Sindhi Adabi Board Online Library (Folk

ڪتاب: ڳيچ

باب: -

صفحو :26

هن باب ۾ شاديءَ جا عام ڳيچ شامل آهن، جي ٽن قسمن جا آهن: هڪڙا اُهي جيڪي پرڻيل زالون چونديون آهن، ٻيا اُهي جيڪي فقط ننڍيون ۽ ڪنواريون ڇوڪريون ڳائينديون آهن، ڳيچن جو ٽيو قسم ”ڦوٽاڻا“ آهن.

پرڻيل زالن جي ڳيچن مان لَوَهَر، ڏوبڙ راڻي، ناگرويل ۽ ڪيوڙو مشهور آهن. لوهر ڳيچ ۾ ڪنوار پنهنجي ماءُ کي چوي ٿي ته: مون کي ”ڍٽ“ ۾ پرڻائجو، ڇو ته اتي جا ماڻهو ٻين شهرن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ سکيا ۽ سٺا آهن، باقي ٻين شهرن ۾ خرابيون آهن، جيئن ته:

مِنان اِيئيَ سِينڌاڻي ري ڏِسَ متان ڏيئي ماءِ!
سِنڌاڻي را ڪاڙا ماڻهو ڀُونڏا هِي، ماءِ!
لَوهَر رَمڻ ٻاڙميڙ جاسان.
* * *

مِنان ڍاٽ رين سائين باجهرين ڀَلين، هو ماءِ!
ڍاٽ رين سائين باجهرين ڀَلين، هو ماٰ!
لَوَهَر رَمڻ ٻاڙمِيڙ جاسان.

ڪنواريتن جي دلي تمنا اها هوندي آهي ته ڪنوار ڪنهن سکئي ۽ چڱي گهر ۾ پرڻيل هجي، مٿيون ڳيچ انهيءَ جذبي جي ترجمان ڪري ٿو.

”ڏوبڙ راڻي“ ڳيچ ۾ وطن جي مِينهن، ڀِٽن، پيرُن وغيره کي ساري ڪنوار ڳوڙها ڳاري ٿي. هوءَ اباڻي وطن جي پار ڏانهن ڪارا ڪڪر ۽ کنوڻيون ۽ پکي ايندي ويندي ڏسي اهو خيال ٿي ڪري ته شايد پکين هٿان ماءُ مون ڏي سوکڙي موڪلي آهي، پر خالي پکي ڏسي بروقت چٺي لکائي پنهنجي مائٽن ڏانهن موڪلي ٿي ته: آءٌ هتي اُداس آهيان، مون کي وٺي وڃو. هيءَ ڳيچ پرڻيل زالون توڙي ڪنواريون ڇوڪريون چونديون آهن. مثلاً:

جِهرمر برسي مِيهه، برسي ڀريو ڏاڏاڻي رو ڏيس،
اڄ اُتر ۾ چمڪين بِيجلين، ڏوبڙ راڻي...
* * *

”ناگرويل“ ۽ ”ڪيوڙو“ ڳيچ پرڻيل زالون ۽ مڱڻهار چوندا آهن، هنن ڳيچن ۾ خاص طرح چوڙن جو ذڪر هوندو آهي، جي سهاڳ جي نشاني سمجهيا ويندا آهن. چوڙن جي سونهن ۽ ڪيوڙي جي خوشبوء جي بيان سبب ه يءَ ڳيچ تمام گهڻو مقبول آهن ۽ شاديءَ ۾ زالون هر وقت ڳائينديون آهن. اهي ڳيچ هن قسم جا آهن:

وائرو ڍڙ تي باڀل ائان ڪهيو،
مِنان چنڊن چُوڙلي رو ڪوڏ- ناگرويلڙي.
* * *

ايئي سمي ري نينگري، نَو نَو نخريدار-
تِکا تاڻي گهونگٽيا، ٻُڙ ٻُڙ ڏي جواب-
هاءِ سڳنڌي ڪيوڙو.

عام ڳيچن ۾ ٻيا اهي ڳيچ به اچي وڃن ٿا، جيڪي فقط ننڍڙيون ۽ ڪنواريون ڇوڪريون شآديءَ جي موقعن تي چونديون آهن؛ جن ۾ ڪلالڻ، لِيلو پُوٺيو، مروئو، نيٻُو جهَر، جهُولتو ماڏريو، چِروڪلين، جهالريو، هوائيڙو ۽ راهوڙو ريلان مشهور آهن.

شاديءَ جي ڪاٺ ۾ پرڻيل زالن کان سواءِ ننڍين ۽ ڪنوارين ڇوڪرين جي پڻ گهڻي دلچسپي هوندي آهي. اهي به خوشيءَ ۽ رونشي خاطر مٿي بيان ڪيل ڳيچ چونديون آهن. انهن ڳيچن ۾ گهڻو ڪري گهوٽ ۽ ڪنوار جي ساراهه، سندن سامان جي تعريف، اُڪير ۽ قرب جو بيان هوندو آهي. جيئن ته ”ڪلالڻ“ ۾ گهوٽ ۽ ان جي مائٽن جي آجيان، گهوٽ جي ساراهه ۽ گهوٽ کي ڪنوار جي لاءِ نج سون ٺهيل ڳهڻ آڻڻ جي هدايت ڪيل آهي، جيئن:

چِيڪاسَر ري چِيڪڻي مِٽي، چُلها چِتراڙان چار،
موري ڪلالڻ ري ڪارڻيئي رنگائي ليو رومال.
* * *

چاندڙيو چڙهيو ڊولا! گڍ گرنار،
هان جي اوڀَمرجي.
* * *

هان جي ڪلالڻ هو، او جهولڻ ڪلالڻ هو،
راسيلان را ڏيرا ڏيسان باگان ۾،
ان داتا! مين سين گهڙي هيڪ ڌيمان بولو.
* * *

”ليلوو پُوٺيو“ ڳيچ ۾ ”انگر کي“ جي تعريف آهي. هن ڳيچ ۾ ننڍڙيون ڇوڪريون پنهنجي نئين انگر کي جي ساراهه ڪن ٿيون، جو هنن شادي جي موقعي تي پاتو آهي، مثلاً:

مانري جيجل سيڙايو لِيلوپُوٺيو،
مانرو ٻاٻوجي لِي لِي آيا ڙي،
مگريئي موريڙا تاڏَهُوڪين ڙي،
لِيلوپُوٺيو...

”مَرُوئو“ ڳيچ ۾ نازبو جي ساراهه آهي، ڇوڪريون گهوٽ کي چون ٿيون ته: نازبو وٺي اچ، پر هتي نازبو ڪونه ٿئي، رڳو منهنجي ملڪ عمرڪوٽ جي باغن ۾ ٿئي ٿو، تنهنڪري اُتان وٺي اچ. جيئن:

مروئو مان جي اِٿ نه اُٿ، ڙِي ڀوڙِي!

مروئو مان جي آمراڻِي ري واڙيئي-

راسِيلا ڍولا! مروئو لِي گهَرِي آئو....

* * *

مروئو مانرو آمراڻي رِيَ واڙيئي،
مروئو مانرو ڏاڏاڻي ريَ سِيريئي،
ڪيهي ٻائِي رو وايوڙو، ڪيهي ٻائي رو سِينيوڙو؟
مانهنجي جهِيڻولِي جِيڏَل! مروئي ري مُهَنڪار.

”نيٻوجهر“ جي معنيٰ ”نِم“ جو وڻ آهي. جيئن ته ٿرپارڪر وارياسو علائقو آهي، تنهنڪري اُتي نم جي وڻ جو گهڻو مانُ آهي. اونهاري ۾ نم جي ٿڌيءَ ڇانوَ جي آسائش هرڪو چاهيندو، تنهنڪري هن ڳيچ ۾ نم کي خاص طرح سان ڳايو ويندو آهي. اهو ڳيچ هن طرح آهي:

ساسُو واهِيو آڪڙو، مين تو واهِي آمڻ ٻُور ڙي،
ساسُو رو آڪڙو ٻڙي گيو، مانري تو لاگا آمڻ ٻور-
نيٻُوجهَر ليو...

”جهُولتو ماڏريو“ جي معني! آهي: ”ماڏريو“ (ڳهه) لٽڪي پيو؛ جو ڳچيءَ ۾ پائڻ جو هڪ ڳهه آهي. هن ڳيچ ۾ ڀيڻ جو پنهنجي ڀاءُ سان قرب جو اظهار ٿيل آهي، جيئن ته:

ڳِيهوئان رو پَڪو بيرا لوليو، اوتان گهِي سين مکيو ٿي کان،

چُوني رو پَڪوساسُو باٽيڙو، سو تان تيل سين مکيو ٿي کان،

جهُولتون ماڏريو...

”چڙوڪِلِين“ جي معنيٰ جهرڪيون. هن ڳيچ ۾ جهرڪين جو ذڪر اچي ٿو، جي نئين پرڻيل ڪنوار جي گهر ۾ اچي ويهن ٿيون؛ ڪنوار انهن کي اباڻي ديس مان آيل سمجهي کانئن پڇي ٿي ته ماءُ منهنجي لاءِ ڪهڙي سوکڙي ڏني آهي؟ پر پوءِ نا اميد ٿي مائٽن کي ساري ماءُ کي خط ٿي لکي ته جلدي ڀاءُ کي موڪل ته مون کي هتان وٺي وڃي. اهي ڳيچ هن قسم جا آهن:

سِمَهلي آئي ڪنڌان ۾ ڪوٿرين،

مانهنجي جيجل ميلهي ڀيٽ،

واڙو ڀَرين چڙوڪلِين، ڦُڙ ڦُڙ اُڏيو جائين.

* * *

هيڪ نه اُڏي چِڙو ڪلِي، جي روپهيريو پردي-

واڙو ڀَرِين چِڙو ڪلِين، ڦُڙ ڦُڙ اُڏيو جائين.

”جهالريو“ ڳيچ ۾ ڀاءُ جو ذڪر خصوصيت سان اچي ٿو. نئين پرڻيل ڪنوار جي گهر جڏهن پهريون ڀيرو ڀاءُ اچي ٿو، تڏهن هوءَ نهايت خوش ٿئي ٿي. سرتين کان پڇي ٿي ته: اديون! اڄ ڪنهن جو ڀاءُ اڱڻ آيو آهي جو هتي جي جُوءِ ساوا ويس پهريا آهن، کوهه کنڊ سان ڀرجي ويا اهن ۽ کوهه تان پاڻي ڀريندڙ ڇوڪريون شرمائجي ويون آهن! هيءُ ڳيچ ڀاءُ ۽ ڀيڻ جي پريت جو سهڻو مثال آهي، جيئن ته:

ڪيهو وِيرو آيو سِيمَڙئين؟

اوتان سِيم ڪيو سِنگار-

ملوڪ جهالريو...

* * *

”هوائيڙو“ (هوائي جهاز) جي ساراهه ۾ شايد هي ڳيچ انهيءَ ڪري آهي جو هو تمام جلدي رسائي ٿو. هن قسم جي ڳيچ ۾ هوائي جهاز جو ڪراچيءَ بندر ۽ ڍوري ناري تي لهڻ، بمبئي مان اُڏامي سنڌ ۾ پهچڻ ۽ جلدي وطن پهچائڻ جو ذِڪر خاص طرح سان ٿيل آهي، اهو ڳيچ هن طرح آهي:

هوائيڙا! تون بمبئي سين اُڏيو ڙي، سِنڌاڻي آيو ڙي-

هوائيڙا! تنان ڦولان سوناري گايو ڙي...

”راهُوڙو ريلان“ (ريل مان ويندڙ مسافر) ڳيچ ۾ به ڀيڻ جي طرفان ڀاءُ لاءِ پريت ۽ اُڪير جو اظهار هوندو آهي. ڀاءُ جڏهن پنهنجيءَ ڀيڻ جي گهر اچي ٿو، تڏهن هوءَ سندس تمام گهڻي عزت ۽ مرحبا ڪندي آهي. هن قسم جي ڳيچن ۾ ڀيڻ ٻڌائي ٿي ته: منهنجو ڀاءُ مون کي وٺڻ لاءِ آيو. مون مٿانئس رپيو گهوريو، ۽ ڀيڻوئي مٿانس نوٽ گهوريا. منهنجيءَ سس وري کيس قسمين قسمين طعام رڌي کارايا، ڀاءُ کوهه تي وارو ورايو ته ڀيڻ وري پاڻي ڀرڻ لاءِ ساهيڙين کي سڏي ٿي. آخرڪار ڀاءُ، ڀيڻ کي وٺي وڃڻ جي موڪل گهري ٿو، ڀيڻ هار سينگار ڪري نوان ڪپڙا ڍڪي پنهنجي ڀاءُ سان گڏ مائٽن ڏانهن رواني ٿئي ٿي. اهي ڳيچ هن قسم جا ٿين:

ٻيهينل گهوريو روپيو روڪڙو، ڀيڻئي گهوريا نوٽ ري-

مانرو راهُوڙو ريلان جائي...

سائي توڏَڙِلي پلاڻي ويرئيئا! ٻيهينل نان تِيڙئو جائي-

مانرو راهوڙو ريلان جائي...

عام ڳيچن جو ٽيو قسم ”ڦوٽاڻا“ آهن، جي شاديءَ جي ڪنهن به موقعي تي چرچي گهٻي طور چيا ويندا آهن. گهوٽيتا توڙي ڪنواريتا خوشيءَ جي انهيءَ موقعي تي چرچو گهٻو ڪري خوش ٿيندا آهن. انهن ڳيچن ۾ اڪٿر گهوٽ جي ماءُ (”وهائين“ يا سيڻ) سان چرچو ڪيو ويندو آهي ته: گهوٽ جي ماءُ کي چور کڻي ويا، گهوٽ ماءُ ٻنيءَ تي تڪڙي تڪڙي وئي، اُتان موٽندي چار پٽ ڄايس، لومڙي چوي ٿي ته آءٌ شادي ڪنديس پر گهوٽ ماءُ سان، وغيره. گهوٽ ماءُ کان سواءِ بعضي گهوٽ جي ٻين مائٽن جي نالي به ڦوٽاڻا چيا ويندا آهن. جيئن هڪڙي ڦوٽاڻي ۾ ڏاڏيءَ تي چرچو ڪيل آهي ته: پاڏِي ڀڳي پئي وڃي، پر گهوٽ ائين سمجهيو ته ڏاڏي ڀڳي پئي وڃي. اهڙيءَ طرح ڪي ڦوٽاڻا گهوٽ پيءَ ۽ چاچي جي نالي به آهن، جن ۾ مٿن ٺٺول ٿيل آهي. اهي ڳيچ هن قسم جا آهن:

تانهنجي گورل نان لي گيا چور- پنجر ٻولياري لال!

* * *

وِهاڻ گَئِي تي کيتريئيَ، آئي اُسَ وڌائي-

لامان لاچارن ڏي...

* * *

تِنان ٻولاڙي مانهنجو ڀائي، سانجهه پَڙي ري گهَتسي ڦاهِي-

سُڻو سڻو وِهائين واڙي هُڙمل!

* * *

لُونڪڙي ڪَهي منان آرڻائو، وِهائين سين مِنان پرڻائو-

لُر لُر هلي لُونڪڙي...

* * *

پاڏي ڀَڳي جائي، پاڏي ڀَڳي جائي،

ڇورو جاڻي مانهنجي ڏاڏي ڀڳي جائي-

نا ڙي ڇورا! ڏاڏي ڪونهي، پاڏي ڀڳي جائي.

* * *

تِنان ڪي ڪَهِيو، تون ٻولي ٻارهان ٻاپان را-

ٻول وِهائين جي را ٻاپ!

* * *

ڪاڪَلِيو ٻانڀڻيو! وِهاڻ لاري چڙهي گَئِي ڙي.

* * *

هن باب ۾ انهن عنوانن تي چونڊ ڳيچ ڏجن ٿا.

* * *

1- زالن جا ڳيچ:

[1][1]

لَوهَّرّ

وراڻي: ماءِ ماءِ! لَوَهَر سوڍِي راڻي،
        [اي امان! لوهر راند سوڍيون ڪنديون آهن]
        ماءِ ماءِ! لَوَهَر ڇي مَٽَ راڻي،
        [اي امان! لوهِر راند راڻين جي لاءِ آهي]

                    لَوَهَر رمڻ ٻاڙمِيڙ جاسان.