سيڪشن؛ مضمون

ڪتاب: ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون

باب: --

صفحو :30

تصوير ڏسڻ سان پڻ ظاھر آھي ته لفظ ’بھشت‘ جي اڳيان ھڪ لفظ ضايع ٿي ويل آھي. مصرعو وزن جي لحاظ سان ھن ريت درست ٿيندو:

جايش به بھشت! ھاتفم گفت

جنھن مان سال 1028ھه نڪري اچي ٿو، ۽ بظاھر اھو ئي خسرو جي فوت ٿيڻ جو سال آھي. گويا خسرو 1022ھه ۾ اجمير پھتو، ست سال کن زندھه رھي، 1028ھه ۾ فوت ٿيو. انھيءَ سال جھانگير بادشاھه ڪشمير جي سفر ۾ ھو، ۽ خسرو جو وڏو پٽ ميرزا لطف الله ڀائي خان _ جنھن تي ميرزا غازيءَ کي زھر ڏيئي مارڻ جو الزام ھو _ پڻ شاھي رڪاب ۾ ھو.

پڙھندڙن جي ملاخطي لاءِ ڪتبي جي تصوير ڏني وڃي ٿي. ميرزا خسرو پنھنجو ۽ پنھنجي خاندان جو مدفن مڪليءَ تي جوڙايو ھو، جيڪو ھن وقت ’ست چڙھڻي‘ جي نالي سان معروف آھي، جنھن جي خوبصورتيءَ جي تعريف ’مڪليءَ نامـﮧ‘ اندر نظم ۽ نثر ۾ ڪئي ويئي آھي. پھريون شعر آھي:

رسد اين جا، اگر ارواح قدسي،

شود با زمرهﻋ  سيار  انسي(1).

ليڪن خدا جو شان آھي، اتي کيس مٽيءَ پنوڙو نصيب نه ٿيو. اھڙيءَ ريت نه ڄاڻي پُٽس ڀائي خان کي ڪھڙي ملڪ جي زمين پنھنجي پيٽ ۾ جاءِ ڏني؟ سال 1032ھه ۾ مغربي خانديش طرف نندبار ۾ خانقاھه جوڙائيندي سندس ڏَس پوي ٿو(1).

(2) ڄام جوڻي جو شعر

سال 767ھه(2) ۾ سنڌ جو والي ڄام جوڻو، صلح بعد فيروز تغلق جي سامھون آيو بقول تاريخ فيروز شاھي: ھُن فيروز جي اڳيان پنھنجو ھڪ فارسي مصرعو پڙھيو، سراج عفيف جي عبارت ھيءَ آھي:

_ چون جام به آرزوي تمام پايبوس شھريار عظام کرد، شھنشاھه بر سمند عزت سوار بود، در مقام مسرت جولانگري مي نمود. دست مبارک خود بر پشت جام فرود آورد و کلام بلينت تمام بر آورد. جام، زبان بعجز کشاد و آنچه بي فرماني کرده بود يک يک  بدرگاھه عالم پناه باز نمود. در اين محل جام اين مصرعه خود خواند، و آن اينست:

شاھه بخشنده توئي، بنده شرمنده منم(3)!

’فيروز شاھي‘ جي انھيءَ لکت جي آڌار تي سڀ کان پھرين ڊاڪٽر سدارنگاڻيءَ پنھنجي قيمتي ڪتاب”Persian Poets of sind“ جي صفحي 10 تي، اھو مصرعو ڏيئي، ڄام کي سنڌ جي قديم ترين فارسي گو شاعرن ۾ شمار ڪيو آھي. جيئن ته فيروز شاھيءَ جا الفاظ آھن _ اين مصرع خود _ ان صورت ۾ ائين ئي سمجھڻ مناسب به ھو. سدارنگاڻيءَ بعد، راقم ساڳيو اطلاح ’مڪلي نامه‘ ۾ (ص 106) درج ڪيو، ۽ ٻيھر ايران شناسن جي تھران واريءَ ڪانگريس ۾ پڙھيل پنھنجي مقالي _’سنڌ ۽ ايران جا تعلقات‘ _ ۾ پڻ انھيءَ روايت جو اعادو ڪيو.

تازو ديوان امير حسن سجزي پڙھندي ظاھر ٿيو ته اھو مصرعو درحقيقت امير مذڪور (603_ 738ھه) جي ھڪ غزل جو آھي. سراج عفيف ڄام جوڻي سان فيروز تغلق جي صلح ڪرڻ واريءَ واقعي کي ’فتح‘ جي غلط رنگ سان پيش ڪندي، حسن سجزيءَ جو مصرعو، صورتحال کي تقويت ڏيڻ خاطر ۽ مناسبت جي لحاظ سان، ڄام سان منسوب ڪري ڇڏيو آھي. سڄو غزل ھن ريت آھي:

باز مين ايم و سر در قدمت ميفگنم

”مير بخشنده توئي! بنده شرمنده منم“

رفتني رفت، ببخشاي کـﮧ باز آمده ام

گر تو دستم ندھي! دست بپاي کـﮧ زنم

بوي رحمت، ز غبار قدمت مي يابم

رخت اميد به کشف ٖ کرمت مي فگنم

زانکـﮧ تا بي تو ھمين باشم بي خويشتنم

دوستيﻋ درِ تو، مايـﮧﻋ ايمان منست

ميکشد ھم بسر کوي تو حبّ وطنم

ھيچ اندوه نبود، در دل گورم، والله!

تا ز اندوه تو پيوند بود بر کفنم

چـﮧ شد آخر؟ که خداوندي خود کم کردي

جان من! من نه ھمان بنده مسکين حَسنم(1)

عفيف واقعي کي جيڪو رنگ ڏنو آھي، تنھن تي سڄو غزل ٺھڪي اچي ٿو. ڀانئجي ٿو ته کيس ھڪ ئي مصرعو ياد رھيو، ورنه پورو غزل لکڻ کپندو ھئس!

(3) سنڌ جون ٻه شھزاديون

بيبي مغلي ۽ بيبي مرڪي، سنڌ جي سمي بادشاھه ڄام جوڻي ثانيءَ (تغلق شاھه) جون نياڻيون ھيون(2). ڄام، خانداني خلفشار سبب، ٻنھي نياڻين جي سڱابندي گجرات ۾ ڪري ڇڏي، جيئن وقت سر گجراتي سلطانن جي ھمدردي ۽ امداد ساڻس رھي.

بيبي مغليءَ جو نڪاح سلطان محمد واليﻋ گجرات (846_ 855ھه) سان پيو ۽ بيبي مرڪي حضرت قطب عالم (79_ 858ھه) جي فرزند حضرت شاھه عالم (817_ 880ھه) جي عقد ۾ ڏني ويئي. اھي نڪاح سال 48_ 847ھه ڌاري ٿيا. بيبي مغليءَ مان سال 849ھه ۾ فتح خان پيدا ٿيو، جيڪو اڳتي ھلي گجرات جو ناميارو بادشاھه ٿيو، ۽ تاريخ ۾ سلطان محمود بيگڙي (از 17 رجب 863ھه تا 917ھه) جي سدا حيات نالي سان مشھور آھي. بيبي مرڪيءَ کي ٽي اولاد ٿيا. 1_ بيبي امان، 2_ بيبي وچين ۽ 3_ بيگ محمد عرف سيد ڀيڪڻ، جيڪو پنھنجي والد صاحب ۽ ڏاڏي جيان برگزيدو شخص ٿيو.

سلطان محمد واليﻋ گجرات 20_ محرم 855ھه جو انتقال ڪيو، ۽ بيبي مغلي، خانداني فساد سبب، پنھنجي پٽ سميت نڪري اچي پنھنجي ڀيڻوئي حضرت شاھه عالم جي پناھه ۾ رھي. بيبي مرڪي 57_ 858ھه ڌاري انتقال ڪيو، ۽ وقت جي ضرورت سبب شاھه عالم بيبي مغليءَ کي پنھنجي عقد ۾ آندو.

اھي ٻيئي شھزاديون وفات بعد احمدآباد جي لڳ پنھنجي والد ڄام جوڻي جي مقبري ۾ دفن ٿيون. اھو مقبرو پراڻيءَ اساول ۾ سابرمتي نديءَ جي ڪناري تي قطب پور جي ويجھو آھي. ٻنھي شھزادين جون قبرون اڃا تائين موجود آھن. بيبي مغليءَ جي قبر سفيد سنگمرمر جي آھي ۽ بيبي مرڪيءَ جو مرقد سياھه سنگمرمر جو آھي. ٻنھي تي چٽساليءَ جو لاجواب ڪم ٿيل آھي. ٻنھي قبرن جو فوٽو ھتي ڏنو وڃي ٿو(1).

 

(4) شاھه حسن ارغون جي تاريخ وفات

تازو راقم ’روضـة السلاطين‘ (سنڌي ادبي بورڊ) شايع ڪري چڪو آھي. شاھه حسن ارغون جي وفات جو قطع تاريخ ان ۾ شايع ڪرڻ کان رھجي ويو آھي. اھو قطعو انھيءَ دؤر جي مشھور شاعر قاسم کاھيءَ جي تصنيف آھي. محفوظ رکڻ خاطر ھيٺ ڏنو وڃي ٿو:

چون شاه حسن پادشـﮧ ِ ارغوني،

زين بحر برآمد چو، در مکنوني،

تاريخ وفاتش ز خرد جستم، گفت:

دردا کـﮧ، برون رفت شـﮧ ارغوني!

ارغونيءَ (1267) منجھان شـﮧ (305) جا عدد ڪڍبا، ته حاصل 962ھه ٿيندو، جيڪو شاھه حسن جي وفات جو سال آھي(1).

(5) مير حسين علي خان ٽالپرن ۽ خادم بردواني

منشي محمدي، ’خادم‘ تخلص، بردوان جو رھاڪو، فارسيءَ جو شاعر ۽ پنھنجي دؤر جو مشھور خطاط ھو. سندس فارسي ديوان 1302ھه(84_ 1885ع) ۾ مطبع قادريـﮧ ڪلڪتي مان شايع ٿيو آھي(2)، جنھن ۾ سرڪار دولت مدار مير حسين علي خان ’حسين‘بن سرڪار مير نورمحمد خان بن سرڪار مير مراد علي خان ٽالپر جي مدح ۾ ’خادم‘جا چيل ٻه قصيدا موجود آھن.

سرڪار مير حسين علي خان پاڻ به خوش ذوق شاعر ۽ مصنف ھو. فارسيءَ ۽ اردوءَ ۾ ٻه ديوان سندس يادگار آھن. آزاد سنڌ جي بادشاھت جڏھن انگريزن جي ھٿان ختم ٿي، تڏھن سرڪار مير حسين علي خان به ٻين شاھي قيدين سان گڏ ڪلڪتي وڃي باندي ٿيو. پاڻ 26_ ربيع الاول 1295ھه (1878ع) ۾ جھان ڇڏيائين ۽ حيدرآباد ۾ سرڪار مير ڪرم علي خان جي پھلوءَ ۾ دفن ٿيو.

’خادم‘ بردوانيءَ جا قصيدا جنھن صورت ۾ ٽالپرن جي ادبي تاريخ جو حصو آھن، تنھنڪري ھن ھيٺ ڏجن ٿا، جيئن سنڌ تي لکندڙن کي ضرورت وقت ڪم اچي سگهن.

(1)

کسيکـﮧ طالع او سعد و کامران آمد

ببزم ھمچو تو، شھزادهﻋ جھان آمد

من اين زمان کـﮧ زمين بوس در گهت گشتم

کلاه  گوشـﮧﻋ   بختم   بر  آسمان  آمد(1)

خدا يگانا! بمدحت کنم چـﮧ انشاي

کـﮧ طبع مدح گِرم، قاصر از بيان آمد

توئي کـﮧ فتح به پيش سپاه تو بدويد

ظفر رکاب تو بگرفـة در عنان آمد

بروز معرکـﮧ خصمت نداشت پاي گريز

ز دستِ حملـﮧ سرش بر سر سنان آمد

چـﮧ حملـﮧ که زمين يکدگر بخود لرزيد

ز ترس رعشـﮧ بر اندام آسمان آمد

ز سھم، پر بھم آورد نسر طائر چرغ

چو تير مرغ تو، در خانـﮧ کمان آمد

حسودِ جاه، به پيشِ پلنگ ھيبت تو

زبون و خوار، چو روباه ناتوان آمد

سرير جاه تو از اوج آسمان بگذشت

کـﮧ پايه اش به سر فرق فرقدان آمد

پي تياق، کمر بستـﮧ تا سحر مريّخ

ببارگاه جلال تو، پاسبان آمد

بعھد عدل تو، شاھين ز بھر بچـﮧ کبک

گرفـة طعمـﮧ بچنگل، در آشيان آمد

جھان مسخّر حکمِ تو گشـة است يکسر

ھواي بندگيﻋ تو به انس و جان آمد

به پيش حکم تو، خاکست ھمچو باد، سبک

چو خاک باد بعزم تو سرگران آمد

خدا يگانا! چـﮧ گويم ز حال خويش ترا

دلم ز دست جفاي فلک بجان آمد

ستيز او، بمنِ دلفگار تا باشد

به بين! که تيغ جفايش باستخوان آمد

پناه مي برم، اينک بزير سايـﮧ تو

که ھر که مستظلّ تست، کامران آمد

کسيکه، از کفِ جودِ تو بھره حاصل کرد

قدم گهش، بسر گنج شايگان آمد

ز دستِ جودِ اي انجمن طراز کرام!

چـﮧ بحر و کان ھمـﮧ در شورش وفغان آمد

چـﮧ قرب و بعد، که ھريک شدند بر خوردار

چـﮧ نخل جود تو يا رب ثمر فشان آمد

ھواي بزم تو مارا ز راه دور، آورد

نسيم وار شتابان، ببوستان آمد

بباغ مدح تو، امروز بلبل طبعم

صفير سنج، ز گلزار بردوان آمد

شبِ گذشـة ندا داده بود، ھاتف طبع

ھمين قصيده، که امروز بر زبان آمد

گهر شناسا! برگير گوھر نظمم!

چنين گهر نه بدستِ کسي ز کان آمد

ھمين که، برسر ِ خدام تو نثار کنم

وگر نه بھرچـﮧ، کلکم گهر فشان آمد

خموش باش، ازين نکتـﮧ سنجي اي ’خادم‘!

کنون ز بھر دعا رو، کي وقت آن آمد

درين قصيده، دعاي تو برلبِ اظھار

به ختم ِ مدح، که ھمچون نه ديگران آمد

سبب چه شد، که اجابت شتاب آمد و بود

نداد فرصتش از دل که تا زبان آمد

(2)

کجا منم و کجا دعويﻋ مسلماني

بعشق آن بتِ ھندوي ماه پيشاني

ھزار تير نگـﮧ، از کمان ابروي خويش

در افگند بدلم از سر ِ ستم راني

ازان زمان، که فتاد است چشم، بر زلفش

دلم شد است گرفتار صد پريشاني

بعشق آن بت ترسا چو کار من افتاد

شراب ميزنم اينک بجام رھباني

کدام فتنـﮧ و آفت، ز چشم فتنـﮧ گرش

نداشت بر دلِ ريشم، ز لطف ارزاني

مرا بدوستيﻋ خود، چو يافت مستحکم

کمر به بست بکين، گشت دشمنِ جاني

چد سود ازان، که دم عيسوي ست در لب تو

اگر به بيش تو ميرم، تو لب نجنباني

مکن جفا تو دگر، ورنه شکوهء تو برم

”بشاھزاده سندِ“ سکندر ِ ثاني

امير سيد عالي نسب، ”حسين علي“!

که ھست برسر ِ تو، لطفھاي يزداني

علو پايد تو چند ھست، نتوان گفت

ھر آنچـﮧ، مدح تو گويم، ھزار چنداني

شھا! توئي، که بيکدم لباس رنگارنگ

بقد ِ شاھد ِ معني، ز علم پوشاني

خلاف راي تو، گر آسمان کند کاري

ز روي فھر و سياست، بخاک بنشاني

عنان اببق ِ ايام، ھست در کف ِ تو

بھرجھت، که تو ميخواھيش، ھميراني

غمام قھر تو، ھر گـﮧ نمود ميگردد

فلک، ز خوف بجويد، کلاه باراني

براي زينتِ بزم تو، روز شب رضوان

کند، ز گلشن خلد برين، گل افشاني

گرفتـﮧ چنگ بصد شوق، زھره استاد است

براي رقص، ببزمت چرا نمي خواني

ز حال بخشش تو، خامـﮧ در دم تحرير

بجاي حرف، بکاغذ کند زر افشاني

دراز عمر حسودِ تو، بسکـﮧ ميخواھم

مگر بدرد و غم و غصـﮧ و پريشاني

کنون بمدح  تو زينسا کـﮧ نکتـﮧ مي سنجم

مرا رسد که، کنم دعويﻋ سخنداني

شھا به بين که بکاخ سخن، دريچـﮧﻋ فکر

ز مھر طبع خودم ھر دمست نوراني

درين قصيده نظر کن که مختصر گفتم

که تا ملال نيايد ترا ز طولاني

بنظم مدح تو يکدم نظر کند اينک

کجا ”ظھير“ و کجا ”عرفي“ ست و ”خاقاني“

کنون، ز بخشش عام تو، نام حاتم طي

نمي رسد بزبان ِ کسي، ز نسياني

بسي اميد، ز انعامھاي تو، دارم

ترا سزد، که مرا بي نياز گرداني

ز بحر مکرمتِ خود، مرا بکن سيراب

که قطره اش، بکند بھر تشنـﮧ عماني

”دو ماه“ شد، که من افتاده ام درين غربت

بصد ھزار عنا و بصد پريشاني

روا مدار خدا را توقفي ديگر

برار مطلب من، زود کن به آساني

بس اين دعاي تو ھردم ھميکند ”خادم“

که تا زمانـﮧ بباشد، تو در جھان ماني(1)

[”مھراڻ“، 4_ 1968ع]

---