(2)

سنڌي ٻوليءَ جي ”الف ب“ جا حرف

سنڌي ٻوليءَ جي تحرير مختلف نمونن ۾ پئي ٿي آهي. مسلمانن جو رسم الخط عموماً عربي پئي رهيو آهي، ۽ هندن وري کيس ديوناگري، گرمکي ۽ ”هندڪو“ لباس پئي ڏنو آهي. سنڌي ٻولي سڌيءَ طرح سنسڪرت ۽ پراڪرت جي پيدائش آهي ۽ سندس ”الف، ب“ جا حرف گهڻو ڪري سنسڪرت مان ورتل آهن، جيئن مٿي ڄاڻايو ويو آهي، پر رفته رفته مسلمانن، مذهب ۽ دينيات جي بناء تي، وچ مشرقي ٻولين، جهڙوڪ عربيءَ ۽ فارسيءَ کان پڻ ڪن حرف جو اقتباس ڪيو آهي. ”هندڪو“ رسم الخط ادبي نقطه نگاهه کان گهڻو ڪارگر ڪونه ٿيو آهي، ڇو جو ان ۾ علت جي حرفن يا آوازن جو ڪوبه لحاظ ڪونه رکيو ويو آهي، بلڪ آزمودي کي اصول تي ترجيح ڏني ويئي آهي، ايتريقدر جو ”هندڪن“ اکرن ۾ لکيل چٺي ڪجهه عرصي گذرڻ بعد مشڪل سان پڙهي سمجهي سگهبي آهي.

سنڌي ٻولي جيتوڻيڪ سنسڪرت جي پيدائش آهي، پر هلندڙ زماني ۾ عربيءَ ۽ فارسيءَ جو مٿس ايڏو ته گهرو اثر پئجي ويو آهي، جو کيس سنسڪرت جي ڌيءُ سڏڻ بدران عربيءَ ۽ فارسيءَ جي ڀيڻ ڪوٺڻ ڪنهن حد تائين زياده جائز ٿيندو. سندس نحوي ترڪيب ۾ پڻ انهن ٻن ٻولين جو گهڻو اثر ڏسجي ٿو. نحوي ترڪيب لاءِ جي لفظ ۽ اصطلاح ڪم آندل آهن، سي پڻ سمورا عربيءَ ۽ فارسيءَ مان ورتل آهن. سنڌ تي ۽ سنڌي ٻوليءَ تي اهو سڀ اثر مسلمانن جي تسلط جي ڪري ٿيو.

سنڌي ٻوليءَ ۾، بخلاف ٻين ڪيترين ٻولين جي، ٻاونجاهه حرف آهن، جن کي ”حروف الهجاء“ (اُچارڻ جا حرف) چئبو آهي. انهن ۾ ڪي نج عربي ۽ فارسي آهن. ڪي نج سنڌي آهن، ۽ باقي سنسڪرت جا آهن. حرفن جي تفريق هيٺ ڏجي ٿي:

نج عربي حرف: ث – ح – خ – ذ – ز – ص – ض – ط – ظ – ع – غ – ف - ۽ ق.

نج فارسي حرف: پ – چ – گ.

نج سنڌي حرف: ٻ – ڄ – ڳ - ۽ ڏ.

سنسڪرت جا حرف: ا – ب – ڀ – ت- ٺ – ٽ- ٿ – ج – جهه – ڃ – ڇ – د – ڊ – ڌ – ڍ – ر – ڙ – س – ش – ڦ – گهه – ڱ – ک – ڪ – ل – م – ن – ڻ – و – هه – ي ۽ ء.

مٿي ڄاڻايل چار سنڌي حرف سنڌي ٻوليءَ جا پنهنجا حرف آهن، جن جو استعمال مثال طور هيٺين لفظن ۾ ڏيکاريل آهن:

(ٻ)

ٻَڌي-          ٻائي-          ٻُڪ-           ٻيلِي

ٻڪري-        ٻِٻ-            ٻُهَر-           دَٻَ

ٻَنڌ-            ٻِجُ-            ٻُهَر-           دَٻَ

  ٻَڌُ-             ٻِنڊَ-            ٻُهو-           ڪُٻُ

ٻارُ-            ٻِڙڪ-          ٻوڏُ-            هُٻَ

ٻارِ-            ٻِيڙي-         ٻوڏُ-            سَٻرَ

ٻاڪَ-          ٻِيهَر-          ٻول-           ڇٻو.

ٻالَڪُ-         ٻـُــڌُ-            ٻوڙ-            کَٻو

 ٻانڀڻ-           ٻُڌِ-             ٻِيڙي-         ڪَڙٻ

ٻاهر-            ٻُجو-           ٻيڪ-          ڪاٻارُ

(ڄ)

ڄَڀَ-           ڄنگهه-                ڪَڄَ

ڄڃَ-            ڄائو-                   وِڄُ

ڄَرُ-             ڄاهو-                  وِڄا

ڄَمُ-           ڄَورَ-                   اَڄاڻ

  ڄَڻُ-            اَڄُ-                     سَڄو

ڄارُ-            ڀَڄُ-            سَڄَر

ڄاڻ-           ڇَڄُ-            ويڄ

ڄارو-           رَڄُ

(ڳ)

ڳَپُ-           ڳار-            ڳَڙُ-            اَڳُ-            آڳ

ڳَچُ-            ڳاههُ-           ڳُڻُ-            ڀَڳُ-           ڀاڳُ

ڳَرُ-             ڳارو-           ڳُنڌڻ-          جَڳُ-          ڊاڳَ

ڳَلُ-            ڳاموس-        ڳوٺُ-          دَڳُ-           راڳ

ڳَمُ-            ڳانو-           ڳوٽَ-          سَڳُ-          لاڳ

ڳَنُ-            ڳنههُ-          ڳُوڻ-           لَڳُ-           لاڳُ

ڳئون-          ڳَهَڻِ-          ڳوههَ-          وَڳُ-           ماڳ

ڳاٽُ-          ڳيَت-          ڳولا-           رَڳَ-           واڳَ

ڍڳو -          ڳولا-           روڳ

کڳو-          ساڳو-          سَڳَر

سڳو-          ڀوڳُ-          وَڳَرُ

وڳو-            دوڳ-          سُڳنڌ

(ڏ)

ڏَتُ-           ڏاڪو-  سَڏُ

ڏُرُ -            ڏٺ -          گَڏُ

ڏسُ-           ڏٺ-           لَڏَ

ڏَنُ-            ڏَڻُ-            مَڏُ

ڏَنُڀ-           ڏَيلُ-           تڏ

ڏنڀرو-          ڏينهن- گَڏَ

ڏههَ-            ڏُٿُ-           ڀَڏَر

ڏات  -   ڏُڏ  -  جَڏو

ڏارُ-            ڏور-            گاڏُر

ڏارُ-            ڏُون-           گُڏو

ڏاسَ-           ڏونگَرُ- مُڏو

ڏاڪ-          ڏوٿي-          ڏيڏرُ

                ڏاڻُ -      ڏولُ -

               ڏاگهو-     ڏيٺِ-

(الف) ”الف“، ب“ جي حرفن جون جدا جدا صورتون:

جدا ٿيل   ابتدائي صورت مسترط صورت   انتهائي صورت نالو

ا                      ا                ـا                       ـا         الف

ب                    بــ              ــبــ                      ــب       بي

ٻ                    ٻــ              ــٻــ              ــٻ             ٻي

ڀ                    ڀـ               ــڀـ              ـــڀ             ڀي

ت                    تـ               ــتــ              ــت             تي

ٿ                    ٿــ              ــٿــ              ــٿ             ٿي

ٽ                    ٽــ              ــٽــ              ــٽ             ٽي

ٺ                    ٺــ              ــٺــ              ــٺ             ٺي

ث                    ثــ              ــثــ              ــث             ثي

پ                    پــ              ــپــ              ـپ             پي

ڦ                   ڦــ              ــڦــ              ــڦ             ڦي

ج                    جــ              ــجــ             ــج              جيم

ڄ                    ڄــ              ــڄــ             ــڄ              ڄي

جهه                  جهــ            ــجهــ           ــجهه           جهي

ڃ                    ڃـــ              ــڃــ             ــڃ              ڃي

چ                    چــ              ــچــ             ــچ              چي

ڇ                    ڇــ              ــڇــ             ــڇ              ڇي

ح                    حــ              ــحــ             ــح              حي

خ                    خــ              ــخــ             ـخ              خي

د                     د               ــد              ــد              دال

ڌ                     ڌ               ــڌ              ــڌ              ڌال

ڏ                     ڏ               ـڏ              ــڏ              ڏال

ڊ                     ڊ               ــڊ              ــڊ              ڊال

ڍ                     ڍ               ــڍ              ــذ              ڍال

ذ                     ذ               ــذ              ــذ              ذال

ر                     ر               ــر              ــر              ري

ڙ                     ڙ               ــڙ              ــڙ              ڙي

ز                     ز               ــز              ــز              زي

س                   سـ              ــســ             ــس            سين

ش                   شـ              ــشــ             ــش            شين

ص                   صـ             ــصـ             ــص            صؤاد

ض                   ضـ             ــضــ            ــض            ضؤاد

ط                    طـ              ــطــ             ــط             طُؤي

ظ                    ظـ              ــظــ             ــظ             ظُؤي

ع                    عـ              ــعــ             ــع              عين

غ                    غـ              ــغــ             ــغ              غين

ف                    فـ               ــفــ              ــف             في

ق                    قـ               ــقــ              ــق              قاف

ڪ                   ڪـ             ــڪــ            ــڪ            ڪاف

ک                   کـ              ــکــ             ــک            کي

گ                   گـ              ــگــ             ــگ            گاف

ڳ                   ڳـ              ــڳــ             ــڳ            ڳي

گهه                  گهـ             ــگهـ            ــگهه           گهي

ڱ                   ڱـ              ــڱــ             ــڱ            ڱي

ل                     لـ               ــلــ              ــل              لام

م                    مـ              ــمــ             ــم             ميم

ن                     نـ               ــنــ              ــن              نون

ڻ                     ڻـ               ــڻــ              ــڻ              ڻوڻ

و                     و               ــو              ــو              واو

هه/ه                  هـ              ــهه             ــهه             هي

ء                     ئــ               ء               ء         الف همزج

ي                    يـ               ــي             ــي             يي

سنڌي ٻولي، عربيءَ ۽ فارسيءَ جيان ساڄي کان کاٻي طرف لکڻ ۾ ايندي آهي. عربي تحرير ۾ ڪڏهن ڪڏهن حرفن کي هڪ ٻئي مٿان چاڙهيو ويندو آهي، جنهن جا ٻه سبب آهن، هڪڙو نزاڪت ۽ ٻيو جاءِ جي تنگي. اهڙو طريقو سنڌيءَ ۾ پر ڇپائي اختيار ڪيو ويندو آهي، مثلاً:

لَحاظ – حُجة – مُمڪن – لَمحة – صَحِيح

مٿين لفظن ۾ ڏسڻ ايندو ته هڪ اکر ٻئي جي مٿان چڙهيل آهي، يا وري لفظن ۾ جدا جدا حرفن واريون صورتون ڪم آڻيندا آهن، مثلاً:

حجة – مسجد – لمحة

(”الف، ب“ جي حرفن جا اُچار يا آواز)

هرهڪ حرف جي صحيح آواز يا اُچار جو لحاظ رکڻ فقط عربي زبان جي ئي خصوصيت آهي، باقي ٻيون ٻوليون انهيءَ ڳالهه ڏانهن ڪو خاص ڌيان ڪونه ڏينديون آهن. حالانڪ اهڙي ڄاڻ رکڻ اهم ۽ لازمي آهي، خاص طرح ننڍڙن ٻارن جي حالت ۾، جن کي فقط آوازن جي وسيلي ئي ”الف –“ سيکاري ويندي آهي. ”الف – ب“ ۾ اهڙا به ڪي حرف آهن، جن جو آواز ذري گهٽ ساڳيو آهي، جن کي جيڪڏهن استاد صحيح نموني ۾ نه اُچاريندو ته ممڪن آهي ته ٻار اهي حرف غلط لکي ويهن. اهڙا هم آواز حرف هيٺ ڏجن ٿا:

1-ع، ت-ط، ث-س-ص، ذ-ز-ض-ظ، ڪ-ق، ح-هه.

جهڙيءَ طرح هرهڪ حرف جي صورت پنهنجي پنهنجي آهي، تهڙيءَ طرح حرف جو آواز يا اُچار به نرالو آهي. آوازن جي بناء تي حرفن جي تفريق هيٺ ڏجي ٿي:

اُچارڻ جو هنڌ    سنڌي حرف عربي حرف  فارسي حرف

شفوي حروف     ب-ٻ-ڀ           ف    پ

(چپن مان نڪرندڙ      ڦ-م-و

 حرف)  

شجري حروف

(کليل گول چپن مانج-جهه-ڇ-ش   ص-ض    چ

نڪرندڙ حرف)

نثوي حروف

(ڏندن ۽ زبان ملائڻ-   ث-ذ    -

سان نڪرندڙ حرف)

نطعي حروف

(زبان کي مٿين ڏندنت-ٿ-د-ڌ    ط    -

سان دٻائڻ سان)

نڪرندڙ حرف)

اسلي حروف

(زبان جي چوٽيءَ س    ز-ظ    -

مان نڪرندر حرف)

ذلقي حروف

(زبان جي ڇيڙي  ڄ    -    -

مان نڪرندڙ حرف)

لهوي حروف

(تارونءَ مان ۽ تارونءَ ا-ٺ-ٽ-ڃ-ڊ-ڍ-ڏ   -      گ

سان زبان لڳائڻ سان  ر-ڙ-ڱ-ک-ڪ

نڪرندڙ حرف)ل-ن-ڻ-هه-ي

حلقي حروف

(حلق يا نڙيءَ مانگهه-ڳ- ح-خ-ع-غ-ق-

نڪرندڙ حرف)

(ب) شمسي ۽ قمري حرف

سنڌي ٻوليءَ جا حرف، عربيءَ وانگر ٻن قسمن جا نه ٿيندا آهن، مگر جيئن ته سنڌيءَ ۾ عربي الفاظ ۽ ڪلمات جو ڪثرت سان استعمال ٿئي ٿو، تنهنڪري انهن لفظن مان ڪن جي صحيح تلفظ سمجهڻ لاءِ شمسي ۽ قمري حرفن جي ڄاڻ، ضروري آهي. مثال لاءِ ”صدرالدين“ جو بيت پيش ڪجي ٿو، جنهن ۾ هو عربي ڪلمو ڪم آڻي ٿو:

”ئصيان سڀ ڪَالعَدم ٿين، جيئن فنا ٿيا احصاب فيل“

عربي حرف ٻن قسمن جا آهن:

پهريون شمسي: ت-ث-د-ذ-ر-ز-س-ش-ص-ض-ط-ظ-ل-ن، ۽ ٻيا قَمرِي: ا-ب-ج-ح-خ-ع-غ-ف-ق-ڪ-م-و-ه-ي.

پهرين قسم وارا حرف ”شمسي“ انهيءَ ڪري ٿا سڏجن، جو جيڪڏهن انهن مان ڪنهن به حرف اڳيان ”لام التعريف“ يعني ”اَل“ آڻبو، ته لام جو اُچار مٽجي مابعد حرف جو ٿي پوندو، مثلاً:

اَلشمسُ=اَششَمسُ

اَلنارُ=اَننَارُ

ٻيو ته ”شمس“ جو پهريون حرف ”ش“ خود انهن حرفن مان هڪڙو آهي، ۽ ٽيون سبب ته ”شمس“ جي معنى آهي سج-سج وانگر اهي حرف اهڙا ته روشن ۽ اظهر آهن، جو لام (ل) کي حذف ڪريو ڇڏين.

ٻئي قسم وارا حرف ”قَمَري“ انهيءَ ڪري ٿا سڏجن جو ”قَمَر“ جي معنى آهي چنڊ ۽ اهي حرف چنڊ وانگر ٿڌا ۽ نرم آهن ۽ انهن حرفن مان ڪنهن به هڪ جي اڳيان ”لام التعريف“ لڳائبو، يعني انهيءَ حرف کي معرف ڪبو، ته ”لا“ جو اُچار ظاهر ٿي پوندو، مثلاً:

اَلقَلَم-اَلمُسلِم-اَلعَزِيزُ، وغيره.

ٻيو ته ”قمر“ لفظ جو پهريون حرف ”ق“ خود انهن حرفن مان هڪڙو آهي.

سنڌي ٻوليءَ ۾، هونءَ ته ڪنهن به لفظ جي اڳيان ”لام التعريف“ نه ايندو آهي، مگر جڏهن ڪنهن جملي ۾ ڪو عربي ڪلمو بجنسي استعمال ڪبو آهي، تڏهن ”لام التعريف“ به شامل ڪبو آهي، مثلاً: ضعيف البدن-صحيح المعنى- مريض القلب-نحيف الجسم، وغيره. مسلمانن جا نالا به عموماً عربي نوع جا هوندا آهن، جهڙوڪ: شَمس الدين-نورالدين-عَبدالله-عبدالڪريم وغيره.

معرف جي اڳيان، جڏهن ڪو عربي لفظ ايندو آهي، ته الف جو اُچار کاڄي ويندو آهي، مثلاً:

نُورالشمس=نُورش شَمسِ

ضياءُ القمر=ضياءُ ل قَمَر.

جڏهن ته مٿي ذڪر ڪيل خاص حالتن هيٺ ”لام التعريف“ جو استعمال سنڌيءَ ۾ به ٿئي ٿو، تنهنڪري شمسي ۽ قمري حرفن جي ڄاڻ ۽ سڃاڻپ ضروري آهي.

عربي حروف، خاص طرح، تعداد ظاهر ڪرڻ لاءِ به استعمال ڪيا ويندا آهن، ڇاڪاڻ جو عربيءَ جي هرهڪ حرف جو ”ملهه“ مقرر ڪيل آهي. تاريخي واقعات يا ولادت ۽ وفات جا سن گهڻو ڪري عربي ”الف، ب“ جي حرفن ۾ لکيا ويندا آهن. جنهن کي ”ابجد“ جو حساب چئبو  آهي. عام طرح ڏسبو ته عبارت يا خط و ڪتابت جي شروع ۾ ”786“ لکبو آهي ۽ اهو انگ ”بسم الله الرحمٰن الرحيم“ جي بدران ڪم آڻبو آهي، ڇو جو هرهڪ حرف جو جدا جدا ملهه وٺي جوڙ ڪبو ته مٿيون انگ ملندو.

عربي حرف جو جدا جدا ملهه هيٺ ڄاڻائجي ٿو.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ