|
آخوند محمد بچل ”انوار“
ٽالپرن جي پوئين دور جو فارسي گو شاعر
ٽالپرن حڪمرانن جي غير معمولي علمي سرپرستيءَ ۽
شعر سخن سان سندن غير فاني ذوق ۽ شوق، سنڌ اندر
جيڪي فارسي گو شاعر پيدا ڪيا، آخوند محمد بچل
”انور“ به انھن مان ھڪ ھو.
مير نصير خان بن مير مراد علي خان، پنھنجي ڀاءُ
مير نور محمد خان جي انتقال (1840ع/ 1255ھه) بعد،
سنڌ جي تخت ۽ تاج جو وارث ٿي، سرير آراي سلطنت
ٿيو. آخوند محمد بچل، مير نصير خان جو استاد ھو.
جڏھن مير صاحب تخت جو مالڪ ۽ مختار ٿيو، ته
”استاد“ ڦري ”مشيرڪار ۽ معتمد“ ٿيو. خط و ڪتابت جو
دفتر به سندس نگرانيءَ ۾ ڏنو ويو، ۽ شاھي مُھر
بردار به پاڻ ئي ٿيو. سرڪاري لکپڙھون، ۽ حڪومت جا
نازڪ سياسي ۽ اھم مخفي مراسلا، آخوند صاحب پاڻ
لکندو ھو.
مير صاحب جي ابتدائي دؤر ۾، جيڪي سياسي خواه ملڪي
معاملا ٿيا، انھن سڀني ۾ ھن باتدبير ۽ دانشمند
مشير جي راءِ کي وڏن وزن ڏنو ويندو ھو. اھڙيءَ طرح
ٽالپرن جي خانداني معاملات ۾ به آخوند صاحب کي
ڪافي دخل رھندو ھو. مير نصيرخان جي تخت نشينيءَ
کان پوءِ، مير نور محمد خان جي ٻن فرزندن، مير
شھداد خان ۽ مير حسين علي خان، جي وچ ۾ سخت نفاق
پيدا ٿي پيو، ۽ ذري گهٽ معاملو وڃي تير ۽ تلوار
تائين پھتو، ليڪن آخوند صاحب ڪوشش ۽ تدبير سان
ميجر جنرل آئوٽرام کي وچ ۾ وجھي، ٻنھي شھزادن جي
وچ ۾ صلح صفائي ڪرائي، حڪمران گهراڻي کي خانداني
خونريزيءَ کان بچائي ورتو.
مير نصيرخان ۽ انگريزن جي وچ ۾ جڏھن آخري عھد
نامون ٿيڻ لڳو، اُن وقت سڀئي مير مخالف ٿي بيٺا، ۽
مير نصير خان تي زور آندائون ته معاھدي تي دستخط
نه ڪري. آخوند صاحب جون اکيون انگريزن جي قوت،
ارادن، ۽ مخالفت جي نتيجن کي ڏسي چڪيون ھيون،
تنھنڪري باوجود سخت مخالفت جي به آخوند صاحب مير
نصير خان کي اھائي صلاح ڏني ته ’ھو ضرور معاھدو
ڪري، ورنه حڪومت خواه ملڪ لاءِ سخت خطرو پيدا
ٿيندو. ابتدائي غلطين ۽ روادارين سبب ملڪ تي
اقتصادي، تجارتي خواھه فوجي قبضو انگريزن جو ٿي
چڪو ھو، تنھنڪري ھن وقت منھن _ موڙ ڪرڻ سبب ملڪ به
ھٿان ويندو ۽ حڪمراني به بچي ڪانه سگهندي.‘
آخوند جي راءِ بلڪل صحيح ھئي، ليڪن ٽالپرن ھٺ کان
ھيٺ ڪونه لٿا، ۽ مير نصير خان مجبور ٿي انڪار ڪيو.
نتيجو اھوئي نڪتو، جيڪو آخوند جي اکين ڏٺو ھو.
يعني نه حڪومت رھي نه ملڪ بچي سگهيو. اگرچ حڪومت
ٽالپرن جي ھٿان وڃڻي ھئي، ليڪن معاھدي تي دستخط
ڪرڻ سبب، ۽ تدبير ۽ دانشمنديءَ کان ڪم وٺڻ سان،
آخوند صاحب جو خيال ھو ته شايد زندگيءَ جا ٻه ٽي
سال ٻيا به ٽالپرن جي حڪومت کي ملي وڃن ھا.
آخوند محمد بچل مٽيارن جي آخوندن مان ھو. سندس
والد جو نالو آخوند محمد صالح ھو. فارسيءَ ۽
عربيءَ جو ماھر، ۽ ديني دنوي علمن ۾ يگانو ھو. شعر
و سخن جو شوقين ۽ فن انشا ۾ استاد ھو. انشا جي
مھارت سبب ئي مير نصير خان سڀيئي اھم ۽ نازڪ
مراسلا کائنس لکرائيندو ھو. آخوند صاحب جو بياض
اسان جي سامھون آھي: ان ۾ انھن سڀني اميرن ۽
وزيرن، ديسين خواھه پرديسين لاءِ مخصوص عبارتون
ياد داشت طور آخوند صاحب لکي ڇڏيون آھن. جن سان
ٽالپرن دربار جي، وقت به وقت ، خط و ڪتابت ٿيندي
رھندي ھئي. ھر ھڪ امير لاءِ جدا جدا عبارت، مڪتوب
اليه جي مخصوص حيثيت کي نظر ۾ رکي، مقرر ڪئي ويئي
ھئي. آخوند صاحب اھي عبارتون اُن وقت ته فقط
پنھنجي ياد داشت لاءِ بياض ۾ لکي ڇڏيون، ليڪن ھن
وقت اسان لاءِ اھي تاريخي دستاويز جي حيثيت رکن
ٿيون. انھن جي ذريعي معلوم ٿئي ٿو ته ميرن جي ڪنھن
ڪنھن سان خط وڪتاب ھئي؛ ۽ انھن سان سندن ربط ضبط ۽
تعلقات جي ڪھڙي نوعيت ھئي، عبارتن جي طور طريقي
مان گهڻيءَ حد تائين اسان کي معلوم ٿي سگهي ٿي.
مثلاً قلات جي واليءَ لاءِ ھيءَ عبارت مخصوص ھئي:
”_ وجود مسعود عاقبت محمود، عالي جاه رفعت
جائگاه، شوکت و حشمت دستگاه، امير الامراﻋ العظام،
اسوة الکبراﻋ الفخّام، خاني عظيم الشاني، مقرب
الخاقاني،
اخوي مکاني، عُضد دولـﮧ، امير محمد محراب خان،
غالب جنگ بھادر، سلمه القادر“_
پنجاب جي حاڪم مھاراجا رنجيت سنگهه ڏانھن ھيٺين
عبارت لکي ويندي ھئي:
”_ حديقهﻋ دولت و کامراني، مھاراجا صاحب، مھربان
عظيم الشان عطوفت و الطاف نشان، مجموعهﻋ خوبيھاي
بيکران، اميدگاه دوستان، خالصه رنجيت سنگهه بھادر
سلمه القادر“_
بھاولپور جي نواب کي خط و ڪتابت ۾ ھن طرح مخاطب
ڪيو ويندو ھو:
”_ حديقهﻋ دولت و کامراني، عالي جاه رفيع جائگاه،
حشمت و شوکت دستگاه، عمدة الخوانين العظام، اسوة
الکبراءِ الفخام، خان صاحب مھربان عطوفت و الطاف
نشان، رکن الدولـﮧ، محمد بھاول خان، نصرت جنگ
بھادر، سلمـﮧ القادر“ _
عبارتن جي ياد داشت مان معلوم ٿئي ٿو ته ھيٺين
انگريزن سان ميرن جي خط و ڪتابت ھلندي ھئي:
سر ھنري پاٽنجر، مسٽر ويٽ، مسٽر منٽوره، مسٽر
ميڪسن، ڪپتان رڪ، چارلس (ٿاڻيدار ٻاھڙ مير)، سر
اليگزانڊر برنس، مسٽر واٽن، وليم اسٽوڪ، فارڪس
صاحب، ۽ اسلمبر صاحب. سر پاٽنجر ڏانھن ھيٺين عبارت
لکي ويندي ھئي:
”_ علي جاه رفيع جائگاه، شھامت و بسالت دستگاه،
اُبھت و مُکنت انتباه، دوستي و مودت آگاه، کرنيل
ھنري پاٽنجر صاحب بھادر، سلمه القادر“ _
بمبئيءَ جي گورنر لاءِ ھيٺين عبارت مقرر ھئي:
”_ حديقهﻋ دولت و کامراني، عالي جاه رفيع جائگاه،
حشمت و اجلال دستگاه، عظمت و اقبال ھمراه، امير
الامراﻋ العظام، اسوة الکبراءِ الفخّام، رفيع
المکان عظيم الشان ھنرابل .......... گورنر صاحب
بھادر سلمه القادر“_
عبارتن جي ياد داشتن مان ھيٺين اميرن ۽ وقت جي
مقتدر ھستين جا نالا اسان کي ملن ٿا:
عضد دولـﮧ امير محمد محراب خان براھوئي غالب جنگ،
نواب سردار دوست محمد خان غازي بھادر (واليﻋ
ڪابل)، نواب محمد بھاول خان نصرت جنگ بھادر
(بھاولپور)، نواب عبدالرحمان خان سدوزئي، سردار
يار محمد خان (وزير شاھزاده ڪامران)، خان فتح محمد
خان (ساڪن پنج تاره)، ڄام احمد خان، محمد خان رند،
ڄام ميرخان (لاسي)، داد محمد خان براھوئي، حڪيم
عزيزالدين (وزيراعظم پنجاب)، مير محمد شاھنواز خان
بھادر، مرزا حضوري خان، آخوند فتح محمد، آخوند
محمد صديق، نور محمد قلاتي، قاضي محمد جُمع خان،
مرزا عبدالسميع منشي باشي، حاجي خان ڪاڪڙ، مخدوم
نظام الدين سرھندي، محمد امين خان، مخدوم صاحب
الدين صاحب، ملا نصير الله خان، محمود خان بيات، ۽
آخوند عبدالرشيد.
پنجاب جي سک اميرن مان ھيٺين صاحبن سان مير صاحبن
جي لکپڙھه ھئي: مھاراج رنجيت سنگ، جمعدار خوشحال
سنگ، خالصه فتح سنگ، راءِ رام سنگ، گوبند سنگ،
خالصه کڙڪ سنگ، خالصه شير سنگ، لعل سنگ، راجا ڌيان
سنگ، ديوان سانوڻ مل (ناظم ملتان)، راول سنگ
بھادر، ۽ ٺاڪر پوپٽ سنگ؛ (پويان ٻه صاحب غالباً
جوڌپور جا راجپوت راڻا ھئا).
آخوند صاحب جا حالات:
آخوند محمد بچل جا مفصل حالات معلوم ٿي ڪونه ٿا
سگهن٬ پنھنجي بياض جي آخر ۾ ھن پنھنجي ٻن پٽن جي
تولد جون تاريخون لکيون آھن ته ”3، محرم 1274ھه،
سومر ڏينھن، 7بجي، ميان عبد الله ڄائو؛ ۽ 19 ربيع
الاول 1277، جمعي ڏينھن، 4بجي، ڏينھن جو ميان غلام
رسول جو تولد ٿيو.“
آخوند صاحب جو پير طريقت مولانا شاھه عبدالقيوم
خلف شاھه فضل الله نقشبندي ھو، جنھن جي وصال تي ھن
ھڪ طويل مرثيو چيو آھي:
تعاليٰ الله عجب مرشد مـــــکـــــمل، مريدان را
زھي مولا و مخدوم!
چو ”انور“ جست سالش گفت ھاتف، ”نصيب او الاھي فضل
قيوم“_
سنه
1271ھه
مير نصيرخان جو لاڙو تشعيت ڏانھن ھو، تنھنڪري
آخوند صاحب عام دستور مطابق حضرت علي ڪرم الله
وجـﮧ جو اسم مبارڪ ۽ امامن سڳورن جا نالا باربار
پنھنجي شعر ۾ آندا آھن، ليڪن پاڻ نقشبندي طريقي جو
پيروڪار ۽ حضرت محبوب سبحاني شيخ عبدالقادر
جيلانيءَ جو سخت معتقد ھو _ ھڪ طويل مدح سندس شان
۾ تصنيف ڪيل بياض ۾ موجود آھي، جيڪا شاھه
عبدالباقيءَ سرھنديءَ جي تتبع تي آخوند صاحب چئي
آھي. ان مدح مان ڪجھه بند ھيٺ ڏجن ٿا:
آنکه باشد آستانش برتر از عرش. برين،
جبه سائي آن همه کرّ و بيان و حور ِ عين،
هر يکي از صدق ِ دل بر مسند اش سايد جبين،
چون چنين دارم شهنشه چيست غم ازآن واين:
من سگِ درگاهِ عبدالقادر ِ جيلانيم.
نور چشم مصطفا دلبند شاهِ اوليا،
قدوهﻋ آل ِ نبي فرزند حسن المجتبا،
لخت جانِ حضرتِ خيرالنساﻋ پارسا،
معدن فضل و کرامت مخزن ِ جود و سخا:
من سگِ درگاهِ عبدالقادر جيلانيم،
قطب اقطابِ جهان و شهريارِ بي بدل،
زبدهﻋ خاصانِ درگاهِ خداي لم يزل،
دست پروردِ دعاي او اجابت از ازل،
مشکلم فر مايد از لطف و کرم في الحال حل:
من سگِ درگاهِ عبدالقادرِ جيلانيم،
غوثِ عالم بيعديل و بادشاهِ بي نظير،
بيکسان را وارث و در ماند گان را دستگير،
خاکپايش توتياي چشم، هر خورد و کبير،
حکم او را جن و انسان و ملک فرمان پذير:
من سگِ درگاهِ عبدالقادرِ جيلانيم.
حبّذا محبوبِ سبحاني شهِ عالي جناب،
قرة العينِ نبي نور دو چشمِ بو تراب:
وه ز بحر: ”انما و هل آنا“ درا خوشاب،
گلبنش از جوئبارِ اصطفا با رنگ و آب؛
من سگِ درگاهِ عبدالقادرِ جيلانيم.
واليﻋ ملک ِ ولايت فيض بخش اوليا،
مستفيض از حضرت ِ او عارفان و اتقيا،
محرمِ سرّ الاهي رازدار ِ کبريا،
افسرِ فرقِ دو عالم تاجدار ”قل کفا“:
من سگِ درگاهِ عبدالقادرِ جيلانيم.
آخوند صاحب هيٺين معاصر بزرگن ۽ دوستن جي وفات جون
تاريخون لکيون آهن: پير احمد شاهه بدين وارو، 5
جمادي الاول 1226هه جو انتقال ڪيو؛ آخوند صاحب
هيٺيون قطعه تاريخ چيو:
مــــرشــــدِ دهر پير احمد شــــاه، آن
وحــــــيدِ زمــــان ولــــي الله،
گـوش کرد ارجعي اليٰ ربک، زده در گــــلشنِ بقا
خــــرگــــاه،
پــــنجم از مه جــــمــــادي الاول، سوي جنت قدم
نهاده براه،
عــــالم از دردِ فرقتش گرديد، همدمِ صــــد
هزار نــــاله و آه،
گفت “انور“ بسالِ او، ”سيد
هادي الخلق بود احمد شاه.“ _1226هه
مخدوم محمد اڪرم نقشبنديءَ، 1260هه انتقال ڪيو؛
آخوند صاحب قطعو چيو:
اي دريغا محمد اکرم!
مرشدِ عصر اکمل و اعلم!
درّ ِ درج ِ ولايت و عرفان،
بدر برج ِ کمال و فضل و کرم؛
مستفيض اهل عالم از فيضش،
فيض ِ او فائض ِ همه عالم؛
نقشبندي که نقش الا الله،
بر دل ِ سالکان نموده رقم؛
مرده را جان دم ِ مسيحا داد،
او دل ِ مرده زنده کرده بدم؛
چون شنيد ارجٿي اليٰ ربک،
سوي خلد ِ برين نهاده قدم؛
شيون ِ ماتمش ز روي زمين،
بر فلک رفته از بني آدم؛
گفت ”انور“ بسال ترحيلش،
”واي فيض ِ محمد ِ اکرم“ _.1260هه
مخدوم ولي محمد ڀَٽي، هالن جي مشهور ڀَٽي خاندان
جو همه صفت موصوف فرد هو، 1259هه ۾ فوت ٿيو؛ آخوند
صاحب هن طرح تاريخ ڪڍي:
ولي ّ محمد گلِ باغ ِ عرفان،
زهي عالم و عامل و ماه سيما؛
ازين دار شد عازم ِ ملک هستي،
زحي ّ قديم ارجمي يافت ايما؛
قدم چون بفردوس ِ اعليٰ نهاده،
ز رضوان ندا آمدش کن مقيما؛
شده نوحه گر عالمي در عزايش،
بگفتند وا حسرتا وا يتيما!
چو ”انور“ طلب کردسالشرزهاتف،
بگفت ”اِنّـﮧ َ فَازَ فوزا عظيما.“
1259هه
آخوند صاحب جي بياض ۾ اسان کي هجويه اشعار به ملن
ٿا. معلوم ٿئي ٿو ته آخوند صاحب ۽ سندس ڀائرن ۽
عزيزن جي وچ ۾ ملڪيت تي تڪرار هو. مٽيارن ۾ سندس
باغ هئا، جايون هيون ۽ زرعي زمين سندس مِلڪ هئي،
جنهن تي سندس ڀاءُ قبضو ڪيو هو، ۽ انهيءَ سلسلي ۾
مخالف ڌر لاءِ، جن سندس ڀاءُ جي مدد ڪئي، آخوند
صاحب هجوگوئيءَ جو حربو استعمال ڪيو. معلوم ٿئي ٿو
ته باقر ۽ گدو (؟) سندس ٻه مخالف هئا، جن جي
معزوليءَ تي آخوند صاحب خوش ٿي فرمايو:
در فگند از گردش ِ دولاب ِ چرخ،
’باقر‘ اندر رشتهﻋ ’گدو‘ گره؛
سال عزل ِ او چو جستم از خرد،
گفت هاتف ”رفت او در قعر چه.“
1269هه
گدوءَ جي معزوليءَ تي چوي ٿو:
برفته منصبِ ’گدو‘ که، حرفي
نرفته غير رشوت برلبِ او،
چو سالِ عزلِ او جستم ز هاتف،
بگفتا ”بُد غروب کوکبِ او.“
1269هه
محمد بقا جو پٽ، انهيءَ جهڳڙي ۾ سندس سخت مخالف
هو؛ هڪ طويل هجو ۾ چوي ٿو:
الاهي چه دين ست و آئين و کيش،
که هستم ز ’پورِ بقا‘ سينه ريش،
چو کرﱞدم زند هر دم کينه نيش،
مرا مشکلي از وي آمد به پيش،
شده شاهدِ شوهرِ دُختِ خــــــويش،
که مزدور خوشدل کند کار بيش.
ڀائرن ملڪيت تي جيڪو جهڳڙو پيدا ڪيو، اُن ۾ آخوند
جي خلاف هُن شاهدي ڏني، جنهنڪري اسان جي شاعر کي
سخت ذهني ڪوفت پهتي، چوي ٿو:
گلستان و مزروع و مال ِ مرا،
چو اخوانِ من غصب کرد از جفا،
گواه آمد او بهر ِ اين ماجرا،
نه شرم از رسول و نه خوف از خدا،
شده شاهدِ شــــوهرِ دُختِ خــــويش،
کـﮧ مزدور خوشدل کند کار بيش.
گرفته رهِ فتنه و کينه را،
بدل داشته بغضِ ديرينه را،
هميخواند تقريمِ پارينه را،
ز شنبه ندانسته آدينه را،
شــــده شاهدِ شوهرِ دُخت خــــويش،
که مزدور خوشدل کند کار بيش.
زنِ او که چون ’هند‘ مکّاره بود،
بشوهر رهِ مکر و حيله نمود،
کزين کار مار است بسيار سود،
ازين پَس به آرام بايد غنود،
شــــده شاهدِ شوهرِ دُختِ خــــويش،
که مزدور خوشدل کند کار بيش.
مر او را بخاطر رسيد اين خيال،
که مملوکِ دختر شد اين ملک ومال،
چو داماد زين دار کرد انتقال،
بود تُفَ برِ ماؤ آل و عيال،
شــــده شاهدِ شوهرِ دُختِ خــــويش،
که مزدور خوشدل کند کار بيش.
ز بد گوهري پخت سوداي خام،
نفهميد فرقِ حلال و حرام،
نخورده ز صهباي فرجام جام،
شده راکبِ توسن ِ بي لجام،
شــــده شاهدِ شوهرِ دُختِ خــــويش،
که مزدور خوشدل کند کار بيش.
ندانسته کاين گنج را مارها ست،
درين وادي از خونِ دل پارها ست،
در اثناي ابن ره بسي خارها ست،
نه هر سر سزاوار دستارها ست،
شــــده شاهدِ شوهرِ دُختِ خــــويش،
که مزدور خوشدل کند کار بيش.
ڀائرن جيڪا کيس تڪليف پهچائي، ۽ جيئن کيس
آزاريائون، ان جو ذڪر ڪندي فرمائي ٿو:
شده غافل از اين که اخوانِ من،
که کردند بقربان شان جان و تن،
چه کردند با من ز ظلم و فتن،
در آخر کنندش بگردن رسن،
شــــده شاهدِ شوهرِ دُختِ خــــويش،
که مزدور خوشدل کند کار بيش.
بباطل گواه گشته آن بدگمان،
نترسيده از خالقِ اِنس و جان،
نه فکري ز بدگوئيﻋ مردمان،
نه انديشه از لعن و طعنِ جهان،
شــــده شاهدِ شوهرِ دُختِ خــــويش،
که مزدور خوشدل کند کار بيش.
خدا و نبي را نباشد پسند،
کزينسان بناحق گواهي دهند،
وبالِ قيامت بگردن نهند،
چنين ملحدان را بدوزخ برند،
شــــده شاهدِ شوهرِ دُختِ خــــويش،
که مزدور خوشدل کند کار بيش.
مخالف شاهد کي بد دعا ڏيندي فرمائي ٿو:
الاهي بمن آنچه کرد آن لئيم،
تو داني که هستي بصير و عليم،
بفر ماي او را بفکرِ جحيم،
گرفتار بندِ عزابِ اليم،
شــــده شاهدِ شوهرِ دُختِ خــــويش،
که مزدور خوشدل کند کار بيش.
پوءِ هن بند تي پنهنجي بد دعا کي ختم ڪري ٿو:
کنون قصه ”انور“ بکن مختصر،
بود منتقم داورِ دادگر،
کشد انتقامم ازين بد گهر،
بسوزاند او را به نار ِ سقر،
شــــده شاهدِ شوهر ِ دُختِ خويش،
که مزدور خوشدل کند کار بيش.
ڀانئجي ٿو ته محمد بقا جو پٽ، آخوند صاحب جي ڀاءُ
جو سهرو هو، ۽ هن پنهنجي نياڻي جي طرف شاهدي ڏني،
ڇاڪاڻ ته آخوند صاحب جو مال متاع، باغ ۽ مز روع
زمين سندس ڌيءَ جي گهر ۾ اچي. آخوند صاحب هر بند
جي آخري شعر جو تڪرار ڪندي بيحد لطيف اشارو ڏنو
آهي، يعني پنهنجي نياڻيءَ جي شاهدي، سهرن هن ڪري
ڏني ته ”که مزدور خوشدل کند کار بيش!“ _ ’مزور جي
دل خوش ڪبي ته محنت سٺي ڪندو‘: ”ڪار“ جو لفظ غور
طلب آهي:
ملڪيت جي تڪرار، آخوند صاحب جي دل کي سخت صدمو
پهچايو. هيءُ نازڪ دل شاعر، ٻيو ڇا ٿي ڪري سگهيو؛
شعر جي ذريعي هن پنهنجي ڏکن جي ڪهاڻي قلمبند ڪئي،
۽ دل کولي مخالفن، ڀائن، ۽ گواهن کي بد دعائون
ڏيئي، دل ٺاري آهي؛ هڪ طويل مسدس ۽ درگاهه باري
تعاليٰ ۾ ٻاڏائيندي چوي ٿو:
دوش بودم سر بزانوي تفکر ز اضطراب،
و از تظلم هاي اخوان با دل خود در خطاب،
ناگهان از هاتفي آمد بگوشم اين جواب،
کاين دو مصرﻋ رابخوان گردد دعايت مستجاب:
يا اله العالمين کن خانهﻋ ظالم خراب،
انکه ديدستم ز دستِ او بسي رنج و عذاب!
يا الاهي ديدم از دشمن اذيّت ها کثير،
من چگويم، هم عليمي هم سميعي هم بصير!
دستِ احسانت بود در ماند گان را دستگير،
داد من بستان ازين بيداد گر شومِ شرير:
يا اله العالمين کن خانهﻋ ظالم خراب،
انکه ديدستم ز دستِ او بسي رنج و عذاب.
با من از مکر و حيل نَردِ دغا را باخته،
مُهره ام در ششدر از تلبيس و کين انداخته،
غافلم کرد و بکار خويشتن پرداخته،
ابلقِ ظلم و ستم برمن يکايک تاخته:
يا اله العالمين کن خانهﻋ ظالم خراب،
انکه ديدستم ز دستِ او بسي رنج و عذاب!
آنچه برمن رفته زو هرگز نکر ده کس بکس،
ميکشم آزار زين غدار منحوسِ نجس،
تيز مي راند مجيدانِ جفاي من فرس،
يا خدا فرياد رس يا مصطفيٰ فرياد رس !
يا اله العالمين کن خانهﻋ ظالم خراب،
انکه ديدستم ز دستِ او بسي رنج و عذاب.
از وفور بيحيائي کرده با من ريش خند،
ميرساند از غرورم صد گزند اي خود پسند،
مشکلم را حلّ فرما انتظارم تابچند،
درکمندِ قهرِ خود کن بند بندِ او ببند،
يا اله العالمين کن خانهﻋ ظالم خراب،
انکه ديدستم ز دستِ او بسي رنج و عذاب.
هر زمان از جور او مي آيدم فرياد ياد،
دمبدم بر در گهت خواهم ازين بيداد داد،
بي نيازا از کرم کن خاطرِ ناشاد شاد،
بيخ و بنيادِ ستمگر يک قلم برباد باد!
يا اله العالمين کن خانهﻋ ظالم خراب،
انکه ديدستم ز دست او بسي رنج و عذاب.
هيچگه با من نگشت از غدر اين عيار يار،
مي نداند جز فريب و حيله اين مکار کار،
پيشِ تو شام و سحر نالم بحال زار زار،
حکم فرما و سرِ دشمن بفرقِ دار دار:
يا اله العالمين کن خانهﻋ ظالم خراب،
انکه ديدستم ز دستِ او بسي رنج و عذاب!
از ميﻋ رنجم دهد اين نحس بد فرجام جام،
يکدمم نبود غزالِ وحشيﻋ آرام رام،
ساغرِ راحت عطا کن بر من از انعام عام،
شربتم ده تا کنم شيرين ز شهدِ کام کام:
يا اله العالمين کن خانهﻋ ظالم خراب،
انکه ديدستم ز دستِ او بسي رنج و عذاب!
بادشاها! غير لطفت نيست يار و ياورم،
داورا! ظلِ هماي فضلت افگن بر سرم،
چون توئي بيکس نواز از روي احسان و کرم،
گر مرا بنوازي از بحرِ عناياتت چه کم!
يااله العالمين کن خانهﻋ ظالم خراب،
انکه ديدستم ز دستِ او بسي رنج و عذاب!
بينوا و بيکس و مظلوم و زارم يا اله،
صبح و شام اندر حريم، حضرتِ تو داد خواه،
بيکسان را کس توئي و بي پناهان را پناه،
برمنِ مسکين و عاجز بر کشا از غيب راه!
يااله العالمين کن خانهﻋ ظالم خراب،
انکه ديدستم ز دستِ او بسي رنج و عذاب!
گر دري بر بندي از حکمت کشاي صد دگر،
جز درِ خويشم خدايا بر درِ ديگر مَبَر،
قلبِ خود خواهم شود زا کسير الطافِ تو زر،
باشم از جود و عطايت کامياب و بهرور:
يا اله العالمين کن خانهﻋ ظالم خراب،
انکه ديدستم ز دستِ او بسي رنج و عذاب!
انهيءَ طويل مناجات ۾ آخوند صاحب انهيءَ رنگ جا
اڃا به ڪيترا بند لکيا آهن. ٻي هڪ مناجات، حضور
سرور ڪائنات جي حضور لاءِ لکي ٿو، ۽ ان ۾ به
پنهنجي دشمن تي ڇوهه ڇنڊيندي پنهنجي لاءِ داد طلب
ڪري ٿو؛ پهريون بند آهي:
اي درِ صفتت صلواة خوانم،
صلواتِ تو راحتِ روانم،
مسکين و ضعيف و ناتوانم،
مَاءِمَنُ بجز از درت ندانم؛
از دســـــــتِ مخنـــــشي بجانم،
يا شاه رسل به بخش امانم!
خورشيد سپهرِ ”اِنّمائي“
”لولاک“ مخاطب از خدائي,
شاها بدرت کنم گدائي،
دانم که تو درد را دوائي؛
از دســـــــتِ مخنـــــشي بجانم،
يا شاه رسل به بخش امانم!
شاها بدرِ تو داد خواهم،
از تست حمايت و پناهم،
رفته بفلک فغان و آهم،
جز لطفِ تو نيست روي و راهم!
از دســـــــتِ مخنـــــشي بجانم،
يا شاه رسل به بخش امانم!
انهيءَ تمهيد بعد اصل مطلب عرض ڪندي چوي ٿو:
بوجهل خصائلي سيه رو،
کلهّ چو کَدو سرش بلا مو،
بد هيئت و بد سرشت و بد خو،
با من ز جفا شده جفا جو؛
از دســـــــتِ مخنـــــشي بجانم،
يا شاه رسل به بخش امانم!
غصبيد ز من حدائق و کاشت،
و از مال و متاع هيچ نگذاشت،
مملوکِ من آنچه بود، برداشت،
از کبر مرا حقير پنداشت؛
از دســـــــت مخنـــــشي بجانم،
يا شاه رسل به بخش امانم!
از کينه کند هر آنچه با من،
دشمن نکند به هيچ دشمن،
بنياد بدش ز بيخ بر کز،
در فکر جهنمش در آفگن!
از دســـــــتِ مخنـــــشي بجانم،
يا شاه رسل به بخش امانم!
اي شاه سريرِ ملکِ سرمد،
شاهنشهِ مرسلان محمّد!
جورش بگذشته بر من از حد،
مقهور کنش بحالتِ بد؛
از دســـــــتِ مخنـــــثي بجانم،
يا شاه رسل به بخش امانم!
هر لحظه به بينم از وي آزار،
هر دم نهدم براهِ صد خار،
اي شاهِ جهان شفيعِ ابرار،
درپيشِ خلائفش کني خوار؛
از دســـــــتِ مخنـــــشي بجانم،
يا شاه رسل به بخش امانم!
اي سيد و سرورِ سرافراز،
صعوه بحمايتت شود باز،
از معجزه رايتي برافراز،
بيخ و بُن غاصبم برانداز!
از دســـــــتِ مخنـــــشي بجانم،
يا شاه رسل به بخش امانم!
آخري بند ۾ فرمائي ٿو:
نالان بدرِ تو آمد ”انور“،
اين ظلم و جفا و جور بنگر،
شد حکمِ تو حکمِ رب داور،
فرياد رس اي شفيعِ محشر!
از دســـــــتِ مخنـــــشي بجانم،
يا شاه رسل به بخش امانم!
اها مناجات، 14 تاريخ 1266هه جي تصنيف ٿيل آهي، ۽
اهو ئي زمانو هو جنهن ۾ آخوند صاحب عزيزن جي جهڳڙي
۾ بريءَ طرح ڦاٿو، ۽ جنهن جو کيس ايڏو صدمو رسيو،
جو ان کان پوءِ سندس شاعريءَ جو رخ ۽ محور ئي
بدلجي ويو. انهيءَ دؤر جي سندس بي هڪ ڊگهي نظم
آهي، جنهن ۾ زماني جي ناسازي، ڀائرن جي بيوفائي، ۽
پنهنجي حالت زار جو روئڻو رُنو ويو آهي. شروعات ۾
لکي ٿو ته ”هڪ ڏينهن صبح جو سوير ڀائرن جي مظالمن
جي ياد دل تي تري آئي. دل وندرائڻ خاطر ٻاهر نڪري
باغ ۾ هليو ويس:
”اِسُمَعُواُ يا فَريق جِيرُ آني!
شرح حالات ظلم اخواني،
سحر از غصه و پريشاني،
خاطرم خواست سيرِ بستاني،
تا مگر لحظهﻋ بر آسايد،
دل بنظّارهﻋ گلستاني،
در نهادم قدم بصحنِ چمن،
لب بذکرِ ثناي رحماني.“
باغ جي تعريف ڪندي لکي ٿو:
هر طرف نهرهاي آبِ روان،
همچو انهار باغ رضواني،
هر طرف بلبلي بشاخِ گلي،
بود در نغمه و خوش الحاني،
بر سرِ شاخِ سرو هر جانب،
قمريﻋ مست در پَر افشاني،
شده نسرين و سنبل و سوسن،
نزهتِ صَفَحهﻋ خياباني،
گشت از فرطِ عطر لخلخهِ سائي،
بمشامم شميمِ ريحاني.
باغ جا اهي نظارا شاعر جي دل تي خاص اثر ڪن ٿا.
تفريح ۽ روح جي ورونهن ته ڪانه ٿي، الٽو کيس
پنهنجو باغ ۽ بستان اچي ياد پيو، ۽ باد صبا هٿ،
مٽيارن جي شهر ۾ پنهنجي ڀاءُ ڏانهن، جنهن سندس باغ
هضم ڪري ڇڏيو هو، نياپا ۽ سهاپا چورائي ٿو موڪلي:
يادم آمد ازان گل و گلزار،
که شده غصب جورِ اخواني؛
با صبا کردم از عتاب خطاب،
که ”تو همراز خيلِ رنداني؛
بگذري گر بشهر متعلوي،
خدمتي دارم ار تو بتواني،
چه شود گر بري پيام مرا،
بسوي آن برادرِ جاني!
آنکه ببريد ز اخوت و اخوان،
بهر حُطام دنياي فاني؛
نام او گر بري بر آبِ روان،
در زمان ايستد ز جرياني؛
’يُعرف المُجرِ مون بسيمهُم‘،
هست مردي سياه پيشاني؛
طمع آموز اشعثِ طمّاع،
مُبخل و ممسکي است لاثاني.“
پوين ٽن شعرن ۾ ڀاءُ جي طبيعت ۽ فطرت، صورت ۽ سيرت
جي عڪاسي ڪري ٿو _ ’لالچ، طمع ۽ هٻڇ ۾ اشعث طالع
جو به استاد لڳي؛ سندس نالو وهندڙ پاڻيءَ اڳيان
جيڪڏهن وٺبو، ته هوند هڪوار اهو به وهڪرو ڇڏي
بيهجي ويندو!‘ انهن بيان ڪرڻ بعد ۽ نشانن پارن پتن
ڏيڻ کان پوءِ هي نياپو ڏئيس ٿو:
”باز گويش پس از سلام از من،
گر براهِ مروتش داني،
که ’جذ رکن ز رنج خاطرِ من،
تا دلم را دگر مرنجاني؛
چه بَدي باتو کرده ام اي دوست،
که مرا سر گروهِ خصماني!
منم آن کت بناز پروردم،
کردمت جان و دل بقرباني؛
تو بمن آنچه کردهﻋ، ننمود
با اخ ابناي پيرِ کنعاني؛
طبل تا کي زنم بزيرِ گليم،
چيست در پرده رازِ پنهاني!
غصب کردي زمن حدائق و زرع،
نخل بي شرمي از چه بنشاني!
من گذارم بمحنت و عسرت،
با کمالِ جفاي دوراني؛
تو بناز و نعيم و عيش و نشاط،
متمتع ز باغ و بستاني؛
رنج صد بار به ازين راحت،
مرگ بهتر ازين تن آساني؛
گه فريبم دهي بوعدهﻋ کذب،
گاه در فکر مکر و دستاني؛
گه بگوئي که ما غلام توئيم،
که ز جدّ و پدر سخن راني؛
داري از من دريغ مشت گياه،
چه دهم شرح سيب و رمّاني؛
حيف صد حيف بر چنين پسري،
لعنِ حق بر چنين پدر خواني!‘“
ڀاءُ جي ڪارستانيءَ جي اشارن ئي اشارن ۾ پوري شرح
ڪري ويو آهي. آخوند صاحب، ڀاءُ کي ناز و نعم سان
پاڻ پالي وڏو ڪيو هو؛ سموري زندگيءَ ۾ ڪابه بڇڙائي
يا بدي ڀاءُ سان ڪانه ڪئي هئائين؛ ليڪن هُو احسان
فراموش، يعقوب جي پٽن جهڙي حضرت يوسف سان ڪئي، ان
کان به وڌيڪ ڪري چڪو: سڄي جائداد غصب ڪري ويهي
رهيو. پاڻ عيش عشرت ۾ گذارڻ لڳو ۽آخوند تڪليف ۽
عسرت ۾ بسر ڪندو رهيو؛ مال متاع، باغ بستان هضم
ڪري وڃڻ کان پوءِ به هو دغاباز کيس ڪوڙا دم دلاسا
ڏيندو رهيو، ۽ آخوند صاحب کي پيءُ ڏاڏو ڪوٺيندو ۽
سندس ٽنگ ڪپيندو رهيو. اڳتي هلي آخوند صاحب کيس
خطاب ڪندي چوي ٿو:
من گرفتم بظاهرِ احوال،
که تو قاري نبّضِ قراني؛
کي نوشت است در کلامِ مجيد
غصبِ اموال اهلِ ايماني؟
غصبِ حقّ ِ برادرِ مومن،
کفر و شرک است و جهل وناداني؛
غصبِ حقّ ِ برادر ِ مـؤمن،
کار بوجهلي است و مرواني؛
غصبِ حقّ ِ برادرِ مـؤمن،
باشد از شيوهاي شيطاني؛
تو بعقل و کمال و فضل و هنر،
در گماني که به ز لقماني!
قول سعدي مگر ز يادت رفت،
بشنو از من اگر به نسياني؛
”گر تو قران بدين نمط خواني،
ببري رونقِ مسلماني!“
دنيا جي بي وفائيءَ جا مثال بيان ڪندي فرمائي ٿو:
پدرِ ما چو رفت از دنيا،
آنچه با خويش برد ميداني؛
شد کجا کيقباد وکيکاؤس،
شد کجا شوکت سليماني!
شد سکندر کجا کجا دارا،
شد کجا کّر و فرّ قا آني!
شد کجا خسرو و کجا فغفور،
شد کجا آن شکوهِ خاقاني!
شد کجا رستم و کجا شد زال،
شد کجا سام کو نريماني!
شد کجا گرشب وکجا اُترط،
شاه کو رنگ زابلستاني!
شد کجا گيو و شد کجا گودرز،
شد کجا قوَتِ قزل خاني!
شد کجا طوس و بهمن و نوذر،
شد کجا حمله هاي هوماني!
چه شد اسفنديار روئين تن،
چه شد استيزه هاي هاماني!
شده قارون کجا، کجا فرعون،
شد کجا حيله هاي هاماني!
اين چنين تا به آدم و حّوا،
رفت هر يک براهِ سلطاني!
زين جهان جز کفن نبرده کسي،
و آنهم از باشد ار حق ارزاني!
انهن سڀني بادشاهن جي رفتي ۽ گذشتنيءَ جا مثال
ڏيئي ڀاءُ کي چوي ٿو:
تو هم اي غرّه در سر اي سپنج،
چند روزي غريب و مهماني؛
آخر از دهر رخت بربندي،
بيگمان تن دهي بعُرياني؛
چار لاچار زين جهان بروي،
گرچه تا نفخِ صور مي ماني؛
بعد مرگت کجا بکار آيد،
آنچه اينجا تو غاصبِ آني!
غصب از نقطﻋ غضب گردد،
مي نترسي ز قهرِ يزداني!
کيس شرمائيندي چوي ٿو:
خوب شد آنچه کردي اي ظالم،
کن دگر نيز هر چه خواهاني!
بگذرد بر من و تو، اين دوران،
رنج و راحت رسد بپاياني؛
عاقبت اين جفا و جورو ستم،
ندهد سود غيرِ خسراني؛
کارت افتد بواحد قهّار،
تاکي اين مکر و غدر و دکراني؛
شرم کن از خداي خود آخر،
گبَر و ترسا نهﻋ، مسلماني!
گر نچيدم گلي ازين گلشن،
نبودم هيچ زان پشيماني؛
من گذشتيم ازين گل و گلزار،
گل و گلزار بر تو ارزاني!
باد صبا هٿ انهيءَ قسم جا درد ناڪ نياپا ۽ سنيها،
پيغام ۽ پيام، ڏک ۽ ڏوراپا، پنهنجي ظالم ڀاءُ ڏي
چورائي، آخر ۾ بادشاهه پير دستگير جي حضور ۾
هيٺينءَ ريت داد خواهي ۽ داد رسيءَ لاءِ دانهون ٿو
ڪري:
بردم داد خواه از دست،
جبه سائي جنابِ جيلاني:
پيرِ ما مير شاه محي الّدين،
قطبِ اقطاب غوثِ صمداني؛
رهبرِ رهروانِ راهِ هدا،
هاديﻋ عارفانِ عرفاني؛
آن شهنشه که حکمِ او نافذ،
بر همه خلق جن و انساني؛
آنکه کرّ و بيان بعجز و ادب،
بر در او نهاده پيشاني؛
آنــــــکه آرد بشارتش ز فلک،
مَلک از بهرِ مشکل آساني؛
آنکه شاهان و خسروانِ جهان،
بر درش مفتخر بدرباني
آنکه درويش درگهِ او را ست،
شوکت و حشمتِ سليماني؛
آنکه شد خاک مرقدِ پاکش،
خوشتر از سرمهﻋ صفاهاني؛
آنکه هرگز سگِ در خود را،
نگذارد برنج و حيراني؛
گويمش با هزار ناله و آه،
که ”تو دردِ مرا چو درماني؛
”سيّدا، سرورا، بدادم رس!
تاکي اين انتظارِ نگراني؛
”بيخ و بنياد غاصبم برکَن!
خانمانش بده بويراني!
”مستغيث آمدم بدر گاهت،
الغياث، اي حبيبِ سبحاني!“
حاليا قصه مختصر ”انور“،
کارساز است لطفِ رباني!
آخوند صاحب جي بياض ۾ انهيءَ درد ناڪ ڪهاڻيءَ جا
ايترائي حصا ملن ٿا؛ خبر نه آهي ته سندس داد رسي،
جنهن لاءِ هيتريون آهون ۽ دانهون ڪيون اٿائين، هن
دنيا ۾ ئي ٿي يا قصو وڃي روز قيامت تي بيٺو.
1843ع (1259هه) ۾ سنڌ تي انگريزن جو قبضو ٿيو،
آخوند صاحب جو ولي نعمت ۽ سنڌ جو والي مير نصيرخان
”جعفري“، فرنگين جي قيد ۾ ڪلڪتي هليو ويو؛ ٽالپري
دربار جي ڏِئي اجهامڻ کان پوءِ انهيءَ شمع جا
پروانا هيڏي هوڏي ٽڙي پکڙي ويا؛ انهيءَ ’سهاڳ‘
کسجڻ کان پوءِ ئي آخوند صاحب جي ملڪيت تي سندس
ڀائرن قبضو ڪيو. انگريزن اچڻ سان ماڻهن جي جائداد
۽ جاگيرن جي جانچ پڙتال ڪئي؛ انهيءَ دوران ۾
ڀانئجي ٿو ته آخوند صاحب جا ڀائر، وجهه وٺي سندس
ملڪيت ﭰٻائي، شاهديون گواهيون ڏياري، جيئن مٿين
نظمن مان معلوم ٿئي ٿو، پنهنجي قبضي ۾ ڪري ويا.
اهو معاملو سنڌ فتح ٿيڻ کان 5_6 سال پوءِ وقوع ۾
آيو.
1266هه (1849ع) ۾ مٿيان نظم تصنيف ٿيل آهن. گدو
وغيرهه به سندس ڀائرن جا مددگار ۽ آخوند صاحب جا
مخالف هئا. انهيءَ ڪري ئي 1269هه م جڏهن گدو معزول
ٿيو، تڏهن آخوند صاحب تاريخي قطعو تصنيف ڪيو.
آخري زماني ۾ آخوند صاحب جي حيثيت ڪهڙي به ٿي هجي،
ليڪن معلوم ٿئي ٿو ته ٽالپري دؤر ۾ مال ملڪيت جي
لحاظ کان صاحبِ حيثيت هو _ باغ بستان، جايون
عمارتون، زر ۽ زمينون، مطلب ته کيس گهڻو ئي ڪجهه
هو_ اسان کي سندس بياض ۾ هڪ قطعو ملي ٿو، جيڪو هن
پنهنجي مهمان سراءِ ٺهرائڻ جي سلسلي ۾ چيو آهي:
ساختم”مهمان سرائي از پيﻋ متردّ دين،
کرده ام نذرِ جنابِ شهريارِ مرسلين؛
تا مگر صاحبدلي در وي گيرد مقام،
مستجاب آيد بدرگاهِ اله العالمين.
آخوند محمد بچل ”انور“ ڪهڙي تصنيف يا تاليف ڪئي،
ان جو اسان کي پتو پئجي ڪو نه ٿو سگهي. اسان وٽ
سندس ذاتي بياض آهي، جنهن جي آخر ۾ مٿي ڄاڻايل نظم
۽ 50_60 غزل درج آهن. انهيءَ بياض کان سواءِ مير
نصيرخان جي ”مثنوي مرزا صاحبان“ تي نثر ۾ سندس
ديباچو ملي ٿو. 1235هه ۾ مير نصير خان جڏهن ڦوهه
جوانيءَ ۾ هو، تڏهن کيس خيال ٿيو ته ڪنهن لافاني
عشق جو افسانو نظم ڪري. صلاح مشوري کانپوءِ، هن
”مرزا صاحبان“ جي قصي کي نظم ڪرڻ لاءِ چونڊيو.آخر،
مثنويءَ جي تڪميل ٿي، ۽ آخوند صاحب کي ان جي
ديباچي لکڻ لاءِ چيو ويو. آخوند صاحب پاڻ فرمائي
ٿو:
”اين قليل البضاعـة کمترينِ غلامانِ درگاِهِ عرش
اشتباه، که از آبا و اجداد نمک پرورده اين خاندان
عظيم الشان و دائم الاوقات به عتبه بوسي جناب
ملائک ماب بسر بود و همواره بعناياتِ خسروانه جهان
پناهي سرفراز.......بشرفِ ارشاد مسوده نويسي
منظومات آن مشرف شده، و در عرض دو ماه باوجود
اشتغالِ عباداتِ پروردگار که گاهي از دامني
آن....پر داختـﮧ اند، و مشاغلِ امورِ سلطنت و
جهانباني و نشاطِ سير و شکار که اکثر خواهش خاطر
فيض مظاهر حضور به فرغيت آن مصروف مي باشد، اتمام
پذير فته و بعد اختتام فرمانِ قضا جريان بسر بلندي
اين خوشه چين خرمنِ اهلِ کمال بترتيبِ ديباچهﻋ آن
شرفِ نفاذ يافته: لهذا حسب الامر جليل القدر
اگرچـﮧ مواد.....خامه خود را شايان ديباچه نويسي
مشک افشاني منظوماتِ طبع زاد جهان پناهي نميداند؛
ليکن بحکم آنکه’هر عيب که سلطان به پسندد هنر
است‘، سطري چند ثبت يافته“
مثنوي مرزا صاحبان جو اهو نسخو 14 صفر 1247هه
(1831ع) جو لکيل آهي، ۽ هن وقت صاحبزادي مير نور
محمد خان جي ملِڪ آهي.
آخوند صاحب جي بياض ۾ 1277هه تائين جا سال ملن ٿا،
اُن کان پوءِ مرحوم ڪيستائين جيئرو هو، انهيءَ
معلوم ڪرڻ لاءِ في الحال اسان وٽ ڪوبه ذريعو ڪونه
آهي.
آخوند صاحب جو ذڪر مرزا قليچ بيگ جي ”قديم سنڌ“ ۾
نهايت نامڪمل ۽ مختصر ملي ٿو. ان کان پهريون
Dry Leaves From Young Egypt
۾ ضمني حوالي طور آخوند صاحب جو نالو آيو آهي؛
يعني مياڻيءَ جي لڙائي ختم ٿيڻ کان پوءِ سر چارلس
نيپئر جڏهن اچي حيدرآباد ۾ لٿو ۽ ٽالپر سندس ڪئمپ
۾ اچي نظربند ٿيا، ان وقت سر چارلس، مير نصيرخان
ڏانهن ماڻهو موڪليو ته هو قلعو ڏسڻ گهري ٿو،
تنهنڪري مير صاحب پنهنجا معتمد ماڻهو کيس ڏِئي،
جيڪي هلي قلعو ڏيکارين. ميرنصيرخان، ديوان ميٺارام
۽ بهادر خدمتگار سان گڏ، آخوند محمد بچل کي به سر
چارلس سان موڪليو (342). اهو واقعو 21 فيبروري
1843ع جو آهي. سر چارلس ۽ سندس لشڪر قلعي ۾ گهڙڻ
سان لٽ ڦر شروع ڪئي ۽ ڪروڙن جي ملڪيت انهيءَ ڏينهن
لُٽي ويئي. اها سموري روئداد آخوند صاحب اکين سان
ڏٺي هوندي؛ انهن حوالن کان پوءِ آخوند صاحب جي
سوانح تي مخدوم محمد ابراهيم ”خليل“ ٺٽويءَ جي
تذڪري ”تڪمله مقالات الشعرا“ ۾ هيٺين هڪ سٽ ملي
ٿي:
”شيرين بيان رنگين تبيان آخوند محمد بچل ’انور‘
ساکن متعلويست“ _ص 029
مٿين حوالن کان وڌيڪ آخوند جي سوانح ۽ حالات تي
اسان کي، باوجود ڪوشش جي، ٻيو ڪوبه مواد ملي نه
سگهيو.
ميرنصيرخان جلاوطنيءَ جي زماني ۾، آخوند صاحب سان
ڪلڪتي مان خط و ڪتابت ڪندو هو. هن پنهنجي زوجه
محترمه ديره سوم (حرم خاص) ڏانهن جيڪي خط لکيا
آهن، انهن جو مجموعو اسان جي سامهون آهي. هڪ خط ۾
هي نوٽ ملي ٿو:
”رقعه بعاليقدر آخوند محمد بچل خان نوشسته ام،
شفقت فرموده بدستِ ديوان هوتچند در حيدرآباد باشد
و يا در متعلوي باشد او را داده، آزاده بردر ديوري
خواهد نشانيد که خوب است“ _(227).
’عاليقدر‘ جي لفظ مان اندازو ٿئي ٿو ته آخوند صاحب
لاءِ سنڌ جي فرمانروا کي ڪيڏو قدر هو.
آخوند صاحب جيڪڏهن ڪو ديوان مرتب ڪيو هو ته اهو هن
وقت ناپيد آهي. سندس بياض ۾ 40_50 غزل ملن ٿا، جن
جو انتخاب اسان هن هيٺ ڏيون ٿا
:
جانا، قدم بمحفل ما گر نهي ز لطف،
افتد هماي اوج سعادت بدام، ما!
شام و سحر ز هجرِ تو خونِ جگر خوريم،
بنگر چسان هميگذرد صبح و شامِ ما!
”انور“ بجان بکوش بمدح خديو عصر،
مير نصيرخان شههِ عالي مقامِ ما!
خوش بود ذکرِ تو ترانهﻋ ما،
نغمهﻋ بزمِ عاشقانهﻋ ما؛
از قدوم تو اي پري پيکر،
رشکِ فردوس گشت خانهﻋ ما!
_______ _______
عيد ست و بهار است شگفته گل و لاله،
ساقي بفگن بادهﻋ گلگون به پياله!
از بسکه کنم گريه ز هجرانِ تو چشمم،
مانند سحابي است که مي بارد رﱞاله.
_______ _______
جانِ من در غم جدائيﻋ تو، اشک من رفته رفته
جيحون شد!
_______ _______
کرده رنگين دستهاي خود ز خون عاشقان،
دلبران نامِ حنا شايد که بر خون بسته اند؛
نکته سنجانِ معاني بر بياضِ آفتاب،
بيت ابروي ترا مرغوب مضمون بسته اند؛
”انور“ از چون وچرا هر گز مزن دم درجهان،
حل و عقد اين و آن بر حکمِ بيچون بسته اند.
_______ _______
شکرِ خدا که باز شد آن يار يار من،
آمد ز راه لطف چو جان درکنارِ من؛
گل ميکند ز رشک به تن جامه چاک چاک،
هر گه شود چمان بچمن گلعذارِ من؛
همچون هلال حلقهﻋ چشمم رکاب شد،
شايد مگر سوار شود شهسوارِ من؛
صبحم بيادِ رُوي تو، شامم بفکرِ زلف،
اينست اي ستمگه ليل و نهارِ من؛
سازم نثار مقدمِ تو نقد جان و دل،
آري گر اي بُريد پيامي ز يارِ من.
هر چند که دارد بچمن نشو و نما گل،
از تابِ رخت آب شد از شرم و حيا گل:
بخرام بصحنِ چمن اي رشکِ گلستان،
تا فرش براهِ تو کند بادِ صبا گل؛
اي کعبه ابروي تو محراب نمازم،
شد قبلهﻋ رخسار ترا قبله نما گل؛
با اين رخِ زيبا چو بگلزار درآئي،
از حسرتِ روي تو کند جامه قبا گل؛
در رنگ و صفا گر زند از همسريت لاف،
بندم بکفِ پاي تو بر جاي حنا گل.
_______ _______
آن ماه ده و چار شب آمد بکنارم،
آيا چه خوش افتاد قراني بقريني!
_______ _______
ره و رسم وفا بخدا که زهي چه خوش است ز همچو تو کج
کلهي،
عجب است عجب ز شکوه شهي که گهي نگهي بگدا نکند!
_______ _______
چه خوش آن زمان که ز حالِ من خبري به بيخبري رسد،
ز فغان و نالهﻋ زار من اثري به بي اثري رسد!
ز فراقت اي مهِ دلربا بدلم رسيد غم و جفا،
بکند مگر سببي خدا شبِ هجر را سحري رسد؛
تو بمصرِ حسن چو يوسفي چه شود بنامه و قاصدي،
ز شميمِ پيرهنت اگر بصري به بي بصري رسد؛
به دو چشم و ابروي تو بُتا ز خدا کنم طلب اين دعا،
که مباد بر رخ مهوشِ تو ز چشم بدنظري رسد!
دل غمکشيدهﻋ عاشقان که سپند مجمرِ عشق شد،
حذري کني ز جفاي آن که ز دودِ آن فطري رسد،
همه تقدِ جان بفداي او کند ”انور“ از رهِ خرمّي،
اگر اي نگار به پيش او زبر تو نامه بري رسد.
_______ _______
مرﱞدهﻋ وصل نکو بنده نواز،
حرفِ جان بخشش بگو، بنده نواز،
ز انفعالِ قدِ رعنائيﻋ تو سرو،
پا بگل بر لبِ جُو، بنده نواز.
_______ _______
گرفتي آشنا نا آشنا را،
بريدي ز آشنا اي بيمروت،
دلم در دام گيسوي تو گشته،
اسيرِ صد بلا اي بيمروت.
_______ _______
کي نمايد هوسِ جنت و فردوس نعيم،
شد بر آن کو صنما برسرِ کُوي تو مقيم!
در غمِ هجرِ تو گشتيم بصد درد نديم،
چه دهم شرح فراقت که عذابيست اليم؛
غير وصلت بدلم نيست تمناي دگر،
بر همين قول گواه است خداوند عليم.
_______ _______
عمر خود صرف نموديم بعشقِ تو تمام،
شد فرامش مگرت خدمتِ ديرينهﻋ ما،
”انور“ از گردشِ ايام ز حق ميطلبم،
که بخوبي گذرد شنبهﻋ و آدينهﻋ ما.
همي ترسم بناي خانهﻋ مردم خراب آيد،
چـﮧ نيسان دارد ابرِ ديدهاي اشکبارِ من؛
قدم را رنجه فرما يکدمک در ديده ام بنشين،
بکن جانا تمناشاي کنارِ جوئبارِ من.
گرم فرما و شادم کن بوصلِ خود، نميداني،
به اميدِ وصالِ تو سر آمد روزگارِ من.
_______ _______
بخواهم از سرِ کوي تو رفتن، ليک ميترسم،
که همراهم نباشد دل چو من رختِ سفر بندم.
بدين خوبي و زيبائي که داري نيست کس، ورنه
دلِ خود از تو بر گيرم بدلدارِ دگر بندم.
کمربستي ز فرطِ بيوفائي بر جفاي من،
از آن غافل که من هم بر وفاي خود کمر بندم.
_______ _______
مصحف روي تو بينم دمبدم از بهر آنکه
تا مگر فالِ وصالي زين کتاب آيد برون.
لمعهﻋ نُورِ رُخت آتش بجانش زد چنان،
کز کمالِ تاب آن از گل گلاب آيد برون.
_______ _______
جلوهﻋ سرو قدش چون ياد مي آيد مرا،
کي بياد از قامتِ شمشاد مي آيد مرا!
درخورِ فتراک او نبود چو صيدي لاغري،
لاغرم زان شرم از صياد مي آيد مرا.
ميکشم تنگ اندر آغوشش بمانندِ قبا،
”انور“ از طالع اگر امداد مي آيد مرا.
_______ _______
در آرزوي وصلِ تو تاکي ز غمِ هجر،
فرياد ز دل هر سحر و شام بر آرم.
_______ _______
کاتبِ قدرت که خطِ عارفت زيبا نگداشت،
مصحف وري نوشت در جدولِ مينا گذاشت،
کلک اوستاد ازل بالاي دلجوئي ترا،
هم الف، هم سرو، هم شمشاد، هم طوبا گذاشت،
_______ _______
گر بخواني ز وفا، ور تو براني ز جفا،
من بر آئينِ ره و رسم وفايم، چکنم.
_______ _______
آخر ۾ آخوند مرحوم جو هڪ هجويه قطعو ڏجي ٿو، جيڪو
هن ڪنهن حڪيم تي ٽوڪ ٽهور ڪندي فرمايو آهي:
اي داده به باد باباؤ جدت،
دجّال خجل گشته ز افعالِ بدت،
خود را تو مسيحا به جهان کردي نام،
اين دعوا اي ديو کُجا مي رسدت.
[”مهراڻ“_سرءُ،
1955ع]
|
