اشباع: اشباع انهيءَ حالت کي چئبو آهي، جنهن ۾ لفظ جي ڪنهن حرف کي ايترو ڊگهو ڪجي جو پيش (ــُـ) مان واو ’و‘، زبر (ـــَـ) مان الف ’ا‘ ۽ زير (ــِـ) مان ’ي‘ جو اُچار نڪري. ’اِشباع‘ جي معنى آهي وڌاءُ. اهڙيون صورتون هيٺين مثالن مان ملنديون:

”پريان سندي پار جي مڙيئي مٺائي،
ڪانهي ڪڙائي، چکين جي چيت ڪري.“
           (شاهه: ڪلياڻ)

”قسمت قيد قوي، ناته ڪير اچي هن ڪوٽ ۾.“

   (شاهه: مارئي)

”پنان عفو ۽ عافيت در ڌڻي کان،
گناهن اندر عمر ويـــيم اجائي.“

مٿين بيتن ۾ ’چيت‘، ’ناته‘ ۽ ’وييم‘ لفظن جي اصلي صورت ’چِت‘، ’نه ته‘ ۽ ’ويم‘ آهي، پر انهن جي پهرين حرفن تي جي حرڪتون آهن، انهن کي زور ڏيئي يا ڊگهو ڪري پڙهڻ سان مٿيان اُچار نڪتا آهن. اشباع جي صورت فقط شعر ۾ نظر ايندي آهي.

ابدال: ابدال جي حالت ۾ ڪنهن لفظ يا لفظ جي ڪنهن حرف جي اصلي صورت مٽيل هوندي آهي. ابدال جي معنى آهي تبديل يا مٽا. لفظن جي اها صورت هيٺين مثالن ۾ نظر ايندي:

”مزمــانن مهري آڻي جهوڪيا جهوڪ ۾.“
     (شاهه: ديسي)

”م ڪر ڍول ڍلو ناتو نماڻيءَ سان،
ڪونهي ڪميڻيءَ جو بگر تو بلو.“
   (شاهه: ليلان چنيسر)

”جنهن کي عشق موليٰ جو ناهي،
سو ڄڻ جهنگ جــناور آهي.“
       (سچل)

”توپي پائي سچ جي سيلي سرت رکن،
ڌوڻي لائي ڌرم جي کميا کڦنـــي ڪن.“
       (سامي)

”جي هجي ناڻو ته وڃ بازار ۾،
ڏي اول ملهه، پوءِ وڻئي جيڪي سو ڳڙهه.“
  (خليفو گل محمد)

مٿين بيتن ۾ ’مزمانن‘، ’بگر‘، ’جناور‘، ’کڦني‘ ۽ ’ڳڙهه‘. لفظ مٽيل صورت ۾ پيش ڪيل آهن، جن جي اصلي صورت آهي: ’مهمانن‘، ’بغير‘، ’جانور‘، ’ڪفني‘ ۽ ’ڳنهه‘،

اشـتقاق: اشتقاق اها حالت آهي، جنهن ۾ ڪو لفظ پنهنجي بنيادي لفظ مان مشتق ٿيل يا جڙيل هجي. هيٺيان لفظ مثال طور ڏجن ٿا:

گهوڙيل، ماڻهپو، گهريلو ۽ ڏيٺ وغيره.

مذڪوره لفظن جو بنياد آهن: گهوڙو، ماڻهو، گهر ۽ ڏسڻ.

ادغام: ٻن همجنس يا هم مخرج حرفن کي ملائي پڙهڻ يا انهن مان هڪ کي حذف ڪرڻ کي ’ادغام‘ چئبو آهي. ادغام جي معنيٰ آهي ٻٽو ڪرڻ، يا هڪ (حرف) کي ٻئي (حرف) ۾ شامل ڪرڻ. هيٺيان لفظ ادغام جي صورت ۾ آهن:

ياداشت- شاباش

مذڪوره لفظن جي اصلي صورت ’يادداشت‘ ۽ ’شادباش‘ آهي، پر محاوري ۾ پهرئين لفظ جي هڪڙي ’د‘ کي حذف ڪيو ويو آهي ۽ ٻئي لفظ ۾ ٻه هم مخرج حرف ’د‘ ۽ ’ب‘، جي هڪ ٻئي جي پٺيان آيل آهن، انهن مان ’د‘ کي ڪيرايو ويو آهي. عام طرح سڀ مشدد حرف ادغام جي صورت ۾ هوندا آهن. مٿيان ٻيئي لفظ فارسي ٻوليءَ جا آهن، مگر سنڌيءَ ۾ به چڱي قدر استعمال ٿيندا آهن.

3- سنڌي ٻوليءَ جي لفظن جون پڇاڙيون:

سنڌيءَ ڪيترن لفظن، جهڙوڪ: اسم، صفت، ضمير ۽ ضمير ۽ مصدر وغيره جا پويان حرف متحرڪ هوندا آهن، جا وصف ٻين ڪيترين ٻولين ۾ نه هوندي آهي. اهڙين متحرڪ پڇاڙين جي ڪري سنڌي ٻولي گهڻي ڀاڱي ملائم ۽ سُريلي ليکجڻ ۾ اچي ٿي.

اسم جون متحرڪ پڇاڙيون هيٺين آوازن تي هونديون آهن:

اَ، آ، اِ، اِي، اُ، اُو، او، اَو، اي ۽ اَي.

’اي‘ آواز تي اسم جي پڇاڙي عام صورت ۾ ته هوندي آهي، پر فاعلي حالت ۾ نه هوندي آهي، البت ماضيءَ جي متعدي صيغي ۾ استعمال ٿيندي آهي، مثلاً: گهوڙي داڻو کاڌو آهي‘. هن مثالي جملي ۾ ’کاڌو آهي‘ ماضي قريب جو صيغو آهي ۽ ’گهوڙي‘ اسم جي پڇاڙي ’اي‘ آواز تي آهي.

’اَ‘ پڇاڙيءَ وارا مڙئي اسم گهڻو ڪري مؤنث جي صيغي ۾ هوندا آهن مثلاً:

ڄڃ             ٻاچَ                    ڄِڀَ            اُسَ

دزَ                ڊاکَ                    رِڍَ              رُڃَ

رَڳَ              زالَ                     کِپَ            مُندَ

نَسَ              لاکَ                    ڳِجههَ          روجَهه

مشتق اسم:

        اَڏُ              ٻاڦَ                    بِيکَ          ڪُوڪَ

        رَکَ            جاٽَ                   ليڪَ           تورَ

        لَڏَ              چِڪَ                   ٿُڪَ            پوکَ

        وَنڊَ             سِٽَ                    ڊُڪَ            ڀيٽَ

        باسَ           سِمَ                    ڦُوڪَ           هيرَ

’آ‘ پڇاڙي وارا ڪي ٿورا اسم مذڪر جي صيغي ۾ هوندا آهن، نه ته اڪثر مؤنث هوندا آهن، مثلاً:

        مذڪر اسم:

آتما

داتا

دريا

ديوتا

راجا

        مؤنث اسم:

ڪَلا            اِڇا

هَوا             گِلا

ڇايا            جُوا

مايا            سُکا

        مشتق اسم:

بَلا     رِئا     پُڇا

دَوا     سِٽا    دُعا

ڪَٿا   نِندا    پُوڄا

        ’ا‘ پڇاڙيءَ وارا اسم گهڻو ڪري مؤنث جي صيغي ۾ هوندا آهن، البت ڪي مذڪر به هوندا آهن، پر ورلي، مثلاً:

        مذڪر اسم:

                سيٺِ

        مؤنث اسم:

لَٺِ             راتِ            ڇِتِ

مَکِ           نارِ             دِلِ

وَڇِ             ڀِتِ             رُتِ

باههِ            تِڏِ              ڪُکِ

ڏَرِ              تِٿِ             ٻوڏ

رَڙِ              ڏَٺِ            لوڇِ

ڳالههِ           ٻُڌِ              ڏيٺِ

لاتِ            ڦُرِ              ويڙههِ

        ’اِي‘ پڇاڙيءَ وارا اسم مذڪر توڙي مؤنث ٻنهي صيغن ۾ هوندا آهن، مثلاً:

مذڪر اسم:

                        پَتِي            چاڪِي

                        پاڻِي           مالِهي

                        پِريِن           هاٿِي

مشتق اسم:

                        اوٺِي           سانگِي واسِي

                        پانڌِي          ڪانڌِي        والِي

                        جوڳِي          مارِي           ويرِي

                        ڄاڃِي          منشِي         هاريِ

مؤنث اسم:           

                        پَتِي            چِٺِي           جُتي

                        ٻَڪَرِي مِٽِي           سُئي

                        ڇاتِي           تِيلِي           چولِي

                        ڪاتِي         سِيٽِي          ٻيڙيِ

مشتق اسم:

                        پرِي            ڇِڪِي         ٻولِي

                        ڦَڪِي          وِٿي            ڏولي

                        ڦاسِي          چُمي           ڍيرِي

                        ڇاڻِي           کُٽِي           ويڙهي

        سنڌي ٻوليءَ ۾ اڪثر اسمن جون پڇاڙيون ’اُ‘ آواز تي هونديون آهن ۽ اهڙا اسم گهڻو ڪري مذڪر جي صيغي ۾ هوندا آهن، البت ڪي مؤنث به هوندا آهن، مثلاً:

        ’اُ‘ پڇاڙيءَ وارا مذڪر اسم:

                ڪَکُ          ٻِرُ              ڪيرُ           ٽُوههُ

                وَڻُ              تِرُ              اُٺُ             ڍورُ

                باغُ            رِڇُ             پُٽُ             ڳوٺُ

                گاههُ            سِجُ            ڪُنُ            تيلُ

                ماسُ           تِيرُ             ڀوُٽُ           پيرُ

مشتق اسم:

                ڦَٽُ                     ڊڄُ             پُورُ

                ڄَمُ                    لِڪُ            نُورُ

                وَٽُ                     چِيرُ            ٻولُ

                چاههُ                    سِيلُ           جوڙُ

                ناچُ                    ڏُکُ            ليکُ

        ’اُ‘ پڇاڙيءَ وارا مؤنث اسم:

                ڀيڻُ            ڄَرُ              کَنڊُ            مِکُ

                تَندُ             ڌيءُ            ڪَسُ          نُنهنُ

                ٿَرُ              سَسُ           ماءُ             وَٿُ

                ٿَڃُ             ڳَرُ              مَرُ              وِڄُ

                جِندُ            کَڙُ             مَسُ            وِههُ

        ’اُ‘ پڇاڙيءَ وارا اسم ڪن ٿورن مثالن کانسواءِ مذڪر جي صيغي ۾ هوندا آهن، جن جا مثال هيٺ ڏجن ٿا:

                بابُو            داروُ            لاٽُون

                تارُون           ڌاتُو            لڏُون

                ٽيڙُو            ڏاڙهو           ماڻهُو

                پَهُرو           ڏينڀُو           مِروُن

                چاڪُو          ڪُڇون واڳُون

                چَتُون           ڪَدُو           وِڇُون

مشتق اسم:

                                تارُو            ساڌُو

                                ڦورُو            گهاتُو

                                ڇيڪُو لاڏُو

                                خاطُو           ناچُو

مؤنث: اسم:

                        ڀُون

’او‘ پڇاڙي وارا اسم فقط مذڪر صورت ۾ هوندا آهن. مثال هيٺ ڏجن ٿا:

                اَرو              آڱوٺو          بُولو            ٻِلو

                آرِيٺو           اُلو              ٻُڙو             ٻُوٽو

                آکيرو          بوتو            ٻِيڙو            ٻيلو

        ڀالو            جَهنڊو         ڇيڻو           ڪاڪڙو

        تارو            چانگو          ڍوڍو            ڪرنگهو

        توڏو            چولو            ڏاٽو            ڪوئلو

        پاڏو            چِيتو           ڏاگهو          گابو

        جارو            چِيلو           ڏاڪو           گهوڙو

        جامو           ڇَيلو           ڏَنڊو            ميڄالو

مشتق اسم:

آڪرو    ڦوڙائو سِئاندو مرثيو          نتيجو

        ڀُڻڪيو  چهٻچو       ڪامورو        معاملو نظارو  

        ٽِڪندو   دشالو        کَڙڪو مفاصلو        واڍو   

        پيمانو    رونبو ليکو           ميڙو           وڻجارو

’اَو‘ پڇاڙيءَ وارا اسم مذڪر جي صيغي ۾ هوندا آهن، مثلاً:

تَئو

رَئو

لَئو

’اَي‘ پڇاڙي وارا اسم مؤنث جي صيغي ۾ هوندا آهن، مثلاً:

                        ڀَئي            کَئي

                        شَئي           لَئي

                        قَئي            مَئي

        صفت جي لفظن جون متحرڪ پڇاڙيون:

        ’اَ‘ پڇاڙيءَ واريون صفتون عام طرح مؤنث جي صيغي ۾ هونديون آهن، مثلاً:

        اَجَهَل           پَڇَڙَ            پَرڻيلَ          ڏَگهَه

        اَلَڙَ              پَڍَ              جَهڪَ          سامايَلَ

        سَٻَرَ            سُپَڪَ          سَڌرَ            نِڌَرَ

        سَيتَلَ          سَڄَرَ           ڪُومَلَ         وَڏوَرَ

        ’آ‘ پڇاڙيءَ واريون صفتون مؤنث جي صيغي ۾ هونديون آهن، پر ڪي مذڪر توڙي مؤنث ٻنهي قسمن جي لفظن سان لڳنديون آهن. مثلاً:

        مؤنث لفظ:

اَٻلا

سُئا

        مذڪر ۽ مؤنث لفظن سان لڳندڙ صفتون:

اَدنا

سَوا

        ’اِ‘ پڇاڙيءَ واريون صفتون مؤنث جي صيغي ۾ هونديون آهن، مثلاً:

                        اَڀَرَ                      سَنڍِ

                        جُوانِ                   گُجَرَ

                        جِيجَلِ                  گهايلِ

                        ڏائڻِ                    معذورِ

                        سُگهڙِ                 نِڌَرِ

        ’اِي‘ پڇاڙيءَ واريون صفتون عام طرح مؤنث جي صيغي ۾ هونديون آهن، البت ڪي مشتق صفتون مذڪر توڙي مؤنث ٻنهي صيغن ۾ استعمال ٿينديون آهن. مثلاً:

        مؤنث صفتون:

                اَياڻي           ٻُڍِي           ٽيڏِي          پوئيِن

                ٻُٽِي            ڀَنڀِي           پُراڻِي           ڦُلانِئتِي

                ڦُنڊِي          سونِي          ڪُنوارِي        لوٺِي

                جَڏِي           سُلَڇڻِي        کَرِي           مُٺِي

                چَرِي           شرميلي        کوٽِي          مُڏِي

                ڌارِي           ڪانگهاري    ڳُجهي

                سُکِي          ڪانيارِي       ڳَورهَاري       نَئيِن

                سَتِي           ڪاڻي          لڄاري ويڳِي

                سَنهِي         ڪُراڙِي لُنڊِي           هَلڪِي

        مذڪر ۽ مؤنث ٻنهي صيغن سان لاڳو ٿيندڙ صفتن جا مثال:

                آسمانِي        دنياوِي فولادِي مُربِي

                ايڪاسِي       ديسِي          ڪاغذِي       مُشڪِي

                باغِي           ذاتِي           ڪافِي         مُلڪِي

                بَحرِي          رضائِي فانِي           موڀِي

                بَرِي            ريشمِي قدرتِي نَشَئِي

                پرديسي        سرڪارِي       قيمتِي نفسانِي

                خالِي           غنِي           گُلابِي          نورِي

                خونِي          ضِدِي          مجازِي ولايتِي

        ’اُ‘ پڇاڙيءَ وارين صفتن جو صيغو عام طرح مذڪر هوندو آهي، پر ڪي مشتق صفتون مذڪر توڙي مؤنث ٻنهي صيغن ۾ استعمال ٿينديون آهن، مثلاً:

مذڪر صفتون:

                        ڄَٽُ                    سُگهڙُ

                        ڏَڦيرُ                    لُڄُ

                        سَٻَرُ                    ماهِرُ

                        مَڌُرُ                    نِرمَنُ

                        نَرُ                      وِڻواندُ

        مذڪر ۽ مؤنث ٻنهي صيغن ۾ استعمال ٿيندڙ صيغن جا مثال:

                اُداسُ           ثابتُ           سَبزُ            ڳَچُ

                اَرجمندُ پاڪُ           سُٻَڌُ            مجبورُ

                اَمَرُ             ڦڙتُ           سختُ          محبوبُ

                اَمُلُهه           جاندارُ          سُرسُ          محفوظُ

                بيمارُ           خالِصُ          عجيبُ نَرمُ

                ڀاڳوانُ  خَسِيسُ        قابلُ           نراسُ

                تيزُ             سالِمُ           گولُ            واحدُ

        ’اُ‘ پڇاڙيءَ وارين صفتن جو صيغو ٻنهي مذڪر توڙي مؤنث ۾ هوندو آهي، مثلاً:

                        ٻُڌُو                     خرچائُو

                        تارُو                    سائُو

                        ٽَرُو                     گهورارُو

                        پاچُو                    لاڏائُو

                        ڦورُو                    لڙاڪُو

                        جابُلو                   مَئُو

                        ڇيڪُو         ويڪُو

        ’او‘ پڇاڙيءَ واريون صفتون مذڪر جي صيغي ۾ هونديون آهن. مثلاً:

        آجو                    اُوکو                    بُڇڙو           ٻاڙو

انڌو                      اوڳو                    ٻاتو            ٻوڙو

ڀَلو                       ٽيڏو                   جَهڪو کَرو

ڀيلو                      پڪو                   جهيڻو کوٽو

تَڪڙو                   پيلو                    چڱو            کَهرو

ٿَڌو                      ڦِڪو           ڏِنگو           گُونگو

ٿورو                      جوڌو           ڪُوڙو  ڳجهو

ٽوٻو                     جيئرو          کارو            هَلڪو

        صفت جي لفظن جون پڇاڙيون ’اَو‘ ۽ ’اَي‘ آوازن تي نه هونديون آهن، ’اي‘ پڇاڙيءَ وارا لفظ پنهنجي موصوف جي حالت سان متفق رهندا آهن، مثلاً:

بڇڙي ماڻهوءَ جي سنگت هاڃيڪار آهي.

سياڻو ماڻهو چڱي مٺي ۽ ننڍي وڏي جي تميز رکندو آهي.

ضمير جي لفظن جون متحرڪ پڇاڙيون:

        ’اَ‘ پڇاڙيءَ وارا ضمير جا لفظ:

        مؤنث جي صيغي ۾:

اِيءَ

ڪيرَ

هُوءَ

هِيءَ

        مذڪر ۽ مؤنث جي صيغن ۾:

                        اُنَ                      اِنهيءَ

                        انَ                      پاڻَ

                        اُنهيءَ                  هن

                                                هُنَ

        ’آ‘ پڇاڙيءَ وارا ضمير جا لفظ، ڪن ٿورن مثالن کانسواءِ مؤنث جي صيغي ۾ استعمال ٿيندا آهن، مثلاً:

                        اُها                     سَاڪا

                        اِها                     سڀڪَا

                        جَا                      ڪَا

                        جيڪَا                  ڪَاڪَا

                        سَا                     هرڪَا

        ڪن ’آ‘ پڇاڙيءَ وارن ضميرن جو استعمال مذڪر توڙي مؤنث ٻنهي صيغن ۾ ٿيندو آهي، جيئن:

                        آن                      توهان

                        اسَان                   ڇا

                        اوهان                   مان

                        تان

        ’اِ‘ پڇاڙيءَ وارا ضمير مذڪر توڙي مؤنث ٻنهي صيغن ۾ استعمال ٿيندا آهن، مثلاً:

                اُنِ      تُنهنِ           جَنِ     سَڀنِ           ڪَنهنِ

                اُنَهنِ   تَنهِن           جَنِهنِ  سِرِ             مِڙُنِ

                انَهنِ   پَنهنِ           خودِ    ڪيرِ           هُنَنِ

                تَنِ     پِنڊِ             ڌُرِ      ڪَنِ            هِنَنِ

ضميري پڇاڙين جا مثال:

          سِ،             مثلاً:           سندس

          مِ،             مثلاً:           سَندُمِ

          نِ،              مثلاً:           سَندَءِ

        ’اِي‘ پڇاڙيءَ وارن ضميرن جو اطلاق به مذڪر توڙي مؤنث ٻنهي صيغن ۾ ٿيندو آهي، البت بعض حالتن ۾ صرف مؤنث جو ضمير ظاهر ڪندا آهن، مثلاً:

        مذڪر ۽ مؤنث جا صيغا:

                        اِي             جَنِين           ڪوئِي

                        اَسِين           جيڪِي        ڪِي

                        اَوهين          سڀنِي          مِڙنِي

                        تَنِين                   ڪَنينَ         هِي

                        تَوهِين          ڪَنهِين

        مؤنث جا صيغا:

                                                ڪهڙِي

                                                ڪيهِي

        ’اُ‘ پڇاڙيءَ وارن ضميرن جا لفظ مذڪر جي صيغي ۾ هوندا آهن، مثلاً:

آءُ

اِي

ڪيرُ

ڪُجهُه

هِيءُ

        ’اُو‘ پڇاڙيءَ وارا ڪي ضمير جي صيغي ۾ هوندا آهن ۽ ڪي مذڪر توڙي مؤنث ٻنهي صيغن ۾ استعمال ٿيندا آهن، مثلاً:

        مذڪر جي صيغي وارا ضمير:

اُو

هُو

        مذڪر ۽ مؤنث جي صيغن واران ضمير:

تون

موُن

        ’او‘ پڇاڙيءَ وارا ضمير عام طرح مذڪر جي صيغي ۾ هوندا آهن پر ڪي مذڪر توڙي مؤنث ٻنهي صيغن ۾ استعمال ٿيندا آهن، مثلاً:

        مذڪر جي صيغي وارا ضمير:

                                اُهو                     سوڪو

                                اِهو                     ڪو

                                جو                     ڪوڪو

                                جيڪو         ڪهڙو

                                سو                     ڪيهو

        مذڪر ۽ مؤنث جي صيغن وارا ضمير:

تون

ڪڄاڙو

        ’اي‘ پڇاڙيءَ وارن ضميرن سان مذڪر ۽ مؤنث ٻيئي صيغا استعمال ٿيندا آهن، مثلاً:

                                اي                     سي

                                اُهي                    سي ڪي

                                اِهي                    ڪي

                                جي                    ڪي ڪي

                                جي ڪي               هي

        ضمير جون پڇاڙيون ’اَو‘ ۽ ’اَي‘ آوازن تي نه هونديون آهن.

مصدر جون پڇاڙيون:

        مصدر جي پڇاڙي هميشه ’اُ‘ آواز تي هوندي آهي، مثلاً:

                اَچڻُ                    پُڇڻُ                   ڦِرڻُ

                ٻُڌَڻُ                    پَرکڻُ                   چَڙهڻُ

                تَرَڻُ                     پوکَڻُ                   ڏُهڻ

                ٽِمڻُ                    ڦَرڻُ                     رَهڻُ

               سِڪڻُ                  ڳَرڻُ                     مَرڻُ

                سُمهڻُ                 گهارڻُ                  وِڙهڻُ

                سَمَهڻُ                 لُڏَڻُ                    وَنڊڻُ

                ڪرڻُ                   لَڏڻُ                    وِهڻُ

                ڪَڙهڻُ                لُڇڻُ                    هَڻڻُ

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ