|
ظرف انڪاريءَ جو استعمال:
”ڪانه گهرجي مون، حياتي هوتن ري.“
(شاهه: يمن
ڪلياڻ)
”نڪو ساهڙ سڏ، نڪا سُڄي سهڻي.“
(شاهه: سهڻي)
”سُڻي ٻول سندان، جِـــم ُ سُمهين سسئي.“
(شاهه: سسئي)
”هيءَ ننڊ نه ڄاڻان، ڪڏهن هڻندءِ ڪُن ۾.“
(شاهه:
سريراڳ)
”نڪي ڪتين، نه
ڪتائينِ، نه ڪڍن ڪوريءَ ڪاڻ.“
(شاهه:
ڪاپتائي)
”ڪاف ڪشالا ڪيترا ڪڏهن ڪين ڪيام.“
(سچل:
ڪوهياري)
”ووءِ ووءِ تا مَ وسار، متان مُٺي ماٺ ڪرين.“
(سچل:
ڪوهياري)
”مومل مهڻي هاب، راڻا ڪر نه راءَ تون.“
(سچل: راڻو)
”مومل ناهه ميار، سوڍي سڱ ڇني ڇڏيو.“
(سچل: راڻو)
الاجي، مون کي ڪهڙي خبر؟
*
خبردار، وري اهڙو ڪم نه ڪجانءِ.
*
ڏس، اهڙو ظلم متان ڪرين.
*
مون سمجهيو ته ڪجهه ڪونهي، مڄاڻ ته ڪو
نانگ ڇپر ۾ لڪو ويٺو هو.
16. حرف
حرف انهيءَ لفظ کي چئجي ٿو، جو جملي ۾
اسم يا ضمير جو لاڳاپو ٻين لفظن سان ڏيکاري، ٻن
لفظن، جملي جي ٻن ڀاڱن يا ٻن جملن کي ڳنڍي يا ڌار
ڪري، اسم ۽ ضمير جي اضافت بيان ڪري يا جنهن مان
سڏ، آواز، آرزو، ارمان، عجب، تعريف يا توهين جي
معنيٰ نڪري.
هتي لفظ کي حرف سڏيو ويو آهي، حالانڪ
حرف خود لفظ جو هڪ جزو هوندو آهي، پر ڇاڪاڻ ته لفظ
هتي هڪ خاص صورت ۾ استعمال ٿئي ٿو، تنهنڪري ان کي
حرف سڏجي ٿو. حرف اڪيلي سر ڪا معنيٰ نٿو رکي، پر
جملي ۾ ان جو هجڻ اهڙو ضروري آهي، جو جيڪڏهن ان کي
ڪڍي ڇڏجي ته جملو بي زيب، بلڪه ڪن حالتن ۾ بي
معنيٰ ٿي پوندو.
حرف جا مختلف قسم هي آهن:
1.
حرف جر
2.
حرف جملو يا حرف عطف:
الف – حرف عطف
ب – حرف عطف بياني
ت – حرف عطف استدراڪي
ث – حرف عطف سبب
ج – حرف عطف شرطي
3. حرف اضافت
4. حرف ندا
5. حرف تمنا يا دعا
6. حرف تعجب
7. حرف تاسف
8. حرف تحسين
9. حرف نفرين
1. حرف جر: اهو لفظ، جو اسم يا ضمير جي
پٺيان اچي ۽ ان جو لاڳاپو ٻين لفظن سان ڏيکاري،
تنهن کي حرف جر چئبو آهي. حرف جر جون صورتون:
1- سنڌيءَ ۾ اصل يا بنيادي حرف جر جا
مثال:
آهر تون
ري ڪَرَ ڳَنَ لاڪر
ڀَرِ جان رِيءَ
ڪَنِ ڳنان لاڪون
پَرَ جِئن
ساروُ ڪنان ڳنين منجهه
تائين جئين سان ڪنين
کي منجهان
توئين دوران ساڻ
ڪنون کان منجهاران
تي ڏانهن سوڌو
ڳَر کون ۾
تان ڏنهون سِينءَ ڳَري
کانسواءِ مان
ڏي
مون
وٽ
وٽان
ب – ڪن حالتن ۾ ظرف خود حرف جر ٿي ڪم
ايندو آهي، مثلاً: ماڻهن اڳيان، جبل پٺيان، پيرن
هيٺان، ۽ ڇت مٿان وغيره. ’اڳيان‘، ’پٺيان‘،
’هيٺان‘ ۽ ’مٿان‘ اصل ظرف آهن، پر هتي حرف جر جي
صورت ۾ بيٺا آهن.
انهن ظرف جا مثال، جي اڪيلي سر يا ’جي‘
لفظ سان شامل ٿي حرف جر جي صورت وٺندا آهن:
ابتڙ ٻاهرون
پڄاڻان مٿُون
آڏو
ڀَرِ جان
وانگر
اوڏو پار
جهڙو وانگي
اڳي پاران
جئن وانگيان
اڳيان پاروُن
جيئن
وچ
اڳيُون پاسي
ڌاران
وچان
اندر پٽاندر
سامهون وچُون
اندران
پٺيءَ سامهان وگهي
اندرون
پٺيان
سانگي
ويجهو
اوري پٺيون
سرِ
هيٺ
اوريان
پويان
گَڏَ
هيٺان
اوريُون
پويُون
لڳ
هيٺُون
بدران پوئتان
مَٽُ
هَٿ
ٻاهر پوئتون
مٿي
هٿان
ٻاهران
پرپٺ
مٿان
هٿُون
حرف جر جي صورت ۾ ظرف جو استعمال:
”پڳهه پاسي گهار، آيل سامونڊين جي.“
(شاهه: سامونڊي)
”ڏُکن پٺيان سُک، سگها ٿيندءِ سسئي.“
(شاهه: سسئي)
”ڪيچان اوري ڪٿهين، وڻ نه ويساهين.
(شاهه: حسيني)
”ادب وچان انسين، ڳالهه نه ڪَيَم ڪاءِ.“
(شاهه: حسيني)
”هي سر ساڻيهه سامهون، منهنجو نج ميان.“
(شاهه: مارئي)
”سون برابر سڳڙا، ماروءَ سندا مون.“
(شاهه: مارئي)
”آڏو عجيبن جي، ڪجانءِ سڀ خبر.“
(شاهه: پورب)
”وڃي کاءُ ولايت ۾، اڳيان عجيبن.“
(شاهه: پورب)
”سارنگ ساري رات، رڻن مٿي ريج ڪيا.“
(سچل: سارنگ)
”اڄ پڻ انهن جي ٿيا، پيرن هيٺ پلنگ.“
(سچل: ڪلياڻ)
”اڃا ڪالهو ڪال، هيس مارن گڏ ملير ۾.“
(سچل: کنڀات)
”عطر کٿوري اوتيان، ٻيا ماڻڪ تو مٿاءُ.“
(سچل: مالڪوس)
ته – ڪي اضافت جا لفظ پڻ حرف جر جو ڪم ڏيندا آهن،
مثلاً:
”وسي ساري رات، صبح جو ساهه کڻي.“
(شاهه: سارنگ)
هو سج سندو گهر موٽي آيو.
پهرئين مثال ۾ ’جو‘ لفظ جي معنى آهي ’جي
وقت‘، جا اضافي ترڪيب آهي، پر هتي ’سان‘ جي معنى ۾
حرف جر ٿي ڪم آيو آهي. اهڙيءَ طرح ’سندو‘ حرف
اضافت جو لفظ آهي، پر هت ان مان مراد آهي ’سنئون‘
يا ’سان‘ جو حرف جر جي صورت ۾ استعمال ٿيو آهي.
ث – حرف جر عام طرح جدا صورت ۾ استعمال
ٿيندو آهي، پر بعضي اسم يا ضمير سان گڏ ادغام جي
صورت ۾ هوندو آهي. ادغام جي معنيٰ آهي سمايل. مثال
هيٺ ڏجن ٿا:
اسم سان ادغام: پاران پارون يعني پار
کان،
پيرين يعني پيرن
تي يا ۾،
ڏندين يعني ڏندن
۾،
ڳوٺان، ڳوٺُون
يعني ڳوٺ کان يا مان
محلين يعني محلن
۾.
ضمير سان ادغام: کانئس يعني هن کان
مينجهس يعني ان
يا هن منجهه
وٽام يعني مون
وٽان
وٽن يعني هنن وٽ.
سمايل حرف جر جي لفظن جو استعمال:
”ساهان اوڏو سپرين، لوچي تان نه لهن.“
(شاهه:
سسئي)
”مهر نه هئي ماڻهئين، هو سڀ هندوڪار.“
(شاهه:
سسئي)
”ڪيچان آيو قافلو، ڀليرو ڀانئيان.“
(شاهه:
ديسي)
”مون ڪيئي ڪيا سڏ، ڀنڀوران ٻهر ٿي.“
(شاهه:
حسيني)
”پرديسان پنڌ ڪري، هلي آيو هيءُ.“
(شاهه:
سورٺ)
”هريا هٿ ٿيام، نيڻنئون نير وهي.“
(شاهه: رپ)
”مون وٽ آيو ڪونه ڪو، ڀائرنئون ڀري پير.“
(شاهه:
مارئي)
”مينڍا ڌوئي نه مارئي محلين مارئان ڌار.“
(شاهه:
مارئي)
”آءٌ ڪيئن سوڙئين سمهان، مون ور گهاري ولهه.“
(شاهه:
مارئي)
”رڻئون روجهون آيون، ساريون پنهنجو ديس.“
(سچل:
پهاڙي)
”وڃائي وجود کي، پاڻان پاسي ٿيءُ.“
(شاهه:
رامڪلي)
”وٽن ويٺي آهيان، ڏسيو ڪين ڏسان.“
(شاهه:
رامڪلي)
”هنجهه مڙيوئي
هنجهه، ميرو منجهن ناهه ڪو.“
(شاهه:
ڪارايل)
”مُنهن نه لاهه مٿانم، آءٌ اوهان جي آهيان.“
(سچل: ڪوهياري)
”چپ چپاتي سرتيون، وٽون هوت ويام.“
(سچل:
ڪوهياري)
عام حرف جر جي لفظن جو استعمال:
چوڙا ٻيڙا چِڪ ۾، لُڙ ۾ لڙهيس وار.“
(شاهه:
سهڻي)
”ساهڙ ڪاڻ سڙي، لٽڪان لهرين وچ ۾.“
(شاهه:
سهڻي)
”پاڻ مَ کڻج پاڻ سين، ريءَ وسيلي وچ.“
(شاهه:
سهڻي)
”مرج وٽ مهار، متان موٽين سهڻي.“
(شاهه:
سهڻي)
”’الست‘ ارواحن کي، جڏهن چيائين،
هو من ڪاڍو ميهار ڏي، سهڻيءَ سدائين.“
(شاهه:
سهڻي)
”قضا جا ڪريم
جي، تنهن کان ڪنڌ ڪڍبو ڪيئن؟“
(شاهه:
سهڻي)
”هي هڏو ۽ چم، گهوريو محب مهار تان.“
(شاهه:
سهڻي)
”گهڙن واريون تڙن تي، گهڙن گهڻيئي،
سڀڪا چئي آءٌ سهڻي، لئي پريان پيئي.“
(شاهه:
سهڻي)
”پنهون اٿي پَس، سر ڀر هلي سسئي.“
(شاهه:
سسئي)
”زاريءَ ڌاران زور، هلي ڪونه حبيب سين.“
(شاهه:
ديسي)
”پرتوو پنهونءَ جو، جهڙ جئن جهالا ڏئي.“
(شاهه:
ڪوهياري)
”لڌيوسون لطيف چئي، ڪنان ڏاتر ڏات.“
(شاهه: مومل
راڻو)
”سوڍا تو ڳر ساهه، نه ته راڻا گهڻا راڄ ۾.“
(شاهه: مومل
راڻو)
”روزا رند رکن، عيد نه اوڏا ڪاپڙي.“
(شاهه:
رامڪلي)
”ابو ڏاڏو گهور، پاڻ سوڌو پرينءَ تان.“
(شاهه: ليلان
چنيسر)
”متان روئين رت، صبح وچ سر تئين.“
(شاهه:
ڪاپائتي)
”ٻاجهون راهه عشاقي سچا، ٻيا سڀ ڪوڙ ڪرانا.“
(سچل: گجري)
”عاشق هت اوهان بنان، آهي منجهه حشر.“
(سچل: ڀيروي)
”رقعي منجهان راز، مڙيوئي معلوم ٿيو.“
(سچل: ڀيروي)
”پرينءَ ڏانهن نيو، تنهن ڪو خط خبر جو.“
(سچل: ڀيروي)
”حبيبن ڏَنهُن هِئن، اديون لکجي آيو.“
(سچل: ڀيروي)
”منهنجو پيچ پنهونءَ سان، ازل لاڪون آهه.“
(سچل:
ڪوهياري)
”سيني اندر سل، سلي ويم سپرين.“
(سچل:
ڪوهياري)
”ڪريان ڪوهه ڀنڀور ۾، ور بنان ويهي.“
(سچل:
ڪوهياري)
”گولن گڏ گذران، ڪاڪيون ڪندس ڪيچ ۾.“
(سچل:
ڪوهياري)
”مادر تائين موت، اهو اٿم آسرو.“
(سچل:
ڪوهياري)
”روهه منجهارون راهه، ڪاڪيون ڏٺم ڪيچ جي.“
(سچل:
ڪوهياري)
”ووڙڻ وڻ پيام، قسمت سانگي ڪيچ جا.“
(سچل:
ڪوهياري)
”جهاڳيون وتن جهاڳ، ميئون ڪارڻ قوت جي.“
(سچل:
ڪلياڻ)
”لاهج لوئيڙن تان الله لڳ اولاڪ.“
(سچل:
کنڀات)
”ايندا مارو مون ڪڻين، ويندم شال وٺي.“
(سچل:
کنڀات)
”سچا سچ سواءِ، سودو ڪن نه ڪو ٻيو.“
(سچل:
جوڳ)
”مڪر سان ملڪ کي، لُٽيرا لُٽين،
ڪريو پيا ڪرين، اٽڪلون الله سان.“
(سچل:
متفرقه)
”جيڪي ڏسين ڏيهه ۾، سو اَٿي منجهه انسان.“
(سچل: متفرقه)
ڪراڙن ماڻهن جي طبيعت ٻارن وانگيان هوندي آهي.
*
ماڻهو کاڌي پيتي کانسواءِ رهي نٿو سگهي.
*
ننڍپڻ لاڪر منهنجي دل ۾ اها آرزو رهي آهي.
*
سياڻو ماڻهو سوڙ آهر پير ڊگهيريندو آهي.
*
پنهنجي طاقت سارو ڪم ڪجي.
*
گهر اچي ڏٺم، ته پيتي ڪپڙن سميت گم هئي.
*
سانوڻ جو درياهه ڪَنَن ڪر وهندو آهي.
*
هيءَ چاڙهي جبل وانگر اتاهين پيئي لڳي.
*
جنگ کانپوءِ ڪيترا ماڻهو وبا وگهي مري ويندا آهن.
ج – حرف جر جي انهن لفظن جا مثال، جي
ڌارين ٻولين مان ورتل آهن:
عربيءَ مان ورتل لفظ:
بِ، بابت، باعث، بعد، بغير، تحت، خاطر،
دوران، سبب، سواءِ، طرح، طور، عوض، قبل، متعلق،
مثل، مطابق، مقابل، موجب، واسطي وغيره.
فارسيءَ مان ورتل لفظ:
بجاءِ، بجز، برابر، براي، برعڪس، روبرو
وغيره.
پنجابيءَ مان ورتل لفظ:
ٻاجهون، لاءِ، لئي وغيره.
هندي ۽ سنسڪرت مان ورتل لفظ:
بن، بنا، ڪري وغيره
ڌارين لفظن جو استعمال:
”بالله ري پرينءَ، سڀ اونداهي ڀانئيان.“
(شاهه:
کنڀات)
”آءُ مٿاهون مڱڻا، مقابل، ميدان.“
(شاهه: سورٺ)
”سوڍي بگر سرتيون، هڏ نه ساهه سري.“
(شاهه: مومل راڻو)
”سون برابر سڳڙا، ماروءَ سندا مون.“
(شاهه:
مارئي)
”ڪريان ڪوهه
ڀنڀور ۾، هاريون بنا هوت.“
(سچل: ڪوهياري)
ککيءَ خاطر ڌٻيريون، دٻن منجهه ڌپيون.“
(سچل: ڪلياڻ)
”انهن ٻاجهون مارئي ٿي ميان هت مري.“
(سچل: کنڀات)
”جهانگيڙن لئي جيءُ، عمر آهه اُٻاڻڪو.“
(سچل: کنڀات)
|
