|
(5) اسم جي جنس
دنيا ۾ جيڪي به شيون پيدا ڪيون ويون آهن،
سي گهڻو ڪري جنس ۾ متضاد آهن، يعني مختلف مخلوقات
جي هرهڪ جنسي ۾ نر ۽ ماديءَ جو فرق موجود آهي، حتى
ڪ جاندارن کانسواءِ نباتات ۾ به جنسي اختلاف ليکيو
ويندو آهي، تنهنڪري سنڌي ٻوليءَ ۾ جيڪي به لفظ
استعمال ٿين ٿا، انهن سان جنسيت جي بنياد تي نر
سان مذڪر ۽ ماديءَ سان مؤنث جي جنس لڳائي ويندي
آهي، مثلاً: پٿر ۽ چن کي مذڪر ۽ چاندي ۽ کٽ کي
مؤنث سڏيو ويندو آهي. حقيقت ۾ جاندار ۽ غيرجاندار
شين ۾ فرق ڪرڻ ۽ زبان جي اصولن کي قائم رکڻ لاءِ
ضروري آهي ته غيرجاندار شين تذڪير ۽ تانيث جي نسبت
لاڳو نه ڪجي، بلڪ انهن سان جنس غير ذي روح يا بي
جان لڳائي وڃي.
جاندار شين جي متعلق به ٻوليءَ جا ڪي اهڙا
لفظ استعمال ٿيندا آهن ۽ جن مان ٻنهي جنسن جو
مفهوم نڪرندو آهي، مثلاً: انسان، آدمي، ٻار،
جانور، چمڙو، سهو، طوطو، مرون، وڇون ۽ هدهد وغيره،
پر ڇاڪاڻ ته اهڙن مشترڪ جنس وارن لفظن جي مؤنث
واري صورت سنڌيءَ ۾ ڪانهي، تنهنڪري انهن سان يا ته
مذڪر جو صيغو لڳندو آهي يا وري جنس مشترڪ يا عام
لڳائبي آهي.
ڏسبو ته جيئن دنيا ۾ شين کي چئن جنسن ۾
ورهائي سگهجي ٿو، تيئن ٻوليءَ ۾ به چئن جنسن جو
استعمال ٿئي ٿو، جي آهن:
(1) جنس مذڪر (2) جنس مؤنث
(3) جنس مشترڪ يا عام (4) جنس غير ذي روح يا بي
جان
1. جنس جي سڃاڻپ:
مختلف ٻولين ۾ تذڪير ۽ تانيث باقاعدا
پنهنجا پنهنجا آهن. هڪڙو لفظ هڪڙي ٻوليءَ ۾ مذڪر
آهي ته اهو ساڳيو لفظ ٻي زبان ۾ مؤنث، مثلاً: عقل،
قَسم، ڪتاب، موت، وحي، اهي لفظ سنڌيءَ ۾ مذڪر سڏجن
ٿا، پر اردوءَ ۾ جنس مؤنث ۾ داخل آهن. ’دل‘ سنڌيءَ
۾ مؤنث آهي ته اردوءَ ۾ مذڪر سڏيو ويندو آهي.
سنڌي ٻوليءَ کي، جيئن مٿي بيان ڪيو ويو
آهي، ڪل ڏهه سُرَ يا آواز آهن ۽ انهن مان فقط ست
سريا آواز آهن جن مان جنس جي ڄاڻ پوي ٿي، اهي ست
سُريا آواز: ’اَ‘، ’آ‘، ’اِ‘، ’اِي‘، ’اُ‘، ’اُو‘،
۽ ’او.‘ انهن آوازن وارا لفظ ڪي مذڪر هوندا آهن ته
ڪي مؤنث. ’اُ‘، ’اوُ‘ ۽ ’او‘ آوازن وارا لفظ گهڻو
ڪري مذڪر ۽ ’اَ‘، ’آ‘، ’اِ‘ ۽ ’اِي‘ آوازن وارا
لفظ عام طرح مؤنث هوندا آهن. انهن جا مثال هيٺ ڏجن
ٿا:
’اُ‘ آوازن وارا مذڪر لفظ:
اڱڻُ هَرُ
لڱ ٻُورُ
بَرُ
ڀاءُ
تيرُ تُورُ
ٿَڻُ ڄارُ
پيءُ ٽُوههُ
جَتُ ساههُ
جيءُ
سُورُ
چَنڊُ گهاءُ
سيءُ کُوههُ
دَمُ
مالُ کيرُ جهولُ
ڌَنُ
واههُ نيرُ چورُ
رَڇُ
هارُ اُٺُ ڪوڏُ
رَندُ
ٻِجُ پُڇُ ڳوٺُ
ڪَکُ
پِڙُ سُٽُ گهوٽُ
ڪنڌُ
تِرُ سُرُ
لوڙههُ
گَسُ
ڍِڳُ گُلُ ڀؤنرُ
لَڪُ
سِجُ لُڙُ حَوضُ
وَڻُ
سڙههُ هُلُ کَؤنرُ
’اوُ‘ آواز وارا مذڪر لفظ:
ٻَٽُون
تاروُن ناچُو رولُو
ڀَٽوُن ڏاڙهوُن
ڀِروُن ٽيڙوُ
پَسوُن ڍاڪوُن
مِروُن پيروُن
چَتوُن
لاڏوُن وِڇوُن ڏيلهوُ
سَنڍوُ
ماروُ ٻُڌوُ
ڏينڀوُ
تاروُ
ماڻهوُ ڦوروُ ويڙهُو
’او‘ آواز وارا مذڪر لفظ:
ٻَچو
آگو چِلو ڦُلو
ٻَنو
بابو ڇِڪو ٻوٽو
پَکو ٻانهون
دِلو
ٿُوهو
پَنو
ڀاڱو سِڪو چوڙو
ڇَلو
ڀالو قِصو بوتو
سَلو
ڀاڻو ڪِلو ڦوٽو
ڪَڻو
ٿاڻو کِرو چولو
کَڙو
ناحو ٻيڙِو گوڏو
گَڏو هو
جِيوڙو
گهوڙو
ڳَڀو ڌاڪو
چِيلو ڌؤنرو
ڳَڙو ذائقو
حِيلو ڏؤنرو
ڳَهَڻو نالو
ڪِينئون ٻيڙو
لَٽو ناڻو
ٻُڙو ڇيلو
وَڳو واڍو
پُکو ليڙو
هَنو پِتو
ڪُڻو ميلو
’اَ‘ آواز وارا مؤنث لفظ:
اَڏَ باکَ
ڀِڪَ چِيچَ
بَدَڪَ تارَ
پڪَ رِيسَ
پَلَڪَ ڏاٺَ
ڄِڀَ زينَ
ڄَڃَ ڍالَ
سِٽَ ليڙَ
جَهلَ زالَ
سِڪَ ليڪَ
چَڳَ ڪانَڍ
ننڊَ اُڃَ
رَڳَ لانگَ
وِڏَ اُسَ
ڪَڇَ ماڪَ
وِکَ بُکَ
آسَ واچَ
وِهڪَ رُڃَ
سُڃَ بوُندَ
اوٽَ اَرَ
ڪُنڊَ چوُڙَ
توپَ ڄَورَ
لُڪَ حوُرَ
پوکَ سيجَ
مُنڊَ ڪؤڪَ
ڳوههَ
ميخَ
هُٻَ ڪوُنجَ
هوڏَ
ميزَ
’آ‘ آواز وارا مؤنث لفظ:
اَما
لَڄا
اِڇا وِڄا
بَلا
هَچا
بِکيا پُڇا
خَطا
هَوا پرڄا جُؤا
ڌَڄا
ڇايا چکيا دُعا
رَکيا
ڪايا رِٿا سُکا
سَتيا
مالها سِٽا سُئا
قَضا
مايا گِلا پوُڄا
’ا‘ آواز وارا مؤنث لفظ:
اَکِ
خاڪِ پيڙههِ ڌُوڙِ
ٻَنڌِ
ڏاتِ سِينڌِ رُوءِ
ڀَرِ
راتِ
پُلِ سوُنڍِ
جَنگِ ڪانگِ
جُهنڊِ
جوتِ
جَهنڊِ
کاڻِ چُلههِ جوءِ
لَٺ
ڳالههِ ڌُرِ روٽِ
مَکِ
لاتِ رُتَ لوءِ
وَلِ
نارِ ڪُڙههَ چوپڙِ
آڳِ
ڀِتِ مُٺِ
چورسِ
باههِ
تِڏِ بوُندِ ٻيرِ
جاءِ
دِلِ ٺوُٺ چيلههِ
جهارِ
گِڏِ ڦونڊِ ڇيتِ
چالِ
وِٺِ جُوءِ ديڳِ
’اِي‘ آواز وارا مؤنث لفظ:
اِمِي
ڇاتِي شِيشِي
ٻولِي
بَتِي
دانگِي بُڪِي پوتِي
ٻڪِري
دائِي
بُگِري
جهولِي
ٻنِي
ڏاچِي ٻُڙِي ڇوٽِي
پَرِي
راڻِي پُڙِي ڇولِي
پَڻي ڪاتِي
ڦُلي ڪوڏِي
ڦَڻِي ماڙي
جُتي
گولِي
ڇَٽِي وانگِي
سُئِي
چَونرِي
ڍَٻِي ترِي
ڪُنجِي
چونڪي
مَڇِي پرِين
ڪُنڍِي
ٻيڙِي
مَڏِي چٺِي
مُرلِي
ڀيڏِي
مَڪڙِي ڳچِي
مُکڙِي
ٿيلهِي
مَهرِي مٽِي
مُنڊِي
پيٽِي
نَدِي
نِڙِي
هُنڊِي
ريتِي
آڙِي ٻيڙي
نُورِي
سيلهِي
بازِي تيلِي
مُورِي
ميندِي
ڄاڙِي سِيٽِي
چوُڙِي
قينچِي
مٿين قاعدي کي جامع ۽ مستقل نٿو چئي
سگهجي، ڇاڪاڻ ته جنس مؤنث جا آواز يا پڇاڙيون ڪن
مذڪر لفظن ۾ ته استعمال ٿين ٿيون ۽ اهڙي طرح جنس
مذڪر جا آواز يا پڇاڙيون مؤنث لفظن ۾ استعمال ٿين
ٿيون، مثلاً: ’آ‘، ’اِ‘ ۽ ’اِي‘ پڇاڙين وارا ڪي
لفظ مذڪر هوندا آهن ۽ ’اُ‘ ۽ ’اوُ‘ پڇاڙين وارا ڪي
لفظ وري مؤنث هوندا آهن. مثال هيٺ ڏجن ٿا:
’آ‘ پڇاڙيءَ وارا مذڪر لفظ:
ابا پيشوا
ادا خدا
آغا داتا
آقا ديوتا
بابا راجا
’اِ‘ پڇاڙيءَ وارا مذڪر لفظ:
احمدِ
خضرِ
راءِ
سيٺِ
قيصرِ
’اِي‘ پڇاڙيءَ وارا مذڪر لفظ:
پکِي حاجي
ڪانڌِي مفتِي
پهِي ڄاڃِي
مارِي منشِي
درزِي جهانگِي
مالِهي جوڳِي
ڌڻِي چاڪِي
مانجهِي ڌوٻِي
کٽِي ساٿِي
وانجهِي ڏوٿِي
نبِي سامِي
وانگِي
موچِي
ولي سانگِي
هاٿِي موتِي
بانِي سانئيِن
هادِي ڀيچِي
پانڌِي قارِي
هارِي ٻيلِي
پاڻِي قاضِي
مُکِي قيدِي
’اُ‘ پڇاڙيءَ وارا مؤنث لفظ:
تندُ سَسُ
مَسُ وِههُ
ٿڃُ ڪَٽُ
وَٿُ هِڱُ
ڄرُ ڪسُ
ماءُ ڌِيُ
رتُ کڙُ
جِندُ نُنهُن
رسُ کنڊُ
مِکُ ڀيڻُ
سرءُ
مَرُ وِڄُ ميڻُ
’اوُ‘ پڇاڙيءَ وارا مؤنث لفظ:
آبروُ ڇائوُن
ڀوُن خاتوُن
جوُن ڳئوُن
’اَ‘ ۽ ’او‘ پڇاڙين وارا لفظ هميشه ۽ بنا
استثنى جدا جدا مؤنث ۽ مذڪر هوندا آهن، باقي ٽي
آواز ’اَو‘، ۽ ’اَي‘ سنڌيءَ ۾ علحدا شمار نه ڪيا
ويندا آهن، ڇاڪاڻ ته انهن کي ذاتي استحڪام نه
هوندو آهي جو اڪيلي سر بيهي سگهن. ’اي‘ آواز وارا
لفظ، مثلاً: ٻيڙي، چولي ۽ لوٽي وغيره گهڻو ڪري
مفعولي ۽ جري حالت ۾ استعمال ٿيندا آهن. ’آو‘ ۽
’اَي‘ آوازن کي ٻٽا يا ٻن آوازن جو مرڪب سمجهيو
ويندو آهي، يعني ’اَو‘ ۾ ٻه آواز آهن: ’اَ اُ‘ ۽
ساڳي طرح ’اَي‘ ۾ ٻه آواز آهن: ’اَ اِ‘.
2 جنس جي ڦير گهير:
اسمن يا لفظن جي جنس مذڪر مان مؤنث بنائڻ
لاءِ ڪي قاعدا استعمال ٿيندا آهن، جن جو تفصيل هيٺ
ڏجي ٿو:
1. ’اَ‘ پڇاڙيءَ وارا اسم هميشه مؤنث
هوندا آهن. جيئن مٿي بيان ڪيو ويو آهي. انهيءَ
کانسواءِ ڪي مؤنث اسم آهن جن جو مذڪر نه ٿيندو
آهي. مثلاً:
بِيبِي سَتِي
ٻائِي سهيلِي
جيجل، جيجي
مُنڌ
ساهيڙِي
2. ڪي مذڪر اسم آهن جن جو مؤنث استعمال نه
ٿيندو آهي، مثلاً:
ڀَٽُون
ڪَڇوُن
چَتُون مِرُون
ڪَانڌُ وِڇوُن
3. ڪن مذڪر اسمن مان مؤنث ٺاهڻ لاءِ
پڇاڙيون، جهڙوڪ: ’ڻ‘، ’آڻي‘، ’واڻي‘، يا ’ياڻي‘ ڪم
آڻبيون آهن. جن اسمن سان اهو قاعدو لاڳو ٿيندو
آهي، اهي ’اِ‘، ’اِي‘، ’اُ‘ ۽ ’اوُ‘ پڇاڙين وارا
مذڪر اسم هوندا آهن، جن جون پويون اعرابون يا حرف
مٽائڻ سان مؤنث جو صيغو جڙندو آهي، مثلاً:
مذڪر مؤنث
’اِ‘ پڇاڙيءَ وارا اسم:
سيٺِ سيٺياڻِي
’اِي‘ پڇاڙيءَ وارا اسم:
اولادِي
اولادڻ
آهتِي آهتڻ
بيکارِي بيکارڻ
ٻيلِي ٻيلياڻِي
ڀنگِي ڀنگياڻي
پوڄارِي
پوڄارڻ
جوڳِي جوڳڻ، جوڳياڻي
جهانگي جهانگياڻِي
چاڪِي
چاڪياڻِي
حاجِي حاجياڻِي
ڌوٻِي ڌوٻڻ، ڌوٻياڻِي
ڌڻِي ڌياڻِي
ساٽِي ساٽياڻِي
سانگِي
سانگياڻِي
سانئيِن
سانئڻ
سوالِي
سوالِڻ
شڪارِي شڪارِڻ
قيدِي قيدڻ، قيدياڻِي
ڪڙمِي
ڪڙمياڻي
ڪورِي
ڪورياڻِي
کٽِي کٽياڻِي
مالهِي
مالهِڻ
منشِي منشياڻي
موچِي موچياڻي
ويرِي ويرياڻِي
هاٿِي هاٿڻ
’اُ‘ پڇاڙيءَ وارا اسم:
اُٺُ
اُٺڻ
ٻانڀڻُ
ٻِانڀڻِ
ٻروچُ
ٻروچاڻِي، ٻروچياڻي
جتُ
جتڻ، جتڻِي
چورُ
چورِ
ڏيرُ
ڏيرياڻِي
شينهن شينهڻ
فقيرُ
فقيرياڻِي
مالڪُ
مالڪياڻي
مائٽُ
مائٽياڻِي
نوڪرُ
نوڪرياڻِي
’اوُ‘ پڇاڙيءَ وارا اسم:
رهاڪوُ رهاڪڻ
کائوُ کائڻِي
گهوراروُ گهورارڻ
ناچوُ ناچڻِي
هندوُ
هندڻ، هندوڻِي، هندياڻِي
4. ’او‘ پڇاڙيءَ وارن مذڪر اسمن جو مؤنث
عام طرح مذڪر لفظن جو پويون ’و‘ ڪڍي ان جي جاءِ تي
حرف ’ي‘ آڻڻ سان ٺهندو آهي، مثلاً: ’گهوڙو‘ جو
مؤنث ٿيندو ’گهوڙي‘. ڪن ’اُ‘ پڇاڙيءَ وارن اسمن جو
مؤنث به آخر ۾ ’ي‘ حرف گڏڻ ساڻ ٺهندو آهي، مثلاً:
’ڄَٽُ‘ جو مؤنث ٿيندو ’ڄَٽِي‘. ڪن حالتن ۾ ’ڻ‘،
’آڻي‘ يا ’ياڻي‘ پڇاڙي گڏڻ سان به مؤنث جو صيغو
ٺهندو آهي، مثلاً: ’لنگهو‘ جو مؤنث ٿيندو ’لنگهي‘
يا ’لنگهياڻي‘. ٻيا مثال هيٺ ڏجن ٿا:
ٻالو
ٻالِي
ٻانهو
ٻانهِي
ٻچو ٻچِي
ٻڪر ٻڪرِي
ٻِلو ٻِلي
چيلو چيلِي
ڇوڪر يا
ڇوڪرو ڇوڪرِ يا ڇوڪرِي
ڇيلو
ڇِيلِي
دايو دائِي
ڌوُتو ڌوُتِي
ڏاڏو ڏاڏيِ
گولو گولِي
لورو
لورياڻِي، لورِي
ماڙيچو ماڙيچن، ماڙيچاڻي،
ماڙيچياڻِي
وڏيرو وڏيرِي
5. ڪن مذڪر لفظن مان مؤنث ٺاهڻ جو ڪو خاص
قاعدو ڪونه هوندو آهي، پر انهن جون مؤنث جون
صورتون مقرر آهن. انهن جا مثال هيٺ ڏجن ٿا:
ابو،
بابو اما، امي،
امڙ
بادشاهه، شاهه، راجا،
راءِ راڻِي
ڀاءُ ڀيڻ
پاڏو، ڪوُنهون
ڪونهٽ وَڇِ
پُٽُ ڏيءُ،
نياڻِي
ڏاگهو ڳئونَ،
گانءِ، ڍڳِي
سانُ مينهِن
سهرو سَسُ
گهٽو رِڍ
گهوٽُ
ڪُنوارِ
مڙد عورت
مڙس، ڀتار،
ڪانڌُ جوءِ، زال
6. جاندار يا ساهوارين شين ۾ مذڪر ۽ مؤنث
جو هجڻ هڪ لازمي ۽ فطري امر آهي ۽ انهن ۾ فقط طبعي
فرق هوندو آهي، پر غير ذي روح يا بي جان شيون جن
سان به نحوي لحاظ کان تذڪير ۽ تاليث جي صورت لاڳو
ٿيندي آهي. انهن ۾ تڪبير ۽ تصغير يعني وڏ ننڍائيءَ
جو فرق سمايل هوندو آهي، مثلاً: ’دَرُ‘ مذڪر ۽
’دَريِ‘ مؤنث ۾ طبعي فرق نه پر وڏ ننڍائيءَ جو فرق
آهي، يعني دَرُ وڏو آهي ۽ دري ننڍي، ٻيا مثال هيٺ
ڏجن ٿا:
ٻيڙو ٻيڙِي
ٽوڪرو
ٽوڪرِي
ڇُوڙو چوُڙي
چولو چولِي
دِلو دلِي
ڏنڊو ڏنڊيِ
ڍورو ڍوريِ
رَسو رسِي
ڪهاڙو
ڪهاڙيِ
کٽولو کٽولِي
کوڙُ کوڙيِ
کوُهه کوهِي
لوٽو لوٽِي
مَٽُ مَٽِي
منجو منجِي
هَٽُ هٽِي
7. اصول مطابق مذڪر مان ئي مؤنث جو صيغو
جڙندو آهي، پر ڪي مذڪر اسم مؤنث مان جڙندا آهن،
مثلاً:
مؤنث مذڪر
پُڦي پڦڙُ
ماسِي ماسڙُ
رَنَ رَنڙُ
8. ڪي اسم مذڪر توڙي مؤنث ٻنهي جنسن ۾
استعمال ٿيندا آهن، مثلاً:
رَتُ
واءُ
وِههُ
9. ڪي اسم صورت ۾ مذڪر هوندا آهن، پر معنى
۾ مؤنث، مثلاً:
مؤنث
مذڪر
باشو بَشين
بحريِ بحريِ ٻچو
سيچاڻو تُرمِتي يا تُرمچِي
10. فارسي ۽ عربيءَ جا لفظ ۽ ترڪيبون به
چڱي انداز ۾ سنڌيءَ ۾ استعمال ٿينديون آهن،
تنهنڪري انهن جي مذڪر ۽ مؤنث صورتن جو ڄاڻڻ به
ضروري آهي.
فارسيءَ ۾ مذڪر مان مؤنث ٺاهڻ جو ڪو خاص
طريقو يا قاعدو ڪونهي، انهيءَ ۾ مؤنث جا صيغا گهڻو
ڪري مقرر آهن، مثلاً:
مذڪر
مؤنث
برادر
(ڀاءُ) خواهر يا همشير (ڀيڻ)
پدر (پيءُ)
مادر (ماءُ)
پِسر (پٽُ)
دختر (ڌيءُ)
خُروس (ڪڪڙُ)
ماڪيان (ڪڪڙِ)
مردُ (مڙد)
زن (عورت يا زال)
عربيءَ ۾ قاعدي موجب مؤنث جو صيغو، هيٺين
طريقن سان ٺهندو آهي:
1. مذڪر لفظ جي پٺيان تانيث جي نشاني ’ة‘
لڳائڻ سان:
جميلُ
جميلة
رفيقُ
رفيقة
زوجُ
زوجة
شاعرُ
شاعرة
صاحبُ
صاحبة
عزيزُ
عزيزة
ڪافُر
ڪافرة
محترم
محترمة
مرحوم
مرحومة
مريض
مريضة
مصنف
مصنفة
معلم
معلمة
مقتول
مقتولة
ملڪ
ملڪة
والد
والدة
2. مذڪر لفظ جو ٽيون حرف ڪڍي باقي لفظ جي
پٺيان ’ى‘ علامت يا پڇاڙي آڻڻ سان اسم مؤنث ٺهندو
آهي، مثلاً:
حَسيِن
حُسنى
صَغير
صُغرى
عظيم
عُظمى
ڪَبِير
ڪُبرى
3. غالباً هر ڪنهن ٻوليءَ ۾ مذڪر مان مؤنث
ٺاهڻ جو طريقو قياسي به آهي ته غير قياسي به ۽
عربيءَ ۾ به ڪيترن مذڪر اسمن جا مؤنث غير قياسي
طرح مقرر آهن، مثلاً:
ابُ
(پيءُ) امُ (ماءُ)
ابنُ
(پٽ) بنتُ (ڌيءُ)
جملُ
(اٺ) ناقة (ڏاچي)
ديڪُ (ڪڪڙ)
دجاجة (ڪڪڙِ)
رَجلُ
(مڙد) امراءة (عورت)
مذڪر اسمن جو استعمال:
”اُٺ مَ اوري آڻ، ڏاگهن ڏڌي آهيان.“
(شاهه: ديسي)
”ٻـــج کڻي پٽ هليا، هــاري منجهان هيج.“
(شاهه:
سارنگ)
”تـــارا تراريون، نيــزا نيڻ پرينءَ جا.“
(شاهه: کنڀات)
”پاڻيءَ مٿي جهوپــڙا، مــورک اُڃ مرن.“
(شاهه: سسئي)
”جيئن جهينگا
پائين جهول ۾، ائين نه مرن مڇ.“
(شاهه: گهاتو)
”ڄاڃي ماڃي موٽيا، وَرُ ونيءَ ڏيئي.“
(شاهه:
بروو سنڌي)
”در داتــا مڱ مڱڻــا، ٻئي جي ڪڍ مَ ڪاڻ.“
(شاهه: بلاول)
”ڍاٽي گهڻا اچن، روءِ راڻي جي ناهه ڪو.“
(شاهه: مومل)
”راجــا کي رمزن، چــارڻ جي چريو ڪيو.“
(سچل
سورٺ)
”ســارنگ سار لهيج، الله لڳ اڃييــن جي.“
(شاهه:
سارنگ)
”سو پريــن سو پســاهه، سو ويــري سو واهــرو.“
(شاهه: ڪلياڻ)
”تو صــاحبزادو ســپرين، آءُ نسورو نوڪــر.“
(شاهه:
بروو سنڌي)
”گــورا وڃن گام، ڏيــرن سندي ڏيهــه تي.“
(شاهه: ديسي)
”مزمـــان مهــري آڻي جهڪيا جهوڪ ۾،
چاٽي چنبــن ۾ ويا، جيئن بــاز سٽي بحري،
ڪوهيــارو قهري، ويو نهوڙي ننڊ ۾.“
(شاهه: ديسي)
”ويا مــور مري، هنــج نه رهيو هيڪڙو.“
(شاهه: ڪرايل)
”هوس وڏيـــرو وڳ جو مڙني ۾ مهنـــدار.“
(شاهه: کنڀات)
”ولها ٿيا وٿـــاڻ، ســاٿين ري سيد چئي.“
(شاهه: ديسي)
’اميرن تي فرض آهي ته فقيرن ۽ مسڪينن جي
مدد ڪن.‘
’خط استوا جي ملڪن جا رهاڪو رنگ جا ڪارا ٿيندا
آهن.‘
’شاعر کي گهرجي ته پنهنجي ڪلام ۾ مبالغي کان پرهيز
ڪري.‘
’دنيا ۾ مڙدن تي وڏيون جوابداريون.‘
مؤنث اسمن جو استعمال:
”اُس مَ لڳي اوٺئين، ليڙن لڪ مَ لڳ.“
(شاهه: ديسي)
”برهه جا باشــا بڇايوَ، باز بحــري بيشمار.“
(نورمحمد واڍو)
”تڪا بــوءِ بــازار ۾، نڪا ڇلر ڇَــــٽَ.“
(شاهه: گهاتو)
”پارس لڳي سون ٿيون، لوهاڻيون لوريون،
محلين رهن مير جي، مهاڻيون ميريون،
ڪوجهين منجهان
سهڻيون، ٿيون جهٽ پٽ جهيريون،
تماچيءَ تيريون، ڪينجهر جون ڪنيون کڻي.“
(سچل: ڪلياڻ)
”چلر ۾ چهنـــج هڻي مڇــي کين نه اي.“
(شاهه: ڪارايل)
”ڏاگهڻ ۽ ڏيرن ڪيو ڌوٻڻ سان ڌاڙو.“
(سچل:
ڪوهياري)
”رات سهائي، ڀــون سنئين، پــرت نئين پنڌ پور.“
(شاهه: کنڀات)
”شمــع ٻاريندي شب پرهـه بــاکون ڪڍيون.“
(شاهه:
مومل راڻو)
”ڳچــيءَ پايو ٻــانهن ويٺي روءِ وڇــن سان.“
(شاهه: سهڻي)
”منــڌ مائٽياڻي ان جي هتي جي نه هئي.“
(شاهه: حسيني)
”ٻــانهي ٻاروچن جي، گولــي ڇڏ مَ گَس.“
(شاهه: سسئي)
”مُنهن نه مٽج مينڌرا، تون راڻو، آءُ راڻــي.“
(سچل: راڻو)
”نينهن ســيچاڻي، سينهن، ٽنهي قصد ڪباب سين.“
(شاهه: سينهن
ڪيڏارو)
”وڏيــري هياس، چنيسر جي راڄ ۾،
تهان پوءِ ٿياس، ڪانيــاري ڪانڌ جي.“
(شاهه:
ليلان چنيسر)
’دائي کان پيٽ ڳجهو نه هوندو آهي.‘
’جابلو ماڻهو رڍن ۽ ٻڪرين جا ڌڻ پاليندا
آهن.‘
’ڪابه زال پهاڄ پسند نه ڪندي آهي.‘
’مڙد ۽ عورت زندگيءَ جا لازمي جزا آهن.‘
’ننڍڙي ٻار لاءِ ماءُ جي ٿڃ بهترين غذا
آهي.‘
مشترڪ جنس وارن اسمن جو استعمال:
”پکي سوئي پر، ٿو اڏري پار پرينءَ جي.“
(سچل:
مالڪوس)
”سنها ڀانءِ مَ ســپ، ويــاءَ واسينگن جا.“
(شاهه:
ڪارايل)
”سارنگ کي سارين، مــاڻهو، مرگهه، مينهيون،
آڙيــــون ابر آسري، تاڙا تنوارين.“
(شاهه:
سارنگ)
”مرڪنِ ملاحـــن جا، مٿي ٻانڌين ٻار.“
(شاهه: ڪاموڏ)
’ٻارن ۽ جانورن تي رحم ڪرڻ انسانيت جي
نشاني آهي.‘
’هڪ بدڪار انسان ۽ مرونءَ ۾ ڪو فرق
ڪونهي.‘
’جاهلن سان بحث نه ڪجي.‘
غير ذي روح يا بي جان اسمن جو استعمال:
”ٻيڙي پراڻي وکر پاءِ مَ وترو،
تري ۾ تن پيا پاسن ۾ پاڻي.“
(شاهه: سريراڳ)
”تون پارس آءُ لوهه، جي سڃين ته ســون ٿيان.“
(شاهه: پرڀاتي)
”پن پٻڻ ڪم ڪوڻيون ڏوڏابهه ڏاجون.“
(شاهه: ڪاموڏ)
”ڇپون ڇپر کٽ، پهڻ پٿرڻيون ڀانئيان.“
(شاهه:
حسيني)
”سئين وهن سير ۾ مــاڻڪ موتــي لال.“
(شاهه:
سريراڳ)
”ڪوهه ٿو ڪاغذ ڪورئين، ويٺو وڃائين مس،
ڏوري تيان ڏس، اکــر جيان آئيو.“
(شاهه: يمن
ڪلياڻ)
”اگهيو ڪــائو ڪــچ، ماڻڪ موٽ ٿي.“
(شاهه:
سريراڳ)
”مئي هٿ ۾ مڪڙي، ڄام هٿ ۾ ڄــار.“
(شاهه: ڪاموڏ)
”چنــدن چکي آئيو، ٻي ول نه وجهي وات،
توڏي تنهن وڻ تات، جنهن ۾ بوءِ بــادام جي.“
(شاهه: کنڀات)
”تو جو ڀانئيو هــارُ، سو سورن جو ســڳڙو.“
(شاهه: ليلان
چنيسر)
’ٻيلن مان مــاکي، ڪاٺ ۽ ڪوئلا حاصل ٿيندا
آهن.‘
’جبلن تي جا برف پوندي آهي، سا سج جي
گرميءَ تي ڳري پاڻي ٿي درياء وهائيندي آهي.‘
’هوا، باهه ۽ پاڻي، ٽيئي عنصر دنيا جي بقا
لاءِ ضروري آهي.‘ |
