|
ڌرتيءَ ڌڪاڻا
ڀاڳان
اونداھين کي ٽوڙي ڊاھي، چڙھيو آھي سج، اوڀر کان،
کجين مٿان. روشن ٿي ويو آھي بند پٺيان، گرگلن جو
ڏھاڪو جھوپا ڳوٺ.
اندر ھڪ جھوپي ۾، سنڀري پئي جاڳان. شھر پنڻ لاءِ،
وڄنس پيون چوڙيون، وارن ۾ ڦڻوٽو ڪندي ۽ ٻاھر تڙڪي
تي ويٺي آھي ماڻس ڀاڳان، اوجھڙ ۾، جھوپي جي
ڪکاھينءَ ڀت جي اوٽ وٺيو، چؤڦيٿي گاڏيءَ ۾، جنھن
کي گھريندا آھن ٻار، کيس شھر پنائڻ لاءِ. نست
نماڻن، ڏرا ڏنل، آسوچ نيڻن سان پئي نھاري سج ۾. پر
ڪن اٿس اندر، چوڙين جي ڇڻڪاٽ تي. پئي کنھي چيڙھھ
مٿو، پئي ڇنڀي اکيون سج ڏي نھاريو، بي فائدو.
اڳي، گھڻو اڳي، جڏھن جواڻي ھيس، سج گول گول ھو،
وڻندو ھئس اکين کي، ھاڻ ڪونھ وڻيس. ھاڻ تھ سج بھ
ڏسڻ ايندو اٿس جھڪو ۽ ڌنڌلو. باھ جو ڀڀڙ، ھان سج
گول ڪونھي!
اڳي گھڻو اڳي، جڏھن جواڻي ھيس، تڏھن سج ڪيڏو نھ
ويجھو ھو. ھي پڙو کنجھي ڊوڙ وجھي تھ کجين چڙھڻ کان
اڳ وڃي ھٿ وجھيس! چڙھڻ نھ ڏئيس کجين مٿان! ھاءِ
ھاءِ جواڻي..... ھوءِ ھوءِ وقت ..... ٿڌو شوڪارو
ڀري، نھاري ٿي ھيٺ پيرن ڏانھن. وڍايو ويٺي آھي
ڄنگھون، وڃايو ويٺي آھي جواڻي، الائي ڪڏھن کان!
اکيون اٿس سج ڏانھن، ڪن اٿس اندر جھوپي ۾!
”ڪيڏو ڏينھن چڙھي آيو آ، ھيءَ ماءُ مئي ڪري ڇا
پئي؟ چوڙين جو آواز ڪونھي، ڀانيان ڦڻوٽو ڪري، ٿي
آھي تيار. ھاڻ زال ٽنگي پئي ھوندي آنھري مٿان.
لپون سرمي جون ڀري ڏسندي اکيون. نرڙ تي ڪڍندي تلڪ،
چپن تي ھڻندي سرخي، ڀڻ ڀڻ ڪري ڳائيندي، ڪنن جا
ايرنگ ڏسندي، نڪ جي ٻولي، چٻرا ڏئي، سؤ مرڪون
ڏيکاري آنھريءَ کي، ڇوري ڇتي ٿي پئي آھي پنھنجي مک
مٿان. چري، جڏھن ڏس زال پئي آڍي ملي پاڻ کي. ويٺي
کائي خار، ڌيءَ جي سنڀراو تي، پر ڪجھھ ياد ڪري ٿڌي
ٿي وڃي ٿي. ياد ڪري جواڻي، ويٺي ڇنڀي اکيون، ويٺي
ڀري شوڪارا.
اڳي گھڻو اڳي، پاڻ بھ تھ ائين آنھريءَ مٿان لڙڪيو
پئي ھوندي ھئي. ڪيڏو بھ پارو پوندو ھجي، ڪيئن نھ
گھڙو مٿان گڙ گڙ گڙڪائيندي ھئي. ڪيئن نھ پاڻي ڇڻ
ڇڻ ڪري وھندو ھو سندس وارن مٿان، ھيٺ ڌڙ کان پيرن
ڏانھن. ايڏي ڏڪڻي ھوندي بھ ڪيڏو نھ وڻندو ھئس
پاڻيءَ جو وھڻ بت مٿان ڌارا ڪري. ڪيڏا مھٽيندي ھئي
پير. اصل نھار تھ منھن پيو ڏسڻ ۾ اچي. شھر مان
ھلندي ھئي تھ ھلندو ھئس سڄو شھر پٺيان، وڄنديون
ھيون سيٽيون. مسيت جي پاسي کان گذرندي ھئي تھ ملن
جا ڳاٽ ڦري ويندا ھئا. رڳو وٽو ڪنھن اڳيان
وڌائيندي ھئي تھ پوندو ھو ڏوڪڙن سان ڇڻ ڇڻ وڄي.
واٽ ويندو ماڻھو بيھجي ويندو ھو. مجال آ جو ڪنھن
ڏي لؤڻو ھڻي نھاري. لاٽ لاٽ تي اک ئي ڪانھ ٻڏندي
ھيس. انگريچي اسڪول جو ماستر پيو اکيون ٺپيندو ھو.
اڳي، جڏھن جواڻي ھيس، سرتيون ڪنديون ھيس ساٺ.
جونءَ ڳوليو ھيج مان ھڻنديون ھيس چھنڊڻيون، ڀرپور
بدن تي. ڏينديون ھيس ڪنن ۾ طعنن ۽ ٽوڪن جا ڄيرا،
ڇڏينديون ھئس ڄري، ھاڻ تھ ڪو سڻيس بھ ڪونھ. جونءَ
پٽيو مارينس، ٻيون تھ ٺھيو پر ڪڏھن آنڊي ڄائي ڌيءَ
بھ ھٿ لاھيس ڪونھ. جڳ لنگھي ويا، چڳون چيڙھ ٿي
ويون، ويون اکيون کوٻن ۾ گھڙي، ويو ماس رس رڙي لڱن
تان، وئي کل سڙي. ڪڏھن روز وھنجندي ھئي ليمي جي
پاڻيءَ سان. پٺيان گوڏن کان ھيٺ لڙڪندو ھئس چوٽو.
روز مليندي ھئي آٽڻ منھن کي. ٻھھ ٻھھ ٻرندي ھئس
پيشاني. ڪانيءَ مٿان ڪاني پورو ٻڪ پائيندي ھئي
سرمون، ڪري ڇڏيندي ھئي ڀؤنر اکين کي، مٿان ڪندي
ھئي سرخيءَ جي ٿڦ ٿڦان چپن تي. نڪ ۾ سونو ڦل، ھي
آنڱرين کان بھ ڊگھا ڊگھا ايرنگ ڪنن ۾، پنج پنج
سونيون واليون، پندرھن تولن جو چانديءَ جو ھس
ڳچيءَ ۾. آنھري ڏسندي پيٽ نھ ڍاپندو ھئس. کٽولي تي
اونڌي ٿي منھن ھيٺان رکي ڏسندي ھئي آنھري. ماڻس
چوندي ھئي: ”ڇوري باھ لڳي، ڇتي ٿي آھين ڇا؟ ملوڪ
آھين ملوڪ. جيڏي مھل ڏس زال آنھريءَ مٿان اٽي ٿيو
بيٺي آھي. ڦڪائي ڪانھي. اٿلي ھلي ڍوڍا ڍڙ.“
سج ٻھ پاڇا. ڪوماڻل، روئڻھارڪن نيڻن سان ويٺي
نھاري سج ۾. ويٺي ڀري ٿڌڙا ساھ، شوڪارا. ڦري اچيس
ٿو سڄو شھر اکين آڏو. گھٽي گھٽي، ھٽ ھٽ، گھر گھر،
در در، سڄي شھر کي سڃاڻي. ماڻھونءَ ماڻھونءَ جو
ڳجھھ ڳوھھ ڄاڻي. انھيءَ ئي شھر ۾ وڃائي ھئائين
جواڻي، وڍايا ھئائين پير!
جڏھن اڃان مس ساماڻي ھئي، جڏھن اڃان مس ڪپڙا ڳاڙھا
ڪيا ھئائين تھ شھر کان سواءِ سک ڪونھ ايندو ھئس.
ڀائين تھ ماڻھون پٺياھنس سينڍون ھڻن، آواز ڪڍن.
ايندو ھئس ماڻھن کي ساڙڻ ۾ مزو. اڃا مس صبح ٿيندو
ھو، تڪڙي تڪڙي سنڀري، ساھيڙين سان ھلندي ھئي وٽو
کڻي پنڻ. ماڻس چوندي ھيس: ”ڇوري پڙو پکيڙي ھلي
آھين شھر پنڻ. ماڻھو ڪي خيال سان ھلي، پراون گھرن
۾ تيسين نھ گھڙجي، جيسين پڪ نھ ٿئي تھ گھر ڌياڻيون
ويٺيون آھن. ڇڙھن ڇانڊ ماڻھن جي گھرن ۾ ڪڏھن نھ
وڃجي، ڀل ڏھ رپيا ڏيکارين. ڇوري متان پير وڍائي
اچين. ماڻھو ھوش سان ھلي، زمانو ڏاڍو ضعيف آھي.“
تڏھن ڪي ڪين سمجھي ھئي، پر ھاڻ جڏھن کان ڌيڻس
جاڳان ڪپڙا ڳاڙھا ڪيا آھن، اڻ تڻ چئونرا کئونرا
لڳي وئي اٿس. ويڙھي ويا ھئس وھم. ڇوريءَ کي
سمجھائي سمجھائي نڙي سڪي وئي اٿس، پر ڇوريءَ کي
عقل ئي ڪونھ ٿو اچي. ليکي ئي ڪانھ ٿي. ذات ٿي گھٽ
ٿئيس، ميريءَ منڊيءَ، مڙھيءَ ماءُ سان گڏ پنندي،
گاڏو ڌڪيندي شرم ٿو اچيس، ماڻھو ڇا چوندا. اڙي
ھيءَ آھي چاڳان جي ماءُ، کلندس مٿان ماڻھو.
پير وڍايو، ويڙھي ويٺي آھي وھمن ۾. چئونرا کئونرا
اکين سان ويٺي نھاري سج ۾.
وٽ کڻي اندران جھڳيءَ مان نڪتي آھي چاڳان، ڦڻي
ڦوڪارا ڪري، پڙو لمڪائيندي، نورا ڇمڪائيندي. اکيون
ڇنڀيندي بي وسيءَ مان نھاري ٿي ڌيءُ ڏانھن:
”ڇوريءَ تي جواڻي ڇا آئي آ، ٻوٽي ٻوٽي ٿي ڦڙڪيس.
ڀانءِ تھ جي بند تان ڊوڙ وڌائين تھ سھڪي سان ڪجرو
ڇني ڇڏيندي. ڇوري پڙو پيرن کان ٻھ وال پري
اڇلائيندي ٿي ھلي. نڀاڳي، ڪنھن جي نظر بھ نٿي
لڳيس. ماءُ مريس، ڏينھان ڏينھن وڃي ٿي وڌندي. وڃي
ٿي کجي جي وڻ جيان اوچي ٿيندي.“
ماءُ جي من ۾ اڻ تڻ چئونرا، کئونرا، ڀائين تھ رڙ
ڪري چويس: ”اي ڇوري، ھلين ٿي ڪي نچين ٿي؟ ماڻھو ڪي
عقل ڪري.“ پر چپ پيا اٿس سبيا. رڳو پئي ڌيءَ ڏي
ڏسي. اکيون پئي ڇنڀي، بي وسيءَ مان. پير وڍايو،
ويٺي آھي اوجھڙ ۾، ويٺي ڏسي ڌيءَ کي شھر ڏي ويندو.
”ڇوري، ڄڻ ڪا ڀلي گھوڙي بنديو بيٺي ھئي ڪئين ڏينھن
کان، مس مس کلي آھي رسا ڇنائي. ڪيئن پستيون ھڻندي
ٿي وڃي، ڄڻ ڀڄي ٿو وڃي شھر. ڇا ڏٺئين آ، ڇا ڏٺئين
آ.....؟“
ياد ٿو اچيس: اڳي، گھڻو اڳي، پاڻ بھ تھ ائين ھلندي
ھئي، انھيءَ ساڳي بند تان. زمين ڌٻائيندي ويندي
ھئي شھر پنڻ. گھٽي گھٽي، گھر گھر، در در، ڪيڏو
وڻندو ھئس شھر ۾ ھلڻ، سينڍون، ميڇون، اکين جا
اشارا، ڪيڏا اشراف ماڻھو ڪيئن تڙپندا ھئا. ڪانھ
ٻوڙيندي ھئي اک ڪنھن مٿان. ڪيڏو ايندو ھئس ماڻھن
کي ساڙڻ ۾ مزو. ڪڏھن ماءُ جي ڳالھھ ڪانھ ساڱاھي
ھئائين. زمانو ڏاڍو ضعيف آھي: اي کدا کير
ڪجانءِ......
اي کدا کير ڪجانءِ..... ماءُ جو من اڻ تڻ، چئونرا
کئونرا. وھم ئي وھم.......
ياد ٿو اچيس: ھڪ ڏينھن بنا سوچڻ سمجھڻ جي گھڙي وئي
ھئي ھڪ گھر ۾. اوچتو رکيو ھئس ڪنھن وات تي ھٿ. ڇڪي
گھري ويو ھئس گھر ۾. يڪا سارا پنج ماڻھو چڙھي ويا
ھئس، ڇتن ڪتن جيان. ڪيڏو ڦٿڪي ھئي پاڻ ڇڏائڻ لاءِ،
ڪيڏيون ڪيون ھئائين دانھون ڪيڪراٽون. اگھاڙو ڪري
چھگ وجھي بدن ۾، وات ۾ اوتيندا رھيا ھئس ڪؤڙو ڪؤڙو
دارون. پوءِ اونداھيءَ رات ۾ امان امان ڪندي ڀڳي
ھئي گھر ڏانھن. ڀڳت جي باغ وٽان جھنگلو ٽپيندي،
پيرن ۾ لڳيون ھيس زھيريلي ڪنڊن واريون تارون.
منڊڪائيندي، ڊوڙندي وڃي ڦان ٿي ڪري ھئي ماءُ جي لڇ
۾. ڪڙھي پيا ھئس پير. ڪندي ھئي دانھون، ڪيڪراٽون.
وٺي ويا ھئس اسپتال ۾، ڏاڪترن وڍي ڇڏيا ھئس پير ۽
انھن وڍيل پيرن مان ورتو ھو چاڳان جنم!
ڇوري وئي آ شھر پنڻ، ماءُ جو من اڻ تڻ چئونرا
کئونرا..... روز ويڙھي ويندا اٿس وھم. جيسين ناھي
ورندي، تيسين لائي ڏيندو اٿس من دھڪو. ويٺي سڏ
ڪندي آھي الله کي: اي کدا کير ڪجانءِ..... اي ساھ
لطيڦ کير ڪجانءِ...... اي قلندر شاباج کير
ڪجانءِ....... اسين نھ ھندن ۾ نھ مسلمانن ۾، ڏاڍا
گريب ھون ڏاڍا گريب......
پر خدا خير ڪونھ ڪيو. ھڪ ڏينھن ڊوڙندي آئي ھئي
چاڳان، ريھون ڪندي، ھانءُ ھڪيءَ کان ٿي آيس:
آئي..... آئي..... آئي..... رانڀاٽ ڪندي ڦان ٿي
اچي ڪري ھئس ڍڍريءَ مٿان. ماءُ جو من ڦٿڪ ڦٿڪان.
”ڇا ٿيو.......؟ ڇوري ڳالھھ تھ ڪر، ڇا ٿيو.....؟
ڪھڙيءَ بلا کاڌو ٿئي؟ ڇوري، پير تھ ڪونھ وڍائي آئي
آھين؟“
اڇي پڙي تي ڳاڙھا چٽ، بڪين تي ڳاڙھو ڳاڙھو رت
ڄميل.
ماءُ جو من ڦٿڪ ڦٿڪان.
”چاڳان......“ ڌرتيءَ جي دانھن، آسمانن تائين،
آسمانن کان مٿان، اننت تري تائين.
ويٺي روئي ڀاڳان، چاڳان جي پيرن منھن وجھيو. ڍڪون
ڀريو، وار پٽيو اؤرانٽجيو.
روشنين کي ٽوڙي ڊاھي، چڙھي آھي اونداھي، اولھھ
کان. اوجھڙ ٿيندو وڃي ٿو اکين کان، گرگلن جو ڏھاڪو
جھوپا ڳوٺ.
ڪارونجھر جو قيدي
ڪارونجھر مٿان لڳاتار مانسون ھوائن جا گھيرا ھئا.
مينھن ڪاريون واريون ڪيو پئي وٺو. رکي رکي اتر کان
ٻڪرال چھبڪ جيان وٽ کائي چمڪاٽ ٿي ڪيا ۽ ڪارونجھر
جي اتاھين چوٽين مٿان اوچتو مڇريل ڪوراڙ بلا جيان
ڇارپ ڪري جھٽ ھڻي، ھانءُ ڏاريندڙ ڪڙڪي سان،
ڪارونجھر جي ڦاڙن ۾ لھي ٿي وئي. ڪارونجھر ۾ زلزلي
جھڙو پڙاڏو پئدا ٿيو ٿي ويو. ڄڻ انگريزن جون توفون
ڇڙي ٿي ويون. ننگر پارڪر، سورا چند، اڌيگام،
ڀوڏيسر، راڻپور ۽ اينچلاشور جي وسندين ۾ پري پري
تائين خوف جي لھر ڊوڙي ٿي وئي. سمين، سوڍين،
سومرين، ٺڪراڻين، رٻاڻين ۽ ڪولھياڻين جا ھانو ڄڻ
ڦسي ٻھ اڌ ٿي پيا ھئا. توفن جي ڏھڪايل ٻارڙن کان
خوف جا ڊيھا ۽ سياٽا ڇڏائي ٿي ويا. نينگرين جا نيڻ
ڏس تھ نيسارا ڪريو پيا وھن، رت نھ ٺھي ڪنھن مک ۾.
ساري ڪارونجھر جي جھروڪي جھروڪي جھانءِ ھئي، چؤنري
چؤنري روڄ ھو. مڙساڻي پھر ڪانھ بتي ھئي، جو کڻي ڏڍ
ڏئين. ڪارونجھر جو ذات رڻو، ٺڪر، کوسو، راٺوڙ،
سمون، سومرو، پرمار ۽ ڪولھي انگريزن جي توفن سان
سينو سھائيندي، ڪارونجھر مٿان ڪسجي ويو ھو.
ڪارونجھر جا ڦاڙ، ڀٽياڻي ۾ گوڏڌرو وارا گھارا سندن
لاشن سان سٿجي ويا ھئا. وڏي ويڙھاند کان پوءِ
انگريزن جي گوجي اڳواڻن ڪولھياڻين تي رڳو ايترو
رحم کاڌو جو کين ڪارونجھر جي ڦاڙن مان، پنھنجن
وارثن جا لاشا کڻي وڃڻ جي اجازت ڏني ھئائون. ڪيترن
کي پوري ڪيترن کي پورجي؟ ڪنھن لاءِ شمشان ٻاري
ڪنھن لاءِ ٻارجي؟ ساڙڌرو جي پاڪ پوتر جھرڻي ۾ ڪنھن
جي رک لوڙھي، ڪنھن ڪنھن جي لوڙھجي؟ ھانو تي ھٿ ھڻي
ڪنھن لاءِ پٽڪارو ڪري ڪنھن لاءِ پٽجي؟ سارو
ڪارونجھر لاش ئي لاش ھو، رت ئي رت ھو. پر الله
سائين کي ڄڻ ٻاجھھ پئجي وئي. ڪارونجھر مٿان ڪارا
ڪڪر ڪڙڪاٽ ڪندا آيا ۽ مينھن ڪاريون ڪري ڇڏيون.
گوڙڌرو ۽ ڀٽياڻيءَ جا آواز ڪارونجھر جي چوٽين کان
مٿي، آسمان تائين ٿي ويا. ڪولھياڻين وڏي مڙسي ڪئي.
ھڪ ھڪ ساٿيءَ جو لاش چمي چمي، گوڙڌرو ۽ ڀٽياڻيءَ
ڦاڙ ۾ لوڙھھي ڇڏيائون ۽ مينھن رت جا درڳ ڌوئي
ڇڏيا.
ڪارونجھر ۾ ڪڪر ڄڻ ڦاسي پيا ھئا. ساندھھ پنجن
ڏينھن کان، آگم اوھيرا ڪندا رھيا. گوڙڌرو ۽ ڀٽياڻي
ڪڙڪاٽ ڪيو زوم سان وھنديون رھيون. راتين جو رکي
رکي ھڪ طرف کان ڪارونجھر ۾ ڪڪرن گجگوڙون ٿي ڪيون
تھ ٻئي طرف کان انگريزن جي توفن جا منھن کلي ٿي
ويا. ڇو تھ راڻن اڃا ھار نھ مڃي ھئي. ڪارونجھر جي
ڳجھن ڦاڙن ۽ پورن ۾ اڃان ھزارين ڪولھي، ڀيل،
راٺوڙ، سما ۽ کوسا تکيون ترارون ۽ اونچيون بندوقون
کنيو پئي ڦريا. راتين جو رکي رکي، اوچتو ڪارونجھر
جي ڳجھن ڦاڙن مان انگريزن جي چوڪين مٿان نھار واري
رومڙ ٿي ڪيائون ۽ انگريزن جا سپاھي ماري، وري
ڪارونجھر جي اونھن پورن ۾ گم ٿيو ٿي ويا. ڪارونجھر
۾ ٺڪاون مٿان ٺڪاو ھئا. ڀانءِ تھ ڪڪرن گجگوڙ ڪئي
آ، يا ڪي توفن جا منھن کليا آھن. ڪٿي وڄ ڪري آ ڪي
ڪنھن ڪولھيءَ بند ڇوڙي آ. م ڀانءِ تھ ڪارونجھر جي
ڪور مٿان مور رڙيو آ، ڪي چوٽين مٿان ڪو جھونجھار
جوڌو ڪارونجھر جي چوٽين مٿان ريھھ ڪري، ھيٺ گوڙڌرو
جي ڦاڙ ۾ ڪريو آ. ائين ڪولھياڻين، رٻارڻين ۽ سوڍين
جا من واساما کائيندا ڏرندا رھيا. راتاھا ھڻندڙ
ڪولھين، انگريز فوج جي ننڊ حرام ڪري ڇڏي ھئي. خبر
ڪانھ ٿي پئي تھ اڄ ڪارونجھر جي ڪھڙي ڦاڙ مان حملو
ڪندا؟ اڃا رات پئي ناھي، ڪولھين جي ٻيگھي مچي
ويندي ھئي. انگريزن جي چوڪين مٿان اوچتو اچي
ڪڙڪندا ھئا ۽ وسندڙ برسات ۾ گولين جا مينھن
وسائيندا، وري ڪارونجھر جي اونداھن پورن ۾ گم ٿي
ويندا ھئا. رات ھجي ڪي ڏينھن، ڪارونجھر ۾ اندر ڪير
گھڙي. انگريزن کي سڄي ھندستان ۾ اھڙي بغاوت ۾
ڪارونجھر پھار جھڙي ڏکي جنگ ڪٿي بھ لڙڻي نھ پئي
ھئي. ڪيپٽن ٽروٽ تي جڏھن سر چارلس نيپئر جو دٻنامو
آيو، تڏھن جواب ۾ رڳو ايترو لکي موڪليائين: ”مون
کي افسوس آھي، اسين ھتي ماڻھن سان نھ بلڪھ ھڪ
خوفناڪ ٻرندڙ آتش فشان پھاڙ سان لڙي رھيا آھيون.“
ويچاري ڪيپٽن ٽروٽ کي سمجھھ ۾ نھ پئي آيو تھ راڻن
۽ ڪولھين کي ڪھڙيءَ طرح قابو ڪجي؟
ھڪ رات جھڙو ئي ڪولھين اوچتو حملو ڪيو تھ جوابي
حملي ۾ انگريز توفن جا منھن کلي ويا. ڪولھين جا اٺ
ڏھ جوان ڦان ٿي ڪري پيا ۽ ھڪ ڪولھيءَ کي جيئرو
جھلي وڌائون. ھو ھڪ زخمي ساٿيءَ کي ڪلھي تي کڻي
ڀڄڻ جي ڪوشش ڪري رھيو ھو تھ مٿان ٽروٽ جا سپاھي
رائفلن سان گھيري ويس. ان ڪولھيءَ پنھنجو نالو
روپا ٻڌايو. ھن کي ھڪدم ننگر پارڪر جي فوجي ڪيمپ ۾
ڪيپٽن ٽروٽ اڳيان پيش ڪيو ويو. ڪيپٽن ٽروٽ نئون
سگار دکائي، قيديءَ مٿان نھار وڌي. اھو ڪولھي،
ھندن جي مقدس ڪتابن واري شري ڪرشن مھاراج وانگي قد
جو ڊگھو ۽ ڳوڙھو سانورو ھو ۽ ارجن مھاراج وانگي
اتل ۽ اڏول ٿي نظر آيو.
”ٽنھنجو نالو؟“ اھو ڪيپٽن ٽروٽ جو پھريون سوال ھو.
”روپا.“
”ٽون ڪنھن جي زور تي وڙھي رھيو ھئين؟“
”ھر ماڻھو پنھنجي طاقتور ٻانھن جي زور تي وڙھندو
آھي.“
”مونجو مٽلب آ، تنھنجو پشت پناھ ۽ اگوان ڪير آ؟“
”ڪارونجھر جبل.“
”ٽون ڇا لا وڙھي رھيو ھئين؟“
”آئون پنھنجي پھاڙ، پنھنجي ڌرتيءَ لاءِ وڙھي رھيو
آھيان.“
”ٽوکي خبر آ، ان جي سزا ڇاھي؟“ ڪيپٽن ڪڙڪ ٿيندي
چيو.
”ھا – وڌ ۾ وڌ موت.“
کن لاءِ ڪيپٽن ٽروٽ ماٺ ۾ اچي ويو ۽ ٽيڏي نظرن سان
روپي ڏانھن نھاريندو رھيو ۽ پوءِ ڪجھھ سوچي ھلڪو
ڪنڌ ڌوڻيندي چيائين:
”روپا، اسين ٽوکي مارن نٿا چايون. تون اسان کي رڳو
راني لاڌو سنگھھ ۽ ساٿين جو پٽو ٻڌائي ڇڊ. ٽون
جيٽري چونڊين، اسين ٽوکي اوٽري جاگير ڊينداسين.“
ڪيپٽن ٽروٽ جي ڳالھھ تي ڪولھي ڪروڌ ۾ اچي ويو. نڪ
جون ناسون ڦنڊائيندي چيائين: ”ھيءَ سڄي ڌرتي
منھنجي آھي. تون ڪير ٿيندو آھين مون کي جاگير ڏيڻ
وارو؟“
ڪيپٽن ٽروٽ چئن سوالن ۾ قيديءَ کي سمجھي ويو. وڌيڪ
سوال ڪرڻ بيڪار سمجھندي، سگار جو وڏو ڪش ھڻندي،
سڄو سگار اتي ئي کڻي ايش ٽري ۾ اجھائي موڙي
ڇڏيائين ۽ سپاھين کي حڪم ڏنائين تھ ھن کي بنديخاني
۾ قابو رکو. سپاھي ھٿڪڙيون ۽ ٻيڙيون پھريل قيديءَ
کي کنڀي کڻي ويا.
ان ڏينھن سپاھي قيديءَ کي سچي ڪرائڻ لاءِ سڄو
ڏينھن طرحين طرحين جون سزائون ڏيندا رھيا، پر ھن
اف بھ ڪانھ ڪئي. ھو ھر تڪليف ڏند ڀيڙھي سھي ٿي
ويو. ان رات سپاھين ڪيپٽن جي حڪم سان ڀوڏيسر جي
ڳوٺ مان قيديءَ جي زال کي بھ وٺي آيا. ھوءِ ننڍي
نيٽي عورت ھئي، ڇھن ستن مھينن جي گرڀِ سان. ھن کي
ميري ڪاون جڙيل پولڪ ۽ وڏو گھيردار پڙو پھريل ھو.
شايد مڙس جو ٻڌندي ئي ھوءَ مٿي ۽ پيرين اگھاڙي ھلي
آئي ھئي، يا تھ سپاھين کيس جتي پھرڻ ۽ گندي اوڍڻ
جي مھلت ئي ڪانھ ڏني ھئي. ھن جو رنگ، قد بت ۽
مھانڊا مڙس سان ايترو تھ مليا ٿي، ڄڻ جنم ئي ھڪ
ٻئي لاءِ ورتو ھئائون. ھوءَ ذرو بھ ڊنل ڪانھ ھئي،
البتھ پريشان ضرور ھئي. ڪيپٽن کي سندس ڀريل پيٽ،
غريباڻي عاج جي ٻانھين ۽ سروپا ڏاڍا وڻيا. ھن ڏاڍي
نماڻائيءَ سان عورت سان ڳالھايو:
”ڊس، اسين ٽنھنجي مڙس کي مارن نٿا گھرون. ٽون کيس
پيار سان سمجھاءِ تھ انگريز سرڪار سان وفاداري
ڪري. اسين ٽوکي ۽ ٽنھنجي مڙس کي ويراوا جي زمين ۾
انعام ڊينداسين. اڄ جي رات ڀلي تون ساڻس گڊ رھ.
اوانجي ڪوٽريءَ ۾ ڪو ڪونھ اينڊو. ٽون ڀل انڊران
ڪنڊو ھرين ڇڊجان.“
پوءِ ھو ڪولھڻ کي باندي خاني ۾ وٺي آيو، جتي سندس
مڙس زنجيرن ۾ جڪڙيل ھو. بند اندر ايندي ئي ڪولھڻ
رتو ڇاڻ مڙس اڳيان کن لاءِ ٻاڪو ڦاڙي بيھجي وئي.
سندس اٻاڻڪا نيڻ مڙس ۾ کپي ويا، سڄي اھمي ٿي وئي.
ڀانءِ تھ اجھا ريھھ ڪري بيھوش ٿي ڪري پوندي. ڪيپٽن
ٽروٽ سڀني سپاھين کي اک جي اشاري سان نڪري وڃڻ
لاءِ چيو ۽ پاڻ بھ ڪولھڻ ۽ قيديءَ مٿان آخري نھار
ڦيرائيندو ٻاھر نڪتو.
”روپا...... ھي روپا.......“ ڪولھڻ جو ھانءِ ڦسي
پيو. نڪو جيل ياد رھيس، نڪي کليل در، نھ ڪنڊا نھ
ڳڙکيون. ڊوڙي دٻڪو ڪري وڃي مڙس کي ٻک وڌائين ۽
ٽاڙھون ڏئي روئڻ لڳي. ”ھي روپا..... ھي
روڻيا...... ھي مھنڌرا.....“
”ڇو آئي آھين؟“ زنجيرن ۾ جڪڙيل رتو ڇاڻ روپئي
ڏانھس ڪنڌ جھڪائي نھارڻ کان سواءِ چيو.
”روپا، توکي آخري ڀيرو ڏسڻ ائي آھيان. متان موتان
ڪارونجھر جون ڪولھاڻيون کلائين، متان سچي ڪرين، نھ
تھ پوءِ مان بھ ڦري ويندي سانءِ. پيٽ تي ھٿ ھڻي
ڇونديس تھ ھي ٻار روپلي جو نھ، ٻئي ڪنھن جو آھي.
روپا، متان سچي ڪرين!“ ڪولھڻ مڙس جي ويڪري ڇاتيءَ
۾ منھن وجھيو، ڍڪون ڀريو روئيندي رھي. روپي پھريون
ڀيرو ڪنڌ کڻي زال ڏي نھاريو. سندس ڀنڀن وارن
ڏانھن، عاج جي ٻانھينءَ ڏانھن، اڀريل ڇاتين ۽ پيٽ
ڏانھن. سندس رت رتول مک مرڪي پيو. ڪولھڻ باندي مڙس
کي ٻک وجھيو چمندي، چٽيندي، روئندي رھي. ڪيپٽن
ٽروٽ کن لاءِ بيٺو ڏانھن نھاريندو رھيو. پوءِ ھن
پنھنجي ھٿن سان بندي خاني جو در ٻيڪڙيو ۽ وڏا وڏا
قدم کڻندو پنھنجي آفيس ڏانھن ھليو ويو.
صبح جا پھريان ڪرڻا ڪارونجھر جي سؤ رنگ چوٽين سان
ٽڪرائيندا، ساري ڀونءِ کي روشن ڪندا ويا. ڪارونجھر
جي چوٽين ۾ ڪڪر، آتش فشان جي دونھين وانگر ڦاٿل
ھئا. جيئن شينھن سان کي سٽي، ٻنڌ ھڻي سڄو رت ست
چوسڻ کان پوءِ وات ڪڍندو آھي، تيئن ڪارونجھر بھ
ڪڪر جو پورو ست نچوڙي، کيس کوکلو ڪري پوءِ ڇڏيندو
آھي. ان ويل بھ ڪارونجھر جي چوٽين ۾ ڪڪرن سان اھا
ئي ڪار ھئي. ھر ڪڪر پنھنجو سمورو پاڻي ڀٽياڻيءَ ۽
گوڙڌرو جي ڀيٽا چاڙھيو ننگر پارڪر مٿان چئاڪا
چئاڪا ٽمندو ڦٿڪندو ٿي ويو. مينھن کان پوءِ
ڪارونجھر جو ڳاڙھو، ھيڊو، سائو، نيرو، ڪارو، ڀورو،
ناسي، سنگ مرمر، مور پک کان بھ سھڻو ۽ پرڪشش لڳندو
آھي. ھر من کي موھي ڇڏيندو آھي. ان ويل، ڪيپٽن
ٽروٽ جو من بھ پھار ڪجھھ ائين ئي موھي ڇڏيو ھو.
ايڏو خوبصورت پھاڙ تھ ھن پوري يورپ ۾ ڪٿي نھ ڏٺو
ھو. ھن کي الائي ڇا ياد پيو. ھن پنھنجي ڪوٽ جي
کيسي مان چمڙي جي جلد وارو نوٽ بوڪ ڪڍي، ڪجھھ
لکيو: ”جيڪڏھن ڌرتيءَ تي ڪا جنت آھي تھ اھو فقط
ڪارونجھر پھاڙ آھي ۽ جي ڪٿي ڪا دوزخ آھي تھ اھو بھ
فقط ڪارونجھر پھاڙ ئي آھي ۽ مون کي سندس ٻنھين
روپن سان پيار آھي. مون کي جي انھيءَ پھار کان جدا
ڪيو ويو تھ يقينن آئون خوش نھ رھندس.“
ڪيپٽن ٽروٽ اڃان ريزيڊنسي ھائوس جي خوبصورت آڳنڌ ۾
ڪرسيءَ تي ويٺو ڪارونجھر جو من موھيندر نظارو ڏسي
رھيو ھو، جو سپاھي ڪولھڻ کي وٺي آيا. ٽروٽ گھريءَ
گھور سان ڪولھڻ ۾ نھاريندي، ھلڪو ڪنڌ ڌوڻي ڪولھڻ
کي سلام ڪيو.
”ڍاٽن ٽنھنجي ۽ ٽنھنجي مڙس جي وچ ۾ ڪيري گال بول
ھلي؟ ٽو کيس سمجھايو؟“
ڪولھڻ ٽروٽ ڏانھن اک کڻي نھاري بھ ڪين، ڪنڌ پاسيرو
ڪيو ڪروڌ مان بيٺي چيائين: ”تو واريون ڳالھيون مون
کي زاد ئي ڪونھ پيون. مون کي وسري ويون، ڪي الائي
مون ٻڌيون ئي ڪين ھيون!“ ڪولھڻ ٽروٽ کي حيران
پريشان ڪندي، لوھ پائي، ھيٺ لاھ:ءَ ڏانھن تکي وڌي،
پر اٺ ڏھ پير ڀري اوچتو بيھي وئي ۽ ڏاڍي ڪروڌ مان
نڪ جون ناسون ڦنڊائي، ٽروٽ ڏي نھارڻ لڳي:
”گورا، تون ڀل اسان جا مڙس مارائي ڇڏ! آئون بھ
ڏسنديس تھ ڪارونجھر ۾ گھڻا ڏانھن ٿو جڃ ڪرين؟
ڪولھياڻين جا پيٽ اڃا سڪا ڪونھن. ڪٿي حلال ڪين
حرامي ڦر ڄڻي اوانکي مارائي نھ وجھون. اھي ڀاڙيا
لاڌو سنگھھ ۽ روپا ھئا، جن کان منگھواڻن جي ڇوڙن ۾
لڪي پاڻ کي بچائي ويو ھئين. اسان جا ٻار توکي نرڳ
۾ بھ ڪونھ ڇڏيندا. شاھ بيگڙي وانگي ڀڄي وڃ گورا،
ڀڄي وڃ، مري ويندين.“
ٽروٽ دنگ رھجي ويو. ڪولھڻ ڇوھ ڇنڊيندي، ڀريل پيٽ
سان پڙو لمڪائيندي، ھيٺ لھي، ڀوڏيسر ڏانھن سٽيندي
ٿي وئي.
قيديءَ کي اونڌو ڪري چيلھھ ۾ ڇھا وھايا ويا. آڪيڙا
چاڙھيا ويا، پر ھن ڪجھھ ڪونھ ٻڌايو. رات جو کيس
بند جي لوھي دروازي سان شيخ ڪري ٻڌيو ويو. سندس
ڳچيءَ ۾ تکن سوئن وارو ڦندو شيخن سان ڪشي ٻڌيو
ويو، جيئن ھو ھڪ سوت بھ چري پري نھ سگھي ۽ سندس
تارونءَ تان وارن جي چتي لاھي، سندس تارونءَ تي
ميڻ بتي کوڙي وئي ۽ جيئن جيئن ميڻ بتيءَ جي وٽ ميڻ
ڳاريندي ھيٺ لھندي ٿي وئي، ڪولھيءَ جو ٽامي جھڙو
بت پگھرجندو ٿي ويو، پر اھڙو ڪڇي جھڙي ڀت! پر
ڪيپٽن ٽروٽ شايد کيس وڌيڪ ايذاءُ ڏيڻ نھ پئي
گھريو:
”منھنجي خيال ۾ ٽنھنجي زال جي پيٽ ۾ ٽنھنجو اھو
پھريون ٻار آھي؟“
”ڇا توکي پنھنجي ننڊي ٻار ڏسڻ جي تمنا ڪاني؟“
”غلام ٻار کي ڏسي ڇا ڪندس، ڪھڙي خوشي ٿيندي؟“
”ھا – “ قيديءَ ٻڏل آواز سان وراڻيو.
”ڇا ٽون راني لادو سنگھھ جو غلام نھ ھئين؟“
”نھ، جي مان محسوس ڪريان ھا تھ لاڌو سنگھھ جو غلام
آھيان تھ مان ان کي بھ گوليءَ مان ڪڍان ھا.“ ڪيپٽن
ٽروٽ تھ ٺھيو، پر سپاھي بھ وائڙا بيٺا قيديءَ ۾
نھاريندا رھيا. پل پل ميڻ جي وٽ ڳرندي قيديءَ جي
تارونءَ سان اچي لڳي ھئي. قيديءَ جي مک ۽ سڄي بت
مان پگھر نيسارا ڪريو پئي نڪتو. اوچتو ڪيپٽن کان
رڙ نڪري وئي:
”ٽون مانھون آھين يا جن! ڇا ٽون تڪليف نھ پيو
محسوس ڪرين؟“
”قيديءَ جو منھن ڳاڙھو ٿي ويو. ڏند ڏندن سان، چپ
چپن سان ۽ اکين جا ڇپر اکين سان ڀچي ويا. شيخ ٿي
ويو. دل ڏاريندڙ رڙ ڪري چيائين:
”تڪليف...... تڪليف....... الائي ڇا ٿيندي آھي
تڪليف.....؟“ الاھي قيدي جي سھڻ جي طاقت ڇڏائي وئي
ھئي يا جيئڻ جي، ھن جي ٽامي جھڙي وگھرندر طاقتور
ڌڙ، زور سان ڌڌڙي ڀري ڦٿڪو کاڌو، ڳاٽ چرڻ سان سوئا
ڳچيءَ ۾ ويھي ويس. سندس ھٿن پيرن جون زنجيرون زور
سان کڙڪيون ۽ قيديءَ جو پگھر ۽ رت ھڪ ٿي ويا.
ڪيپٽن ٽروٽ وٺي ڊوڙ وڌي. ميڻ جي وٽ، قيديءَ جو
تارون وٺي ڇڏيو ھو. ھو شيخ ٿي ٿڌو ٿي ويو ھو. ٽروٽ
جي ھانو ۾ ڄڻ بڻڇي کپي وئي. وات مان رڳو ايترو
اڪليس: ”مون کي..... مون کي....... ڪھڙي خبر تھ ھي
ڪو ايترو جھٽ.......“
جڏھن ٽروٽ بندي خاني مان ٻاھر نڪتو تھ سڄو
ڪارونجھر پڙاڏا پڙاڏا ھو. خبر نٿي پئي تھ ڪڪرن
گجگوڙ ڪئي آ يا توبن جا منھن کليا آھن؟ وڄ چمي آ
يا ڪولھين جي بندوقن جا ڇيرا اڏاڻا آھن؟ سڄو
ڪارونجھر دونھان دونھان، آڳ آڳ لڳو پيو ھو.
زندگيءَ ۾ پھريون ڀيرو ٽروٽ کي احساس ٿيو تھ ڪابھ
ڌاري قوم پرائي ڌرتيءَ تي وڌ ۾ وڌ پنجويھھ سال
قبضو ڪري سگھي ٿي، پر ڪارونجھر شايد کين ٻارھن
سالن کان بھ اڳي خالي ڪرڻو پوي.
|
