ايّام نوبهار،
دامان خاڪ پر گوهر آبدار ڪرد.
يادت بهار عيش منوّر، ڪـﮧ درجهان،
بخت، تو خاڪ، تيره چو مشڪ تتار ڪرد.
خاص ٺٽي جي فتح تي مطهر هيٺيون ترڪيب بند چيو آهي:
بزمي است بهر سوي و نشاطي بهر سري،
باغي بَهَر رهـَﻶ و بهشتي بَهر دري،
هر جا نهاد نخلي و هرجائي مجمري،
هرجاني صراحي و هرسوئي ساغري،
هر يڪ چنان ڪـﮧ درشب تاريڪ اختري،
مـﮧ روئي و مشڪ موئي و شڪر خنده، شمع تاب.
هر لعبتـﻶ نطيف، چو نورسته نارون،
گل روئي سرو قد و سمن، ساق و سيمتن،
شڪر لبـﻶ، ڪـﮧ شهد شود، در لبش، لَبَن،
آرد نبات را ز هوَس، آب در دهن،
چشمان و ابروان و بر و بازوان و تن،
چون نرگس و بنفشه و نسرين و نسترن،
رفتار شان، قيامت و گفتار شان فتن،
ديدار شان بهشت و جدائي شان، غذاب.
تا نهضت رڪاب همايون، شنيده اند،
خاصان و خاصگان ڪـﮧ درين جائـﻶ بوده اند،
صد گون عيش و عشرت و شادي فزوده اند،
صد گون (1)
عوس به بستن اذي (2)
نموده اند،
سرهائـﻶ قبه، برسر افلاڪ سوده اند،
و اعلام او بعالم علوي شنوده اند،
گوئي ڪـﮧ: گوي حسن، ز جنت ربوده اند،
اين قبها بزينت و اين ڪلّها بتاب.
هر قبّهء چو گنبد گردون چمبري،
نقش و نگار او همه مريّخ و مشتري،
پوشيده اند، رنگ همه شقر و شستري،
از سبز و سرخ و زرد و بنفش و مصعفري،
سقف و ستون او، همه از زراّ جعفري،
.... .... .... ....
.... .... .... ....
نـﻶ نـﻶ ڪـﮧ شهر نيست، بهشتـﻶ است دل پذير،
آراسته بسندس و استبرق و حرير،
حوران در و ڪواعب اتراب، بـﻶ نظير،
سلسال و سلسبيل درو چشمه و غدير،
و ز شربت و شراب، خميرش در آبگير،
جاري هزار جوئـﻶ مـﻶ و انگبين و شير،
آبش همه گلاب و گلابش همه عبير،
خشتش ز زرّ سرخ و زمينش ز سيم تاب.
اڪنون ڪـﮧ از شڪوه شهنشام روز جنگ،
باز ظفر رڪاب عدو ڪرد، چون ڪلنگ،
مائيم و صحن گلشن و صهبائـﻶ لاله رنگ،
و آواز نائي نغمهء رود و نوائـﻶ چنگ،
با ساقيان دلبر و باشاهدان شنگ،
در سايهاي تيره و در جايهاي تنگ،
ايمن زدرد و اندره و فارغ ز نام و ننگ،
ڪـﮧ در نشاط و نوش و گهـﻶ درخمار و خواب.
.... .... .... ....
.... .... .... ....
فيروز شد ڪـﮧ افسر شاهان عالمَ است،
مهدي تاج بخش و سليمان خاتَم است،
دست و دِلش ڪـﮧ محيي ابناي آدم است،
ترياڪ و نوشدارو و اڪسير اعظم است،
فيض سڃاب لجّهء درياي قلزم است،
دستش بگاه جود و سنانش گه، حراب.
شاهي ڪـﮧ چرخ مسند و خورشيد افسر است،
سلطان شش جهات وشـﮧ هفت ڪشور است،
در فرّ وبال، همچون، فريدون و نوذر است،
در رزم و بزم همبر، سام و سڪندر است،
ڪشور ڪشا و خصم ڪُش و ملڪ پرور است،
دانش پـژوه
و دين طلب و داد گستر است،
ڪين توز و تاج بخش، چو محمد و سنجر است،
صفدار و سرفراز چو سام و فراسياب.
ديدي ڪه شـﮧ چه معجزه بنمود در جهاد،
ڪانصاف رزم بستد و داد نبسرد داد،
در يڪ لگام ريز ڪـﮧ شد دروغا نهاد،
اقليم سنده و مملڪت و مولتان ڪشاد،
فتحـﻶ نمود رو ڪه، نه دارد ڪسـﻶ بَه ياد،
ز امروز تا زمان ڪيومرث و ڪيقباد،
بشنو ڪنون، حڪايت اين فتح باعتقاد،
تا گويمت تمام، بايجاز و انتخاب.
’تهته‘ ڪـﮧ آن جزيرهء، بلائيست پُر ڪهف،
درياش يڪ طرف شد و پنج آب يڪ طرف،
صحراش بـﻶ نبات و بيابانش بـﻶ عَلَف،
زرها در و تبه شد و اقليمها تلف،
ڪشتي ڪوه ڪاف بگردش ڪشيده صف،
جنگ آوران بدوهمه شمشيرها بَڪف،
در موج او نه مدخل ماهي ونـﻶ ڪشف،
براوج او نه مهبط شاهين ونـﻶ عقاب.
صفدار ”سنده“ ’بابنهان‘ ڪـﮧ در سنده مقام،
باسر فراز ”رائي تماچي“ و ”رائي جام“،
برگردشان، زخيل و تبار و خواص و علم،
جيشي ڪثير همچو هجوم نجوم شام،
غيراز يلان جلد و جوانان تيزگام،
هر يڪ بسان رستم و اسفنفد يمار و سام،
القصه اين سران ولايت همه تمام،
يڪجان و يڪ زبان شدم، در همچينن حراب.
برحڪم آن غرور ڪـﮧ داريم جائـﻶ تخت،
اسپان بادپاي و فراوان سلاح و رخت،
بالشڪر گران ڪـﮧ ڪند، ڪوه لخت لخت،
برخاڪبوس مانده درين بندگي، سخت،
بر تمافتند روئـﻶ بتلقين تيره بخت،
هر تبغ و نيزه شان چو يڪـﻶ شاخ از درخت،
شاه جهان ز خنجر خونريز ڪينه اخت،
و انديشه ڪرد، ڪردن آن جايگـﮧ خراب.
چندان سپاهه برد ڪه، دريا و دشت ڪوه،
از سمّ اسپ و آهن و فولاد شد ستوه
صفها ڪشيده خيل اميران گران شڪوه،
هر يڪ صفـﻶ چو سدّ سڪندر بصد ڪروه،
باهول و هبتي ڪه ڪند، شوڪت و شڪوه،
در لرزه بُد زمين و دل مرد، دين پـژوه،
ميخواستند، صبحد مان بر دم خروس،
ڪز بيخ بر ڪنند بيڪ بار آن خراب.
.... .... .... ....
.... .... .... ....
ڪان قوم هم بسهم سيه رويء تافتند،
تا ڪرده رزم سينه ز هيبت شگافتند،
چندان ڪه چاهه غور، ڪز انديشه ڪافتند،
جز عجز و مسڪنت، ره ديگر، نيافتند،
لايد رسن ز موي سر و ريش بافتند،
بردند روي عجز، بدرگاهه آن جناب.
شاه جهان به موجب آن جمله را نراخت،
وزجاه و منزلت، سرشان بر فلڪ فراخت،
اسپان تنگ پشت، بزرّين ستام و ساخت،
و اجناس جامها ڪه در و لعل و در نشاخت،
چندان بداد شان، ڪه نه ڪس حدّ آن شناخت،
ني حدّ، آن بَد يِد، اگر جان و تن گداخت،
ابري ز جود، برسر آن بستگان بتاخت،
ڪز فيض گشت غرقهء احسان بجمله باب.
آري چنين ڪنند، سلاطين شڪار ها،
و ز بخت شان، برآيد ازين گونه ڪارها،
اين ست آن فتوح، ڪه در روز گارها،
مانند خسروان، جهان، ياد گارها،
زين گونه ڪارها ست ڪه رفته ست بارها،
صيت شهان و نام مهان در ديارها،
تنها نه آن حصار، ڪه چندين حصارها،
ڪرده است، شاه فتح، بيڪ جنبش رڪاب.
.... .... .... ....
.... .... .... ....
ابن خسرويء ڪه برسر تاج ڪيان توئي،
تخت آسمان و اختر آن آسمان توئي،
جسمي است نـﮧ فلڪ، ڪه در و نور جان توئي،
دارا توئي، قباد توئي، اردوان توئي،
عيسيٰء عهد و مهدي آخر زمان توئي،
ڪز تيغ تست، فتنهء دجّال را جواب.
گرمن قلم ز جملهء شاخ، گيرا ڪنم،
دريا دوات سازم و دفتر سما ڪنم،
پس خواهم اين ڪـﮧ حق مديحت قضا ڪنم،
هر لحظه دفتري دو سه اندر ثنا ڪنم،
با اينڪ اين، بمدت نا منتها ڪنم،
حرفــﻶ ز دفتري نتوانم ادا ڪنم،
چون عاجزم ز مدح سزد، گر دعا ڪنم،
زيرا دعائــﻶ عاجز مسڪين ست مستجاب.
شاها، حيات و دولت و مملڪت دوام باد،
چرخ، بزينت از بُن دندان غلام باد،
ماهت نگين خاتَم و خورشيد جام باد،
ساقيست خضر، و چشمهء حيوان مدام باد،
رايات تو ز نصرت تو، بر دوام باد،
ز اڪنوش تا قيام، قيامت قيام باد،
تخت، تو تازه روئي و دلت، شاد ڪام باد،
فرّ تو ڪامگار و شڪوه تو ڪامياب (1).
786هه: ٺٽي جي شيرازي انجوي ساداتن جا وڏا سيد محمد ۽ سندس پٽ
سيد احمد 786هه ۾ شيراز ڇڏي، قنڌار، سيوهڻ ۽
ساموئي کان ٿيندا قاضي نعمت الله عباسيءَ سان رشته
داريءَ سبب ٺٽي ۾ قاضين جي محلي ۽ جاين ۾ اچي آباد
ٿيا.
حافظ شيرازي رحمـﺔ الله عليـﮧ، سيد محمد سان گڏجي شيراز مان سنڌ
اچڻ لاءِ هليو، ليڪن سيد محمد کيس قنڌار مان
موٽائي شيراز موڪليو، جتي 791هه ۾ سندس انتقال
ٿيو: اهو ساڳيو سال آهي (91_790هه) جنهن ۾، مطهر
ڪڙو به فوت ٿيو، جنهن جا ٻه قصيدا مٿي ڏيئي آيا
آهيون.
سيد محمد ۽ سيد احمد جي اچڻ جي تاريخ، ”بسم الله الرحمان
الرحيم“ مان (786هه) نڪري ٿي.
صاحب رساله ”معارف الانوار“، ”ديبل ٺٽو“ گڏي، (عازم بلاد تهته
يعني ديبل شدند ص 110) لکيو آهي، ليڪن ان مان مطلب
’ٺٽو‘ آهي، جيئن ٻئي هنڌ لکي ٿو:
”بجانب بلده طيبه تهته، تشريف آوردند“ (ص 117).
سيد محمد جي وفات (10_محرم 800هه) بعد، سيد احمد، سيدپور مان
لڏي، مستقل طرح اچي ٺٽي ۾ مقيم ٿيو.
793هه: ڄام تماچيءَ جي بغاوت: فيروز تغلق، ٺٽو، ڄام بابنهيه جي
ڀاءُ کي ڏيئي ويو هو. چند سالن بعد، ڄام تماچي
بغاوت تي آماده ٿيو ٿو ڏسجي. خبر پوڻ تي، سلطان
فيروز، دهليءَ مان ’ڄام‘ کي سندس سرڪوبيءَ لاءِ
روانو ڪيو. جنهن کيس گرفتار ڪري، دهليءَ موڪليو.
عفيف لکي ٿو:
”....معهذا چون ازين سختي چند سال گذشت، و تماچي برادر بابنهيه
در تته برگشت، حضرت شهنشاهه (فيروز) ڄام را براي
دفعه شرِ او، در تته فرستاد. جام در تته رسيد و
تماچي را سمت شهر روان گردانيد.“ ڄام بابيني جي
سلسلي ۾ عفيف لکي ٿو:
”....و بابنهيه هم در دهلي ماند... چون سلطان تغلق شاهه بپاشاهي
نشست (790هه) بابنهيه راچتر سپيد داد و در تته
روان کرد. بابنهيه در اثناي راه جان بحق سپرد....“
(254).
گويا 790هه ۾ بابينو موٽي وطن آيو ٿي، جو رستي ۾ فوت ٿي ويو.
823هه: تاريخ مبارڪ شاهي: (تاليف 838هه) مـﺆلف، سلطان معزالدين
ابوالفتح مبارڪ شاهه (824_837هه) جي تحت لکي ٿو:
823هه ۾ جسرٿ شيخا کهو کهر (؟) بغاوت ڪئي، جنهنڪري
جمادي الاول 823هه ۾ ڪشمير جو بادشاهه سلطان علي
لشڪر ڪاهي ٺٽي تي چڙهي آيو. (در ولايت تهتـﮧ
آمده).....(ص 194).
بنگال ايشياٽڪ سوسائٽيءَ جي مطبوع نسخي ۾ انهيءَ جاءِ تي ٺٽي جو
نالو، ڪتابت جي غلطيءَ سبب آيل ٿو ڏسجي. ورنه
ڪشمير جي بادشاهه علي ۽ جسرٿ جو نالو، سنڌ جي
تاريخ ۾ ڪنهن به عنوان سان نه اچڻ گهرجي.
مٿئين سڄي مذڪور مان ظاهر ٿيو ته ٺٽو ڄام نظام الدين کان ٻه سـﺆ
ورهيه اڳ موجود، بلڪ سنڌ جو پايه تخت هو ديبل جو
نالو تاريخ جي صفحن تان 658هه کان پوءِ گم ٿيو، ۽
671هه کان اڳ ٺٽو ان جو قائم مقام بڻيو وچ ۾ وٿي
فقط 9 يا 13 سالن جي پئي. امير خسرو مٿي ڏنل شعر،
16 ۽ 19 سالن جي عمر ۾، يعني 667هه ۽ 761هه جي
درميان چيو آهي. ۽ شعر مان صاف معلو پيو ٿئي ته،
جنهن وقت اهو شعر تصنيف ٿيو، ان وقت هندستان جي
پايهء تخت دهليءَ ۾ ٺٽي جي شهر ۽ اتان جي ماڻهن جي
خوبصورتيءَ جي عام واکاڻ هئي_ انهيءَ ڪري ڪوبه سبب
ڪونه آهي، جو اسان مٿين تاريخي شهادتن جي آڌار تي
اهو تسليم ڪيون ته:
ٺٽو ۽ ديبل ٻئي هڪ وقت موجود هئا.
ٺٽو 651هه (خسرو جي ڄمڻ) کان گهڻو اڳ آباد ٿيو هو.
ورنه ناممڪن هو، جو آباد ٿيڻ بعد 9 يا 13 سالن جي مختصر عرصي ۾
ايڏي واکاڻ پيدا ڪري، جو 16 يا 19 سالن جو نوجوان
متاثر ٿي، ان جي تشبيـﮧ ڪم آڻي.
ٺٽو موجود هو، ليڪن ان جي اهميت ديبل جي زوال کان
پوءِ تمام ستت ملي.
اهو ئي سبب ٿيو، جو ماڻهن جي ذهن تان ديبل جو نالو اڃا لٿو ئي
ڪونه هو، جو ٺٽي جي شهرت شروع ٿي، جنهنڪري ماڻهن
جي زبان تي ”ديبل ٺٽو“ گڏجي اُچار هيٺ آيا.
انهيءَ گڏيل اُچار سبب مـﺆرخن ۽ مصنفن ۾ اشتباه پيدا ٿيو،
جنهنڪري هنن جڏهن به_ ’دبيل‘_ جو ذڪر ڪيو ته_
’ٺٽو‘_ لکي ويا. يا جڏهن_ ’ٺٽي‘_ جو نالو ورتائون
ته_ ’ديبل‘_ سندن قلم مان نڪري ويو، يا ٻنهي کي
گڏي_ ”ديبل ٺتو“_ ڪري ڇڏيائون.
جهڙيءَ ريت، شهاب الدين غوريءَ جي فتوحات جي ذڪر ڪندي_ ٺٽو_
بيان ڪيو ويو آهي؛ يا جيئن معصوميءَ خواهه
تحفـﺔالڪرام جو مصنف_ ديبل ٺٽي_ ۾ ڪيترين جاين تي
فرق ڪري ڪونه سگهيو آهي:
جهڙيءَ ريت، تاريخ معصوميءَ جو مصنف عربي فتوحات جي ذڪر ڪندي
لکي ٿو: ”....بندر ديول که درين ايام به بندر
تهتـﮧ و لاهري مشهور است....“ (ص 6) يا ديبل جي
فتح جي بيان ڏيندي لکيو اٿائين: ”...و لشکر اسلام
به فيروزي، عنان عزيمت به تسخير تهته معطوف
داشتـﮧ، باندک زمانه تهتـﮧ را مسخر ساختند....“
ساڳي غلطي ڪندي، سلطان محمود غزنويءَ جي فتوحات ۾ به ٺٽي (1)
جو نالو کنيو ويو آهي: ”....و چون در نصف ماهه
رمضان سنه ست و عشر و اربعمائـﮧ، سلطان محمود غازي
از دارالملک غزني عزيمت هندوستان نموده، بحطهء
ملتان رسيد.....عبدالرازق وزير.... در سنئه سبع
عشر و اربعمايـﮧ متوجهه سيوستان و تهتـﮧ شد....“(2)
اهڙيءَ ريت جلال الدين جي سلسلي ۾ به_ ’ديبل‘_ جي بجاءِ_ ’ٺٽي‘
جو ذڪر ڪيو ويو آهي(3)
ٺٽي جي مذڪرر کي ختم ڪندي آخر ۾ دکني زبان جو هڪ شهر ڏجي ٿو،
جيڪو آهي ته جهانگيري دور جو، ليڪن ان ۾ ٺٽي جي
جيڪا تعريف ٿيل آهي، تنهن مان اندازو ڪري سگهيو ته
انهيءَ زماني ۾ دکن ولايت اندر، ٺٽي ننگر جي ڪهڙي
واکاڻ هئي. اهو شعر عثمان شاعر پنهنجي مثنوي
”چتراوليءَ، ۾ نظم ڪيو آهي:
هيرـﻵ سي ڻهڻه نگر سوهاوا،
بيهن هرن سيو بن گنجاوا.
يعني ”ٺٽو ننگر هيري جهڙو خوبصورت آهي، منجهس سارين جون سايون
سايون پوکون، هرڻ، ڪشادا ۽ سهڻا جهنگل موجود آهن!“
[”مهراڻ“ 2،1_1966ع]
|
