باب پهريون

خاندان ۽ ان جا بزرگ

مير معصوم جو گهرڻو ترمذي سيدن جي انهيءَ ڦريءَ سان لڳي ٿو، جنهن جو سلسلو حضرت امام موسيٰ ڪاظم رضه سان پيوست ٿئي ٿو. انهيءَ کان پهرين جو نسبنامي تي بحث ڪجي، مناسب لڳي ٿو ته خاندان جي ڪن آڳاٽن بزرگن جو بيان ڪجي، جن لاءِ ڪي قدر معلومات ملي ٿي؛

1-بابا حسن ابدال

مير معصوم پنهنجي ”تاريخ سنڌ“ ۾ قنڌار جو احوال لکندي هن بزرگ جو ذڪر ڪيو آهي ۽ تاريخ جي ديباچي خواه پنهنجي ڪتبن ۾ پنهنجو سلسلو ساڻس ملايو آهي.

بابا حسن ابدال ترمذ(1) جي صحيح نسب ساداتن مان هو، هن شروع حياتيءَ ۾ وطن کان نڪري حرمين جي زيارت لاءِ سفر ڪيو، جتي ڪجهه سال گذاري، شاهرخ ميرزا والي خراسان (807-850هه)(2)جي زماني ۾ ترڪيءَ (روم) جي رستي کان سبزوار(3) پهتو. شاهرخ ميرزا جي ساڻس عقيدت هئي، تنهنڪري هُن سان گڏجي قنڌار جي ويجهو ”لنگر“ ڳوٺ ۾ آيو ۽ پڪيءَ طرح اتهن رهي پيو. مير معصوم جو بيان آهي ته؛ هن بزرگ پنهنجي مريدن کي چيو:

هو ته ؛ هن مٽيءَ مان مون کي محبت جي خوشبو پئي اچي(1)!

حياتيءَ جي جنجال مان جند آجي ڪرڻ بعد انهيءَ ڳوٺ ۾ سندس مٽي پنوڙي پنهنجي جاءِ ڪئي. اهو ڳوٺ ارغنداب جي ڀڪ تي هڪ سرسبز ۽ شاداب هنڌ تي آهي، جنهن لاءِ مير معصوم لکيو آهي ته؛ سچ پچ فيض وارو ماڳ ۽ ڪمال صفائيءَ وارو مڪان آهي، ۽ لکي ٿو ته؛ آئي وئي کان ٻڌو ويو آهي ته هن هنڌ جهڙي جوءِ گهٽ لڀندي.(2)

مير معصوم قنڌار جي آس پاس جي انهن چند ماڳن جو پڻ بيان ڪيو آهي، جن جو ڪنهن نه ڪنهن نموني بابا حسن ابدال جي ڪرامتن سان تعلق هيو. مثلاً؛

1. جنهن ٽڪر جي دامن ۾ بابا حسن ابدال جي مزار آهي، انهيءَ ٽڪريءَ جي مٿان هڪ گنبذ جهڙي عمارت آهي، جنهن لاءِ مشهور آهي ته بابا حسن ابدال پنهنجي هٿن سان جوڙي آهي. گنبذ جي بيهڪ هڙي اچرج ۾ وجهندڙ آهي جو هر ڪو انهيءَ کي سندس ڪرامت جو ڪرشمو سمجهي ٿو. ڏسندڙن جي سمجهه موجب انساني قوت کان ٻاهر آهي ته اهڙيءَ عمارت ٺهي سگهي.(3)

2. اهڙيءَ ريت سندس آستان جي سامهون هڪ ٻيو گنبذ آهي جيڪو پڻ سندس جوڙيل چيو وڃي ٿو. انهيءَ جي اڏاوت، اڻ گهڙيل پٿرن کي بنا مسالي جي هڪ ٻئي مٿان رکي، ڪئي وئي آهي ۽ پٿرن کي اهڙيءَ ريت پاڻ ۾ ملايو ويو آهي جو ڪابه درز يا وٿي ڏسڻ ۾ ڪانه ٿي اچي ۽ انساني عقل دنگ رهجو وڃي ٿو. هڪ هڪ پٿر پنجن مڻن کان گهٽ نه هوندو. انهيءَ جاءِ تي بابا حسن ابدال چلو ڪڍندو هيو.

3. قنڌار جي اولهه کان هڪ ڳوٺ آهي، جنهن کي پنجوائي(1) سڏيو وڃي ٿو. انهيءَ جي ڀڪ ۾ هڪ ٽڪر ۽ ان ۾ هڪ غار آهي، جنهن کي گهڙي منجهس لهڻ لاءِ ڏاڪا ۽ وهڻ لاءِ ٿَلو ۽ انڱڻ ٺاهيو ويو آهي. ڪاريز اندران نڪري وهندي رهي ٿي. غار تمام سوڙهو ۽ اونداهو آهي. چيو وڃي ٿو ته بابا حسن ابدال انهيءَ ۾ اندر گهڙي هڪ سوني سِرَ کڻي آيو هيو. انهيءَ غار جو ٻيو مٿو ٽڪر جي ٻئي پاسي کان نڪري ٿو، جتي مشهور ”چهل زينو“(2) ۽ ان جو پيش طاق (ورانڊو) آهي. جنهن تي بابر بادشاهه ڪتبو اُڪرايو هيو ۽ اڪبر جي دور ۾ مير معصوم اضافا ڪري ان کي اڪبر جي زماني تائين مڪمل ڪيو.(3)

بابا حسن ابدال جي مزار تي پٿر جو هڪ ڊگهو ڪتبو لڳل آهي، جنهن تي بکر جي حاڪم سلطان محمود بکريء (962-982هه) جي والد مير فاضل ڪوڪلتاش (و-928هه) سال 920 هه ۾ هيٺين عبارت اڪرائي آهي. انهيءَ زمان ۾ شاهه بيگ ارغون قنڌار جو خود مختيار والي هيو ۽ مير فاضل ڪوڪلتاش سندس  امير، دوست ۽ دست راست هيو.

ڪتبي جو پهريو نطرف

هوالحي القائم القيوم سبحان الملک الحي الذي لايموت لہ الحکيم ولہ الحمد ولہ الکبرياءَ والجبروت.

برلوح ضمير زائران روضہء ادراک، وخاطر خطير عاکفان خطہء خاک، ظاهر و پيدا و روشن و هويدا خواهد بود که: خلاصي از مضائف ايام و رستگاري از مذلت اقدام، بزيارت ارباب قبور و استعانت از اصحاب حضور، منوط مربوط است. چناچه کلام خجسة فرجام حضرت رسالت پناه عليه من الصلوات افضلها ومن التحيات اکملها خبر ازين معني ميدهد.

-اذا تحيرتم في الامور فاستعينوا من اهل القبور-

کاشف اين حکايت و شاهد اين روايت است، اسعاف حاجات وانجاح مهمات زائرين اين مشهد مقدس و معتکفان اين مرقد منور است. اعني مرقد سلطان الطريقت و برهان الحقيقه، قطب فلک الهدايت و مرکز دائرهء ولايت، مهبط انوار الاهي و مظهر اسرار نامتناهي، قدوت الواصلين زبدت الکاشفين، سر حلقہء ارباب وجد وحال، بابا حسن ابدال، نورالله مرقده و عطر مشهده، که در عالم طريقت کسوت وخرقہء از حضرت سلطان الاوليا وبرهان الاتقيا... في العالم سلطان ابراهيم ادهم(1) داشت اند. وبه نيل سعادات و رفع درجات فائز و فائق... و مجذوب سالک بوده اند. وخوارق عادات از خدمت ايشان بظهورمي انجاميده، چنانچه در افواه و السنه جاري است. و ارباب ملک و ملت و اصحاب دين و دولت  روي نياز و ابتهال بدين درگاه- که کعبه آمال و اماني اين ديار است-آورده مقصود مي يا بند.

چو کعبه، قبلہء حاجات خلق گرديد

نهند روي به درگاهت، از ديار بعيد

و حضرت خاقان مرحوم مغفور شاهه رخ ميرزا از روي اخلاص و ارادت، دريب مقام ملاقات کرده، آنچه از خدمت بابا شنوده بودند، به راي العين مشاهده آمد. واين موضع که موسوم است به-قريہء لنگر-به رسم زڪوات وقف حضرت بابا فرموده، از ماليه و... کل لنگر به رسم زکوات وقف حضرت بابا فرموده، از ماليه و... کل تکاليف معاف و مسلم داشت اند. و در زمان حضرت سلطان مشاراليه بفحواي مصدوقہء:

-المومنون لايموتون بل ينعلون الي....

از دار فنا بدار بقا رحلت فرمودنه، وچون زمام سلطنت منتقل بحضرت سلطان مرحوم و مغفور ابو الغازي سلطان حسين بهادر...گشت(1)، اهل بغي وعناد در... بلادسر به فتنه برآورده گردن کشي آغاز کرده بودند، ورعايا منفرد و متفرق گشت از اوطان خود جلامي شدند، هر چند که فرزندان کا مگار و مردان نامدار مي فرستادند، اين ديار قراري پيدا نمي کرد... برين تقدير، حضرت امير کبير عالمگير، المويد من السماء المظفر علي الاعدا، افتخاري الا عظم الامير المرحوم المغفور امير شجاع الدوه والدين ذوالنون بهادر بردالله مضجعه، درين ولا از ولايت ماوراء النهر... شان اتقاف افتاد، واهل شروفساد دفع و...عالي بنام مبارک حضرت مشاراليه شرف صدوري يافت(1) آن حضرت با برادران نامدار و فرزندان ڪامگار وچندي از خاصان (متوجه- عازم) اين حدود گشتند، به عون عنايت الاهي و ياري دولت نامتناهي، به ضرب تيغ آبدار، اين ديار را، ازشر و مفسدان باغي، پاک و صافي گردانيد (ند). دران (ايام) از کنارهء آب سند تا خطہء کابل و از بلخ تا...ناحيت دارالسلطنت هرات و از سرحد سجستان تا دامن...در قضه تصرف پادشاهانه در آورده، لواي عدالت و شفقت درين اقليم...سلطان غازي سلطان محمود بن سبکتگين نورالله  مرقده، از صفحه خاطر جهانيان و اهل زمان محو و منسي گرديد.

ڪتبي جو ٻيو طرف

وبحمدالله تعاليٰ که اين دولت ابد پيوند، ولد ارجمند عاليحضرت مشار اليہ وهو حضرت امير روشن راي، صافي ضمير، عاليجاه ممالڪ پناه، عدالت دستگاه، النيرالفلک الارتفا، مبارزالدولہ شاه شجاع(2) خلدالله دولت الي يوم الدين، اين بلاد و ديار... به فرغ دل و حضور، روزگارمي گذ رانند و اوقات بسرمي برند. ظل ظليل مرحمت و عاطفت اين حضرت الي يوم التناد برسر سکان...عباد آفاق گيرباد. وهذا... فاصلاح الاصناف...مشاراليہ...ڪافہ رعايا و برايا...ابنيہ عاليہ مصروف و معطوف است. ارکان دولت و اعيان حضرت...مساعي جميله بظهور مير سانند.

درين ايام خجسة فرجام توفيق رفيق حال فرخنده مال، حضرت ڪوڪلتاش مشاراليہ و هو جناب رفعت مآب امارت پناه شجاعت ستگاه امير عاقل عامل عادل باذل امير  ناصر الدين فاضل(1) ابدالدولة بر... لوح عرش فرساي..عالي...توفيق يافت. و الحمدالله علي التوفيق. لکاتبة:

مير فاضل، يادگاري ماند در عالم زخير

باد باقي دولت او، تا جهان فاني است

چونکه در ماه ربيع الثاني، شد اتمام او

سال تاريخش همي، ماه ربيع الثاني است (2)

                                                       920هه

مٿين ڪتبي مان ظاهر ٿو ٿئي ته بابا حسن ابدال شاه رخ ميرزا سان گڏجي انهيءَ ڳوٺ ۾ ڪونه آيو هو(3)، بلڪ بابا حسن ابدال اڳ ئي انهن رهيل هو، شاهه رخ ميرزا جڏهن  لانگهائو ٿيو ان وقت عقيدت سبب ساڻس مليو ۽ اهو ڳوٺ جيڪو ”لنگر“ جي نالي سان مشهور ٿيو سو خانقاهه جي خرچ يعني ننگر جي لاءِ معافي ڍل تي کيس ڏنو ويو. شايد انهيءَ سبب ڪري ڳوٺ تي به ”لنگر“ نالو پئجي ويو. اهڙيءَ ريت سندس تربت کي ”مزار بابا ولي“ سڏيو وڃي ٿو.

قنڌار جي شهر کي پنج دروازا آهن، اُڀرندي واري در تي ”دروازهء بابا ولي“ نالو پيل آهي، جنهن مان ٻاهر نڪري مزار ڏانهن رستو وڃي ٿو.(1)

2- سيد حسن زنجيرپا

هي بزرگ پڻ مير معصوم جي آڳاٽن مائٽن مان آهي، سندس چواڻي هن جو تعلق سبزوار جي ”سادات ذوالسعادات“ سان لڳي ٿو، ۽ اڻويهن واسطن ذريعي حضرت امام موسيٰ ڪاظم پيوست ٿئي ٿو.

هي سيد حسين زنجيرپا مٿئين بابا حسن ابدال جو ڀاڻيجو هو ۽ سندس والد جو نالو سيد عين الدين آهي. مير معصوم جو چوڻ آهي ته؛ بابا حسن ابدال جڏهن حجاز مقدس کان زيارتون ۽ فرائض پورا ڪري واپس وطن وريو، ان وقت پنهنجي ڀيڻ بيبي فاطمه جو نڪاح سيد عين الدين سان ڪيائين جيڪو ”اجلهء سادات سبزوار“ مان هو. شاديءَ ٿيڻ کان اڻويهه ورهيه پوءِ سيد حسن زنجيرپا پيدا ٿيو.

مير معصوم سيد حسين زنجيرپا جون پڻ ڪي ڪرامتون بيان ڪيون آهن. مثلاً: ٿي ويو ۽ ستن ورهين کان پوءِ هڪ ڏينهن اوچتو اچي گهر نڪتو. چئي؛ کيس جن کڻي ويا هئا جيڪي ”ارباب ايمان“ وارن مان هئا، انهن کيس سندس مامي بابا حسن ابدال وٽ هندستان (؟) پهچايو(1)، جتي هو هڪ سال رهيو ساڳين ـارباب ايمان“ يعني جنن جي وسيلي ڪن درويشن جي خانقاه تي پهتو، انهن وٽان ڇهن ورهين تائين روحاني تعليم ۽ تربيت حاصل ڪري سڌو انهيءَ خانقاهه تان هاڻي گهر پيو اچي!

هڪ ڏينهن سيد حسين زنجيرپا پنهنجي مامي وٽ لنگر ۾ رهيل هو، اوچتو ڪئي. معتقد ۽ مهمان اچي نڪتا. پنج سير گوشت ۽ ڏهه سير قنڌاري وزن جو اٽو ملائي، سيد زنجيرپا ديڳڙو چلهه تي چاڙهيو، بابا حسن ابدال وزن جو اٽو ملائي، سيد زنجيرپا ديڳڙو ڇلهه تي چاڙهيو، بابا حسن ابدال جيتوڻيڪ پاڻ به ڪانيءَ ڪرامت جو صاحب هو، ليڪن کيس سمجهه ۾ نه آيو جيتوڻيڪ پاڻ به ڪانيءَ ڪرامت جو صاحب هو، ليڪن کيس سمجهه ۾ نه آيوته هيترن سارن مهمانن ۾ اهو مختصر کاڌو ڪيئن پورو پئجي سگهندو؟ زنجيرپا کيس پڪ ڏياري ته ماني سڀني کي پوري ٿي ويندي! مير معصوم ازثقات مروي ست جي آڌار تي لکي ٿو ته: نه فقط انهن پندرهن سيرن مان ڏيڍ سؤ مهمان کائي ڍوء ڪيو پر ديڳ اوتري جو اوتري ڀري رهي.

اهڙي ريت سيد حسين زنجيرپا جي هڪ اڌ ٻي ڪرامت بيان ڪندي مير معصوم ”قصي“ کي ڪوتاهه ڪري لکيو آهي ته ؛

”- چون کرامات و خورق ايشان ازان زياده است کہ

درين صفحه اندراج يابد، بر اندکي اختصار نمود-“ (2)

سيد موصوف جي مزار ڀانئجي ٿو ساڳي لنگر ڳوٺ ۾ آهي. مير معصوم کولي ڪونه لکيو آهي، پر سندس هڪ ڪرامت جو بيان ڪيو اٿائين جيڪا لنگر ڳوٺ ۾ ظاهر ٿي، يعني سندس ڪرامت سبب پنير (چيز) جا ٽڪر پٿر ٿي ويا جن کي آستان جي دروازي تي رکيو ويو، مير معصوم جڏهن ڏٺا تڏهن خادمن انهن کي مرقد منور تي آڻي رکيو هو.(1)

انهيءَ مان ظاهر آهي ته سيد زنجيرپا جي تربت انهيءَ ساڳي ڳوٺ ۾ آهي ۽ ”بابا ولي“ جي شهرت هن سيد جي تربت کي جدا حيثيت ۾ اسرڻ نه ڏنو.

3- سيد محمود شير قلندر

هي بزرگ مٿئين سيد حسين زنجيرپا جو فرزند هو، رياضت ۽ سير سلوڪ ۾ هن پاڻ کي ”درجات عاليہ“ تي پهچائي ڇڌيو هو ۽ هميشہ ”لب تشنگان باديہ طلب را از سرچشمہء معرفت سيراب مي ساختند“ سندس ڪشف ۽ ڪرامت جو به ڳاڻاٽو ڪونه هو، مير معصوم انهيءَ ڪري لکيو آهي ته؛

”- ازان متصاعد است که مهندس انديشہ از عهدهء استيفاي آن تواند برآمد-“(2).

انهي هوندي به نموني طور ڪي ڪرامتون درج ڪيون ويون آهن جيئن ته: هڪ دفعي قنڌار جي حاڪم امير ذوالنون ارغون کان ڪا بي ادبي ٿي وئي جنهن تي سيد پنهنجو انساني قلب مٽائي شينهن جي صورت اختيار ڪئي. جنهن ڪري نه رڳو ذوالنون ارغون ڏڪي توبہ تائب ٿيو بلڪ انهيءَ ڏينهن کان سيد تي ”شير قلندر“ لقب پئجي ويو.

سيد شير قلندر جي وفات مير معصوم جي ڄاڻ موجب عاشوري ڏينهن محرم مهيني ۽ سال 933هه ۾(1) ٿي، جڏهن ته سنڌ تي ذوالنون ارغون جو پوٽو شاه حسن قابض هو ۽ قافلن جا قافلا هرات ۽ ڪابل قنڌار کان ڀاڄوڪڙ ۽ موقعي پرست پناه گيرن جا سنڌ ۾ اچي رهيا هئا.

شير قلندر جي مزار ”اشڪلچہ(2) ڳوٺ ۾ آهي. آهو ڳوٺ قنڌار جي اولهه ۾ ڏهن ڪوهن تي آهي. مير معصوم جو چوڻ آهي ته؛ اڃا تائين قنڌار ۽ زمين داور جا ماڻهو مرادن حاصل ڪرڻ لاءِ انهيءَ ”مزار فيض آثار“ تي ٽولن جي مهن ايندا ٿا رهن ۽ درگاه تي لنگر جي چلُهه هميشه گرم رهي ٿي.(3)

مير معصوم 1005 هه ۾ جڏهن قنڌار ۾ هو، ان وقت هُن مزار تي پنهنجي عادت مطابق هڪ ڪتبو يادگار طور نصب ڪيو جنهن جي عبارت هيٺينءَ ريت آهي:

        درين آرام گاهه بي ره و رو

اگر مردي! مَنِه دل يک سِرمو

ازين منزل، که ياران در رحيل اَند

ترا آن جمله در رفتن وکيل اند

ترا گر آسمان منزل نشين است

هم آخرجاي تو زيرِ زمين است

بيانامي! به کار خود بگرييم

زماني، بر مزار خود بگرييم

بتاريخ سنه 1005 هه حسب الحکم از بکر به کمک قندهار آمدو به زيارت مزار جد بزرگوار سيد شير قلندر سبزواري ولد مير بزرگوار سيد امير انصاري (؟) ترمذي مشرف شد.

العبد محمد معصوم نامي ابن سيد صفائي ابن مير مرتضيٰ به يادگار اين جا را تعمير نمود. درايام دولت شاهنشاه ظل الله جلال الدين محمد اکبر پادشاه غازي سمت تحرير يافت – نوزدهم شهر شوال (1005هه) (1).

ڪتبي جي عبارت ڪن هنڌان غير مربوط لڳي ٿي. اهڙيءَ ريت سيد شير قلندر کي مير بزرگوار سيد امير انصاريءَ جو پٽ بيان ڪيو ويو آهي، جيڪا ڳالهه خود مير معصوم جي پنهنجي بيان جي ابتڙ آهي.

بهرحال اهي ئي بزرگ مير معصوم جي آڳاٽن مائٽن ۾ آهن جن جو پاڻ احوال ڏنو اٿس. انهن ٽن کان سواءِ مير معصوم جي والد سيد صفائي تائين ٻيو ڪوبه بزرگ اهڙو ڪونه گذريو، جنهن جي شهرت يا ڪرامت مشهور ٿي مير صاحب جو توجهه ڇڪي سگهي. اهو ئي ڪارڻ ٿيو جو مير معصوم انهن ٽن بزرگن جي احوال لکڻ تي اڪتفا ڪئي.

-----

باب ٻيو

حسب نسب ۽ نِسب نامو

بيان ڪيل ٽيئي بزرگ مير معصوم جي ڏاڏنگ جون ڪڙيون چيا وڃن ٿا. مير معصوم پنهنجي سر انهن جي باري ۾ هڪ ٻئي جي ابتڙ اهڙيون عبارتون لکيون آهي، جو سلسلي جو مسئلو منجهائيندڙ ٿيو پوي. سندس بيان، جزن جو گذريل صفحن ۾ به ذڪر اچي چڪو آهي. هن ريت آهن:

1- سيد شير قلندر بن بابا حسن ابدال السبز واري مولدا والقندهاري موطناً و مرقداً (ص3).

2- سيد شير قلندر  فرزند سيد حسين زنجيرپا است (ص.137).

3- سيد شير قلندر بن سيد حسين زنجيرپا بن بابا حسن ابدال السبزواري (ڪتبو چهل زينو ۽ قلعو آسير).(1)

4- سيد حسين زنجيرپا خواهر زاده بابا حسن ابدال و فرزند سيد عين الدين (ص.130).

5- سيد شير قلندر سبز واري ولد مير بزرگوار سيد مير انصاري (؟) ترمذي (ڪتبو مزار شير قلندر) .(2)

مٿين عبارتن ۾ جيڪو اختلاف آهي. انهيءَ ٽنهي بزرگن جي باهمي رشتي کي منجهائي رکيو آهي. خبر نٿي پوي ته ڪير ڪنهن جو پٽ هو. مير معصوم جي پنهنجي خاندان ۾ جيڪو نسب نامو موجود آهي، سو هن ريت آهي.(3)

سيد معصوم بن سيد صفاي، بن سيد شير مرتضيٰ، بن سيد علي، بن سيد امام الدين، بن سيد محمد بزرگ، بن سيد علي، بن سيد محمود، بن سيد شيرقلندر، بن سيد عين الدين، بن سيد شمس الدين، بن سيد علاعه الدين، بن سيد محمد، بن سيد بابا حسن ابدال، بن سيد حسين زنجيرپا، بن سيد رضا، بن سيد محمد، بن سيد احمد، بن حضرت هارون، بن امام موسيٰ ڪاظم (و-183هه).

هن شجري ۾ سيد محمود کان سيد رضا تائين جيڪو اختلاف آهي، تنهن هيڪاندي مسئلي کي مشڪوڪ ڪري ڇڏيو آهي. ڊاڪٽر دائود پوٽي مرحوم انهيءَ ڪري ئي لکيو آهي ته؛ هن نسب ۾ ڪي نالا هيٺ – مٿي آهن، جنهن لاءِ مير معصوم پاڻ به ذميدار آهي.(1) مير معصوم هڪ جاءِ تي پنهنجو نالو آندو آهي، جنهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته ماءُ جي طرفان بابا حسن ابدال سان سندس نسب ملي ٿو- محمد معصوم بکري، بن سيد صفائي الترمذي المنتسب اُماً اليٰ سيد شير قلندر، بن سيد حسين زنجيرپا، بن بابا حسن ابدال السبزواري اصلاً و القند هاري مرقداً (2) انهن نسبن ڪري ڊاڪٽر دائود پوٽي مرحوم لکيو آهي ته؛ لهٰذا اين نسبنامه ناصحيح است(3).

مير معصوم هڪ جاءِ تي اهو به لکيو آهي ته: اڻويهن واسطن سان امام موسيٰ ڪاظم رضه سان سيد حسين زنجيرپا جو نسب ملي ٿو.(4) مٿي ڏيکاريل شجري ۾ زنجيرپا ۽ امام موسيٰ ڪاظم رضه جي وچ ۾ ڇڙو چار واسطا ڏيکاريل آهن.سيد حسين زنجيرپا، سيد رضا، سيد محمد، سيد احمد، حضرت هارون، امام موسيٰ ڪاظم؟

بهرحال، اهو ظاهر آهي ته جيڪي نسب نامه صدين کي پنهنجي دامن ۾ وڪوڙن ٿا، انهن مان ڪن ڪڙن جو ٽٽڻ، ڪن نالن جو بدلجڻ ۽ ڪن هنڌ تي اختلاف ٿيڻ جو امڪان هميشه موجود رهي ٿو.

انهيءَ گهراڻي جو ٻيو به هڪ شجرو سيد نور علي شاه معصوم مرحوم (1) منهنجي برادر بزرگ پير علي محمد شاهه راشديءَ کي (31 ڊسمبر 1931ع پنجشنبه 21 شعبان 1350 هه ) پان وٽ رکيل اصل نسخه تان نقل ڪري ڏنو هيو، جنهن مٿان تصديق لاءِ سکر جي برک بزرگن جون مهرون لڳل هيون، جهڙوڪ:

(1) الخادم اميد علي شاه جيلاني ابن سيد نواز علي شاه جيلاني.

(2) الخادم عبدالغفور ابن مولوي احمد.

(3) الخادم عبدالرحمان ابن ڪمال الدين.

(4) الخادم نور محمد.

انهيءَ شجري ۾ ٻه نالا اهڙا آيل آهن، جيڪي مٿئين خانداني شجري ۾ موجود نه آهن. شجرو هن ريت آهي؛

مير معصوم، بن سيد صفائي ، بن سيد شير مرتضيٰ، بن سيد علي ، بن سيد امام الدين، بن (سيد مير بزرگ) بن (سيد مير شاهه) بن سيد حسين شير قلندر، بن سيد عين الدين ، بن سيد شمس الدين، بن سيد علاء الدين، بن سيد محمد، بن سيد بابا حسن ابدال، بن سيد حسين زنجيرپا، بن سيد رضا، بن سيد محمد، بن سيد احمد، بن احمد، بن سيد هارون، بن سيد امام موسيٰ ڪاظم.

در حقيقت ڏنگين وارا ٻئي نالا هئڻ گهرجڻ سيد محمد بزرگ، بن سيد شاهه علي، شايد لکندڙ کان پهرين نالي ۾ (محمد) لکڻ رهجي ويو ۽ ٻئي ۾ (علي) ڇڏجي ويو، جنهنڪري نالن جي صورت بدلجي وئي ۽ شجري منجهه نقص پيدا ٿي پيو.

ٻيو هڪ شجرو مير علي شير قانع  ٺٽويءَ ”شجرهء سادات بکر“ تان نقل ڪري ”تحفة الڪرام“ ۾ ڏنو آهي:

مير معصوم، مير مرتضيٰ، مير تقي، مير خوارزم شاه، قلندر شير، ميرعلي، مير عماد، مير بزرگ، مير خوارزم شاهه، شير قلندر، حسين، علاعه الدين، محمد، حس، علي، جعفر، محمد، هارون، محمد، جعفر، محمد، احمد، هاشم، امام موسيٰ ڪاظم(1).

هيءَ شجرو مٿي ڏيکاريل ٻنهي شجرن کان مختلف آهي. ازانسواءِ مير معصوم جي والد سيد صفائيءَ جو نالو وچان ئي غائب آهي.

اهڙيءَ ريت هڪ شجرو ”تذڪرة الانسابه“(2) نالي هڪ خطي ڪتاب ۾ درج آهي، جو سڀ کان نرالو آهي، مثلاً؛ هن ريت:

-موسيٰ ڪاظم، هاشم، احمد، محمد، المعزبالله، هارون، محمد، جعفر،

هڪ ٻيو ڪتاب ”جامع الانساب“(1) جي نالي سان 1376 هه ۾ ايران مان ڇپيو آهي. انهيءَ ۾ حضرت هارون بن امام موسيٰ ڪاظم بن امام جعفر جي اولاد جو هڪ اهڙو شجرو ڏنو ويو آهي، جنهن ۾ مير معصوم جو سلسلو پڻ موجود آهي. انهيءَ شجري جو مدار گهڻو – ”سراج الانساب“(2) تي آهي.

جامع الانساب جي مؤلف مير معصوم جو ذڪر ڪندي لکيو آهي؛

-نسب شريف مير بزرگ از طرف پدر بيش ازين اطلاعي از افراد اين رشت نداريم، و در زنجيرهء نسب سيد محمد مشهور به آقاي شاه- که به علي، بنَ محمد، بن احمد، بن هرون مير سد شخصي بنام سيد حسين زنجيرپا ذکر شده، و درين رشت هم نامي از سيد حسين زنجيرپا ديده مي شود.

 (عبارت سراج الانساب) پس از آنکه عمود نسب راتا مير عماد مي رساند چنين است؛ -مير عماد، بن مير بزرگ، بن شاه بزرگ، از طرف والده مير سيد شير قلندر بن سيد حسين زنجيرپا بن... الخ.(1)

سيد هارون جا ٻه فرزند هئا- محمد ۽ احمد، سيد محمد جي شاخ ۾، جنهن ۾ مير معصوم اچي ٿو، هڪ بزرگ مير شير قلندر بن سيد حسين زنجيرپا موجود آهي. اهڙيءَ طرح سيد احمد جي هڪ پٽ محمد جي فرزند عليءَ جي سلسلي ۾ پڻ سيد حسين زنجيرپا جو نالو موجود آهي، جنهن ڏانهن مٿينءَ فارسي عبارت ۾ اشارو ٿيل آهي. سلسلو هن ريت آهي؛

هارون، احمد، محمد، علي، صالح، محمد، جعفر، حسين علاعه الدين، قطب الدين، شمس الدين، سيد حسين زنجيرپا، عين الدين... تا سيد محمد يعني آقاي شاه.

مٿين سيد احمد جي فرزند محمد جي صاحبزادي موسيٰ اصغر جي پوٽي سيد احمد بن حسن جنيدي جي پشت ۾، ايران جو مشهور صوفي شاعر ۽ بزرگ شاهه قاسم انوار آهي، انهيءَ لحاظ سان هارون جي هڪ صاحبزادي محمد جي پشت ۾ سيد محمد معصوم آهي ۽ ٻئي صاحبزادي سيد احمد جي اولاد ۾ معين الدين علي مشهور به سيد قاسم انور ٿيو.(1)

مير معصوم جي شاخ هن ريت آهي:

امام جعفر، امام موسيٰ ڪاظم، حضرت هارون، جعفر، محمد، هارون، محمد، حسين، علي، احمد، محمد، رضا، حسن، حسين، حسين؟. محمد، علاعه الدين ، شمس الدين، سيد حسين زنجيرپا، مير شير قلندر... شاه بزرگ، مير عماد بزرگ، مير سيد علي، مير مرتضيٰ ولي، مير سيد، مير مرتضيٰ، سيد صفائي، مير معصوم، مير بزرگ.(2)

هن شجري مان ٻه ڳالهيون صاف ٿي وڃن ٿيون:

1- جيئن ته مير معصوم لکيو آهي ته سيد حسين زنجيرپا کان امام موسيٰ ڪاظم تائين اڻويهه(3) واسطا آهن. هن شجري ۾ سيد حسين کان موسيٰ ڪاظم تائين ارڙهن واسطا ٿين ٿا، جيڪڏهن امام جعفر کي شامل ڪجي ته پورا اڻويهه واسطا ٿيندا(4).

2- مير معصوم چهل زيني يا آسير جي قلعي واري ڪتبي ۾ لکيو آهي:

محمد معصوم بکري، بن سيد صفائي الترمذي، المنتسب اماً اليٰ سيد شير قلندر، بن سيد حسين زنجيرپا، بن بابا حسن ابدال... الخ.

مٿين ڄاڻايل شجري ۾ سيد حسين زنجيرپا- بابا حسن ابدال جو فرزند ڄاڻايل نه آهي بلڪه بابا حسن ابدال جو مرڳو نالو ئي نه آيو آهي، جنهن مان ڀانئجي ٿو ته حسن ابدال حضرت هارون جي ٻنهي صاحبزادن جي اولاد مان نه آهي پر ڪنهن ٻيءَ نُک مان آهي ۽ پنهنجي هميشيره سيد حسين زنجيرپا جي والد سان پرڻائي مير معصوم وارن سان پيوست ٿي ويو ٿو ڀانئجي. مير معصوم غلطيءَ کان مادري سلسلي جي بجاءِ کيس پدري نک ۾ شامل ڪيو آهي.

انهيءَ شجري ۾ ٻي هڪ اڻاٺ موجود آهي ۽ اها هيءَ ته، سيد حسين زنجيرپا جي والد جو نالو سيد عين الدين جي بجاءِ شمس الدين لکيو ويو آهي. وري ٻئي پاسي حضرت هارون جي صاحبزادي احمد جي فرزند عليءَ جي شاخ جنهن کي ”جامع الانساب“ مان نقل ڪيو اٿئون- انهيءَ ۾ پڻ هڪ سيد حسين زنجيرپا جو نالو موجود آهي ۽ ان ۾ عين الدين کي سيد حسين زنجيرپا جو پٽ ڪري لکيو ويو آهي، ٻنهي پٽن جي سلسلي ۾ نالي جو اختلاف هن طرح آهي؛

احمد                                   محمد

علاعه الدين                            علاعه الدين

قطب الدين                            ؟

شمس الدين                           شمس الدين

سيد حسين زنجيرپا                   سيد حسين زنجيرپا

عين الدين                             مير شير قلندر

انهيءَ منجهائيندڙ اختلافن کان سواءِ ٻيون به ڪي غلطيون ۽ اوڻايون موجود آهن. مثلاً؛ مير معصوم سيد محمد شير قلندر جي وفات جو سال 933هه (1) لکيو آهي، جيڪو قطعي غلط آهي. ڇاڪاڻ ته انهيءَ دور ۾ مير معصوم جو والد سيد صفائي  - جنهن جي ۽ شير قلندر وچ ۾ بظاهر ڇهه واسطا آهن ڏ سو سنڌ ۾ پنهنجي جوانيءَ جا ڏينهن وڏيءَ آبروءَ ۽ احترام سان گذاري رهيو هيو. نه فقط اهو غلط آهي، بلڪ شير قلندر جي ڪرامت واري واقعي ۾ امير ذوالنون ارغون (متوفي 913 هه) کي شير قلندر جو معاصر بيان ڪرڻ به سنئين سڌي شَهَو آهي. ڇهن درمياني واسطن وارن کي هڪ ئي زماني ۾ ڏيکارڻ تي، افسوس آهي جو مير معصوم ڌيان ڪونه ڏنو.

جيڪڏهن گهڙي کن لاءِ باور ڪجي ته سيد شير قلندر سچ پچ سيد حسين زنجيرپا جو فرزند ۽ سيد حسين زنجيرپا ڀاڻيجو هيو، بابا حسن ابدال جو ۽ پنهنجي مامي وٽ تربيت ۽ سکيا وٺي ڪمال کي پهتو ته، انهيءَ صورت ۾ سيد حسين زنجيرپا ۽ سندس فرزند سيد شير قلندر کي شاهه رخ ميرزا جي زماني ۾ هجڻ گهرجي، جنهن جو ڄم 779هه ۾ ۽ حڪومت جو زمانو 799 هه کان 850هه تائين آهي.

بابا حسن ابدال کي شاهه رخ ميرزا جي شهزادگيءَ واري زماني ۾ جيڪڏهن پڪيءَ عمر جو فرض ڪيو وڃي ۽ سيد عين الدين ۽ سندس پٽ سيد حسين زنجيرپا ۽ ان جي پٽ سيد شير قلندر جي وفات سال 800 هه جي آسپاس شمار ڪجي ته وڏيءَ ڇڪتاڻ  کان پوءِ ”جامع الانساب“ واري شجري جي ڇهن درمياني ڪڙن جو نائين ۽ ڏهين صديءَ جي پهرين ڏهاڪي ۾ وڃي حساب بيهندو.

انهيءَ کان پوءِ مير معصوم جي خانداني شجري ۽ هن پوئين سلسلي ۾ ناننگ جو جيڪو اختلاف آهي، سو به پنهنجي جاءِ تي هڪ منجهائيندڙ معاملو آهي.

بهر صورت، ڪيئن به هجي، نسب نامن نالن جو اختلاف ۽ عدم مطابق هن هڪ گهراڻي جي ڇا بلڪ، ڪنهن جي به حسب نسب ۽ سيادت تي اثر انداز ڪونه ٿو ٿي سگهي. مير معصوم جي سلسلي ۾ ته خاص طرح سواءِ روايتي اختلافن ۽ غلطين جي ڪنهن به شڪ شبهي لاءِ ڪوبه واضح قطعي ۽ چند تاريخي دليل  ڪونه آهي. باقي رهيو نالن جو اختلاف ۽ سلسلي جو غير مرتب هجڻ، سو صدين جي طويل سفر ۾ واقع ٿيڻ هڪ قدرتي ڳالهه آهي.

هونءَ به شجرن تي آسرو يا انحصار رکڻ يا انهن کي افتخار جو سبب سمجهڻ، هروڀرو ضروري ۽ لازمي نه آهي، بلڪ هڪ حد تائين اجايو به آهي. نسب نامه کان هزار دفعا افضل آهي فرد يا خاندان جو پنهنجو عمل ۽ ڪردار. ڏسڻ اهو نه گهرجي ته شجرو ڪيئن آهي؟ ڪڙيون ملن ٿيون يا نه؟ ڪهڙو امام ڏاڏنگ ۾ آهي؟ سيادت جي سعادت حاصل آهي يا مرڳوئي ڳالهه مشڪوڪ آهي؟ اصل ۾ ڏسڻ اهو گهرجي ته، هڪ انسان يا هڪ گهراڻي پنهنجي هڙان ۽ وڙان دنيا کي يا انسان ذات کي ڇا ڏنو؟ خدا جي هن مچايل مانڊاڻ ۾ سندن حصو ڪهڙو رهيو؟ خدا جي مخلوق کي فائدو پهتو يا نقصان رسيو – انهيءَ معيار تي مير معصوم جي خاندان کي ايندڙ صفحن ۾ پرکڻو، جاچڻو ۽ ڏسڻو آهي!

نئون صفحو -- ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو --گذريل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ