سيڪشن؛ رسالا

ڪتاب: مهراڻ جنوري-جون (1999)

 

صفحو :8

ڊاڪٽر الهرکيو ٻُٽ

 

1819ع کان وٺي ڇپيل سنڌي ڪتابن جو جائزو

(قسط- 5)

(لوڪ ادب بابت ڪتاب)

 

[نوٽ: ”مهراڻ“ جي گذريل پرچن (1995ع جي چئني شمارن) ۾ مٿئين عنوان هيٺ چئن قسطن  اڻويهين صديءَ جي ڇپيل سنڌي ڪتابن جو جائزو ورتل هو. چوٿين حصي ۾ عرض ڪيو هئم ته هن کان پوءِ موجوده صديءَ جي ڇپيل ڪتابن جو تذڪرو پيش ڪيو ويندو. ان واعدي تحت هن قسط ۾ ”لوڪ ادب“ جي ڪتابن کي بحث جو موضوع بنايو ويو آهي. اڳينءَ روايت مطابق هنن ڪتابن جا تفصيل ساڳيءَ ريت آهن: ڪتاب جو نالو، ليکڪ، اشاعت جي جاءِ، ناشر، ڇپجڻ جو سال، ڇپيل ڪاپين جو تعداد، ڇپائيءَ جو قسم (لٿو يا ليٽر پريس) صفحا، قيمت ۽ پريس جو نالو ۽ هنڌ جنهن ۾ ڪتاب ڇپيو.

گذريل صديءَ ۽ موجوده صديءَ جي سنڌي ڪتابن جي اشاعت ۽ طباعت جي صورتحال ۾ ڪافي فرق موجود آهي، جيڪو مختصراً هنريت آهي ته گذريل صديءَ دوران سنڌي طباعت ۽ اشاعت جو سلسلو ارتقا جون منزلون طئي ڪري رهيو هو. سنڌي معاشري ۾ اهو پنهنجي لاءِ مستقل مقام جوڙي رهيو هو ۽ اهڙي مقام ماڻڻ لاءِ اُن کي سهڪار ۽ سهائتا جي غرض هئي، جيڪا کين حڪومتي انتظام، مذهبي جماعتن ۽ پڙهيل لکيل ڏيهي توڙي پرڏيهي ماڻهن طرفان فراهم ٿي ۽ نتيجي ۾ سنڌي اشاعت ۽ طباعت جو پوکيل سلو وڌي وڻ ٿيو. شروعاتي اشاعتي ادارن جهڙوڪ تعليم کاتي، چرچ مشنري سوسائٽي، منشي پوڪرداس، ماستر هريسنگ ۽ محمد يوسف وغيره جي ڪوششن سنڌي اشاعت ۽ طباعت کي وسيع ميدان ۽ مضبوط بنياد فراهم ڪيا. اهڙن ڪوششن جا هيٺيان نتيجا نڪتا، جن کي موجوده صديءَ جي سنڌي طباعت ۽ اشاعت جي مد ۾ ڳڻي سگهجي ٿو:

سنڌ جي سڀني وڏن شهرن ۾ سون جي تعداد ۾ نوان اشاعتي ادارا ۽ نيون پريسون برپا ٿيون.

سنڌي ڪتابن جا مسودا لاهور، امرتسر ۽ بمبئي بجاءِ سکر، شڪارپور، ڪراچي، حيدرآباد ۽ لاڙڪاڻي وغيره ۾ ڇپجڻ لڳا.

اُڻويهين صديءَ جي لٿو ڇپائيءَ جي جاءِ ”ليٽر پريس“ (ٽائيپ پرنٽنگ) والاري.

گذريل صديءَ جي ”750 لٿو ڪاپين“ جي جاءِ ”1000“ يا وڌيڪ ڪاپين والاري.

خوبصورت ٽائيپ جي مختلف نمونن جي بدولت ڪتابن جي زيب ۽ زينت ۾ واڌارو ٿيو. اهي قدم سنڌي اشاعت ۽ طباعت ”شوقيه وندر واري منزل“ مان نڪري هڪ ”مستقل ڌنڌي/ پروفيشن“ جي صورت اختيار ڪئي. ان جي ڪري ڪيترائي نوان ليکڪ، اديب ۽ شاعر ميدان ۾ آيا ۽ سنڌي ٻولي ۽ ادب جي آبياري ڪرڻ لڳا. ايندڙ صفحن تي نظر ڦيرائڻ سان پڙهندڙن کي سَون جي تعداد ۾ نوان اشاعتي ادارا ۽ پريسون سنڌ اندر ڪم ڪندي نظر ايندا ۽ سون جي تعداد ۾ نوان ليکڪ به ميدان عمل ۾ مصروف ڏسبا.

مٿين نقطن سان گڏ سنڌي ٻوليءَ جي سلسلي ۾ هڪ خاص عنصر اُن جي ”لپيءَ“ (رسم الخط) بابت نمودار ٿيو. اهو هيءُ هو ته گذريل صديءَ ۾ سنڌي ٻوليءَ جون ٽي لپيون جهڙوڪ عربيءَ، ديوناگري ۽ گرمکي هلندڙ هيون. موجوده صديءَ ۾ ديوناگريءَ جو استعمال بلڪل متروڪ ٿي ويو، ان صورتحال جي ڪري گرمکيءَ کي فائدو رسيو، جنهن خاص ڪري هندو ڌرمي ڪتابن جي اشاعت لاءِ خصوصيت اختيار ڪري ورتي.

تعليمي سڌاري ۽ ترقي، اقتصادي واڌاري، آمدورفت جي سڌريل ۽ تڪڙن ذريعن ۽ سنڌ ۾ ڇپائيءَ جي سٺين سهوليتن جي ڪري سنڌي اشاعت ۽ طباعت جي ترقيءَ سان گڏوگڏ سنڌي صحافت کي به وڏي هٿي ملي. هاڻي اچو ته موجوده صديءَ جي 1901ع- 1930ع تائين واري عرصي ۾ سنڌي ڪتابن جي ڇپائيءَ جي رفتار تي نظر وجهون. سڀ کان اول ”لوڪ ادب“ تي ڇپيل ڪتابن کي ٿا کڻون. لوڪ ادب جي ڪتابن کي مختلف صنفن هيٺ نمبر وار رکي کين نالن هيٺ سن وار ترتيب ڏنو ويو آهي. اهڙي ريت ”سنڌ ۽ هند جا لوڪ داستان“، ٻاهرينءَ دنيا جا قصا“. ”اسلامي قصا“ وغيره نمبر وار عنوان ڏنا ويا آهن. ان طرح سان ويهين صديءَ ۾ ڇپيل سنڌي ڪتابن جو تفصيل مختلف ادبي صنفن هيٺ سهيڙي ”مهراڻ“ ذريعي پهچائڻ جي ڪوشش ڪبي. ورندڙ قسط ۾ ادب جي مختلف صنفن تي ڇپيل ڪتابن جو وچور ڏنو ويندو ۽ بعد ۾ مختلف مذهبن تي ڇپيل ڪتابن جا وچور پيش ڪبا. اهڙيءَ ريت اهو سلسلو انشاءَ الله ايندڙ چئن قسطن ۾ پُڄاڻي تي پهچندو. مانوارن پڙهندڙن کي عرض آهي ته منهنجي ڪچائي ڦِڪائي جي حالت ۾ مون کي دُرستين ۽ واڌارن لاءِ آگاهي ڏيئي ٿورائتو ڪن، جيئن اڳتي هلي اهو مواد ڪتابي صورت وٺڻ وقت جامع ۽ معياري بنجي سگهي.

-ا.ر.ٻ]

(1) سنڌ ۽ هند جا لوڪ داستان

دودي چنيسر جو قصو

حسن فقير ۽ ڀائي جسومل

شڪارپور: پريوتم ڌرم سڀا، 1905ع

1000

90

(ٽائيپ)*

4 آنا، ديش اڌارڪ پريس شڪارپور


 

قصو دودي ۽ چنيسر جو

-

سکر: هريسنگ،

1000

60*

2 آنا 6 پايون، وڪٽوريه پريس، سکر

چوٿون ڇاپو

-

1912ع

 

 

8 آنا، هريسنگ پريس سکر

پنجون ڇاپو

-

1923ع

-

52

8 آنا

ڇهون ڇاپو

-

1924ع

-

-

4 آنا

اٺون ڇاپو

-

1929ع

-

-

6 آنا

قصو دودي چنيسر جو

ميان امام بخش

شڪارپور: پوڪرداس، 1912ع

2000

59*

3 آنا، وڪٽوريه پريس سکر

ٻيو ڇاپو

-

-

-

-

-

ٽيون ڇاپو

-

1922ع

1000

60*

5 آنا، تلڪ پريس سکر

قصو دودي چنيسر جو (گرمکي)

 

سکر: هرسنگ، 1913ع

1000

88*

4 آنا، وڪٽوريه پريس سکر

قصو دودي چنيسر جو

 

سکر: هيمنداس، 1914ع

1000

45*

3 آنا، ڪرشنا پريس، سکر

ٻيو ڇاپو

-

1924ع

-

46*

4 آنا، جارج پريس سکر

قصو دودي چنيسر جو

-

سکر: شولدار، 1915ع

1000

48*

3 آنا، ڪرشنا پريس سکر

ٻيو ڇاپو

-

1917ع

-

-

البرٽ پريس سکر

وڏو قصو دودي چنيسر جو (گرمکي)

 

شڪارپور: شولداس ٿانورداس، 1915ع

1000

100*

5 آنا، لڪشمي پريس شڪارپور

دودو چنيسر (گرمکي)

-

سکر: هيمنداس ڏيوسنگ، 1915ع

1000

65*

4 آنا، ڪارونيشن پريس امرتسر

قصو دودي چنيسر جو (گرمکي)

 

شڪارپور: پوڪرداس، 1916ع

1000

60*

4 آنا، مفيد عام پريس لاهور

(2) سسئي پنهون:

قصو سسئي ۽ ڄام پنهون جو

منشي خدا بخش

سکر: هريسنگ، 1903ع

750

(لٿو)·

4 آنا 6 پايون، اسلاميه پريس لاهور

ٻيو ڇاپو

 

1915ع

2000

88*

4 آنا 6 پايون، وڪٽوريه پريس سکر

چوٿون ڇاپو

 

1925ع

1000

*

7 آنا، هريسنگ پريس، سکر

پنجون ڇاپو

 

1927ع

500

38·

2 آنا، رفاد عام پريس لاهور

سسئي پنهون (گرمکي)

 

ڪراچي: نورالدين دين محمد، 1907ع

 

 

 

سسئي پنهون (گرمکي)

 

شڪارپور: پوڪرداس، 1911ع

1000

64*

4 آنا، مفيد عام پريس لاهور

قصو سسئي پنهون جو ڏهون ڇاپو

منشي نبي بخش

شڪارپور: پوڪرداس، 1912ع

1000

128·

9 آنا، نولڪشور لاهور ۾ ٻيهر ڇپيو

سسئي ۽ ماڻس بيتن ۾

ڀيرومل مهرچند آڏواڻي

حيدرآباد: وسڻمل ڪشنچند، 1917ع

1000

22*

1 آنا، پريمئر پريس حيدرآباد

سسئيءَ پنهونءَ جو قصو (ننڍو) ٻارهون ڇاپو

 

ڪراچي: گورنمينٽ سينٽرل بوڪ ڊپو، 1921ع

2000

37*

6 آنا، ڪمشنر پريس حيدرآباد

قصو سسئي ۽ پنهون جو

ڄيٺارام

نوشهروفيروز: ڀوڄمل جيتورام، 1925ع

1000

16*

2 آنا، جارج پريس حيدرآباد

قصو سسئي پنهون جو

خليفه نبي بخش

سکر: هيمنداس

750

128

سوا روپيو، اليڪٽرڪ ابواعلائي آگرو پريس

قصو سسئي پنهون وڏو

نبي بخش

سکر: هيمنداس، 1927ع

1000

128*

سوا روپيو، جارج پريس حيدرآباد

اصل وڏو قصو سسئي پنهون جو ٻيو ڇاپو

 

سکر: هريسنگ، 1928ع

1000

32*

8 آنا، هريسنگ، پريس سکر

(3) مومل راڻو

 

قصو مومل ۽ مينڌري جو

ميان حافظ

سکر: هريسنگ، 1907ع

100

56*

2 آنا 6 پايون، ايڊورڊ پريس سکر

پنجون ڇاپو

 

1909ع

 

 

هريسنگ پريس سکر

ڇهون ڇاپو

 

1913ع

2000

64*

3 آنا، وڪٽوريه پريس سکر

ستون ڇاپو

 

1926ع

 

84*

5 آنا، هريسنگ پريس سکر

اٺون ڇاپو

 

1928ع

1500

68*

6 آنا، هريسنگ پريس سکر

قصو مومل مينڌري جو

ميان حافظ

شڪارپور: پوڪرداس 1910ع

1000

64Ÿ

1 آنو 6 پايون، آريه اسٽيم پريس لاهور

ٻيو ڇاپو

 

1915ع

 

68*

2 آنا 6 پايون، وڪٽوريه پريس سکر

نائون ڇاپو

 

1927ع

 

 

8 آنا، سنڌ پرنٽنگ پريس شڪارپور

اصل وڏو قصو مومل راڻي ۽ مينڌري جو

حافظ تيوڻو

سکر: هيمنداس، 1919ع

1000

58*

4 آنا، البرٽ پريس سکر

ٻيو ڇاپو

 

سکر: 1925ع

 

62*

5 آنا، جارج پريس سکر

مومل ۽ مينڌرو

خوبچند درياڻي

ڪراچي: اين. ايڇ پنجابي ڪمپني 1923ع

1000

40*

6 آنا، ڪوهنور پريس ڪراچي

قصو مومل راڻي مينڌري جو ٻيو ڇاپو (گرمکي)

 

سکر: شولداس نارائڻ داس، 1908ع

1000

24*

1 آنو 6 پايون، شري گرمت پريس لاهور

(4) عمر مارئي:

 

راتيون عمر مارئي جون پنجون ڇاپو

ڀائي جهامنداس

شڪارپور: پوڪرداس، 1909ع

2000

24*

1 آنو 6 پايون لڪشمي پريس شڪارپور

ڇهون ڇاپو

 

1916ع

2000

*

ايڊ ورڊ پريس سکر

اٺون ڇاپو

 

1927ع

2000

*

سنڌ پرنٽنگ پريس شڪارپور

قصو عمر ۽ مارئي جو راتين ۾

ميان شاهه محمد ديدڙ

سکر: هريسنگ، 1911ع

1000

62*

2 آنا 6 پايون، ايڊ ورڊ پريس سکر

ٻيو ڇاپو

 

1919ع

 

*

3 آنا، هريسنگ پريس سکر

چوٿون ڇاپو

 

1921ع

 

 

6 آنا، هريسنگ آرين پريس سکر

پنجون ڇاپو

 

1925ع

2000

*

5 آنا، هريسنگ آرين پريس سکر

ڇهون ڇاپو

 

1926ع

2000

*

هريسنگ آرين پريس سکر

ستون ڇاپو

 

1928ع

2000

*

هريسنگ آرين پريس سکر

اٺون ڇاپو

 

1929ع

1000

 

 

وڏو قصو عمر مارئي جو

 

شڪارپور: شولداس ٿانورداس، 1915ع

1000

52*

2 آنا 6 پايون، لڪشمي پريس  شڪارپور

راتيون عمر مارئي جون (گرمکي)

جهامنداس لالا

شڪارپور: پوڪرداس، 1916ع

100

46*

2 آنا 3 پايون، مفيد عام پريس لاهور

وڏو قصو عمر مارئي جو (گرمکي)

 

سکر: هيمنداس 1919ع

1000

50*

4 آنا، جارج پريس سکر

وڏو قصو عمر مارئي جو

 

سکر: هيمنداس 1919ع

1000

32*

3 آنا، البرٽ پريس سکر

ٽيو ڇاپو

 

1927ع

1000

60*

جارج پريس سکر

قصو عمر ۽ مارئي (گرمکي)

 

سکر: هريسنگ، 1922ع

1000

60*

6 آنا، هريسنگ آرين پريس سکر

قصو عمر ۽ مارئي راتين ۾ (گرمکي)

هوتچند

سکر: هريسنگ، 1922ع

1000

60*

4 آنا، هريسنگ آرين پريس سکر

ٻيو ڇاپو

 

1926ع

-

-

-

قصو عمر مارئي

 

شڪارپور: ڪي سي انصاري، 1927ع

1000

46*

6 آنا، گرونانڪ پريس

عمر ۽ مارئي نظم ۾ ٻيو ڇاپو

حافظ ابراهيم دل

(ٿرپارڪر): احمد علي مجذوب، 1928ع

1000

*

12 آنا، مسلمان پريس ميرپورخاص

عمر مارئي جو قصو ٻارهون ڇاپو

آخوند عبدالرحيم وفا عباسي

شڪارپور: پوڪرداس، 1929ع

1000

50*

 سنڌ پرنٽنگ پريس شڪارپو

(5) سهڻي ميهار:

 

قصو سهڻي مهوال

ٻيو ڇاپو

ميان پير بخش

سکر: هريسنگ، 1915ع

1000

48*

2 آنا، جارج پريس سکر

قصو سهڻي مهوال

ٽيون ڇاپو

ميان پير بخش

سکر: هريسنگ، 1921ع

1000

52*

4 آنا، هريسنگ آرين پريس سکر

چوٿون ڇاپو

 

1926ع

-

-

-

پنجون ڇاپو

 

1929ع

-

-

5 آنا

وڏو قصو سهڻي مهوال

 

سکر: هيمنداس، 1928ع

100

48*

6 آنا، جارج پريس سکر

(6) هير رانجھو:

 

قصو هير رانجھو

حمل لغاري

سکر: هريسنگ، 1907ع

1000

32·

1 آنو 6 پايون، مفيد عام پريس لاهور

ٽيون ڇاپو

 

1921ع

2000

62*

9 آنا، هريسنگ آرين پريس سکر

پنجون ڇاپو

 

1926ع

-

-

-

قصو هير رانجھي جو

حمل لغاري

شڪارپور: پوڪرداس، 1909ع

1000

31·

1 آنو 6 پايون، آريه اسٽيم پريس لاهور

سچو عشق عرف وڏو قصو هير رانجھي جو ٻيو ڇاپو

 

سکر: شولداس، 1917ع

1000

46*

4 آنا، وشن پريس جيڪب آباد

سچو وڏو قصو هير رانجهي (گرمکي)

 

سکر: هريسنگ، 1921ع

1000

20*

2 آنا 6 پايون، هريسنگ پريس سکر

قصو هير رانجھي جو (گرمکي) ٻيو ڇاپو

راڌا ڪرشنا

سکر: هريسنگ، 1921ع

1000

44*

3 آنا 6 پايون، هريسنگ پريس سکر

روح ريجھائيندڙ اصل وڏو قصو هير رانجهي جو ٻيو ڇاپو

حمل لغاري

سکر: هيمنداس، 1924ع

1000

64*

4 آنا، جارج پريس سکر

(7) راءِ ڏياچ:

 

1قصو راءِ ڏياچ ۽ سورٺ جو ٻيو ڇاپو (گرمکي)

 

سکر: شولداس نارائڻ داس، 1908ع

1000

24*

1 آنو 6 پايون، شري گرمت پريس لاهور

راءِ ڏياچ (گرمکي)

 

سکر: هيمنداس ڏيوسنگ، 1919ع

1000

34*

3 آنا، ڪارونيشن پرنٽنگ ورڪس لاهور


نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8  9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ

© Copy Right 2007
Sindhi Adabi Board (Jamshoro),
Ph: 022-2633679 Email: bookinfo@sindhiadabiboard.com