سنڌ جي تاريخ لاءِ ذخيرو: قديم سنڌ جي تاريخ، سنڌ جي سلسليوار تاريخ، سنڌ جي جنم کان وٺي، لکڻ ۾ اول وڏي سهوليت جيولاجيڪل کاتي وارن اسان کي ڪري ڏني آهي. اهو تاريخ کان اڳ جو زمانو (Pre-historic period) آهي يعني ان وقت جا لکيل ڪي به ڪتاب ڪينهن، تنهنڪري اسانجو سمورو مدار انهن کاتن جي ڪيل کوجنائن تي آهي. سنڌ جي جيولاجيءَ جون ڳالهيون اول مسٽر بلئنفورڊ (Mr. W.T. Blanford) ڄاڻايون، جي جيولاجيڪل کاتي وارن جي دفتر مان ڪڍي، ڌار ڪتاب جي صورت ۾ ڇاپايون اٿن. مسٽر واڙيا ۽ ٻين عالمن هندستان جي جيولاجيءَ جو ذڪر ڪندي سنڌ بابت به ٿورو احوال ڏنو آهي، پر پروفيسر پٿاوالا پنهنجي ڪتاب Marvels of Earth ۾ هڪ ڌار باب سنڌ بابت لکيو آهي.

انگريزن جي صاحبيءَ جي اوائل واري وقت کان وٺي آرڪيالاجيڪل کاتي وارن جيڪي کوجنائون، مهن  جي دڙي کوٽائڻ کان اڳ ڪيون هيون، تن جومختصر ذڪر مسٽر هينري ڪزنس پنهنجي ڪتاب The Antiquities of Sindh ۾ ڪيو آهي جنهن جي قيمت پنجيتاليهه رپيا آهي. انهيءَ کانسواءِ مسٽر اي-ايف بلاسس Mr.A.F.Bellasi برهمڻ آباد طرف کوجنائون ڪري انهن بابت ڌار احوال An Account of the Ancient and Ruined city of Brahmanaabad لکيو هو. ساڳيءَ طرح برهمڻ آباد ۽ منصوره بابت ميجر جنرل هيگ به گريٽ برٽن ۽ آئرلئنڊ جي رابل ايشياٽڪ سوسائٽي جي جرنل (جلد 16؛ ڀاڱو 2) ۾ چڱو احوال ڏنو هو. ڪراچي، حيدرآباد ۽ شڪارپور ضلعن ۾ جيڪي کوجنائون انگريزن جي صاحبيءَ جي اوائل ۾ ٿيون، سي احوال بمبئيءَ جي گورنمينٽ سينٽرل پريس 1879ع ۾ ڌار ڇپايا هئا. ويجهڙائيءَ ۾ مهن جو دڙو سرڪار کوٽايو ته ان بابت گهڻي ئي ڪتاب ڇپيا آهن. جن مان سڀني کان عمدو ڪتاب Mohen Jo Daro and Indus Civilization سر جان مارشل ٻن سهڻن جلدن ۾ ڇپايو آهي، جنهن جي قيمت ڏهه گنيون (ڏيڍ سؤ روپيا، بلڪ وڌيڪ) آهي.

آڳاٽن لکيل ڪتابن مان سنڌو ماٿر جو احوال پهريائين پهريائين هندن جي رگ ويد ۽ پوءِ ٻين ويدن، براهمڻ گرنٿن، اتهاسن، پراڻن ٻڌ ڌرم ۽ جين ڌرم وارن جي ڌرمي پستڪن مان ملي ٿو، جنهنڪري چئبو ته ان وقت جي تاريخ روايتن يا ڏند ڪٿائن (Traditions) تي ٻڌل آهي. اهو به تاريخ کان اڳ جو زمانو آهي؛ پر ان بابت ايترو چئبو ته يوروپي ۽ ڏيهي عالمن تمام گهڻي محنت ڪري، ڪيترا ان وقت جا تاريخي احوال ڌرمي پسڪن مان چڱيءَ طرح سوڌي ڪڍيا آهن، جنهنڪري اهي به هاڻ تاريخ جي زماني وارن احوالن جهڙا مستند ليکيا وڃن ٿا، بلڪه وڌيڪ *

عيسوي سن کان 515 کن ورهيه اڳي قديم ايرانين، پنجاب ۽ سنڌ تي ڪاهه ڪئي هئي، سي ڳالهيون ايران طرف اڄ تائين ڪن ڪتبن تي اُڪريل آهن، انهن به اڻ پڇيو وزن لهڻو، جيتوڻيڪ اهي به تاريخ جي زماني کان اڳ جون ڳالهيون آهن. سچو پچو تاريخي زمانو هيرو ڊوسٽس جي وقت کان وٺي ليکجي ٿو. هو صاحب عيسوي سن کان ساڍا چار سؤ ورهيه اڳي ٿي گذريو آهي ۽ يوروپي لوڪ کيس ”تاريخ جو ابو“ (The Father of History) ڪري سڏين ٿا. عيسوي سن کان سوا ٽي سؤ کن ورهيه اڳي سڪندر اعظم پنجاب ۽ سنڌ تي ڪاهه ڪئي هئي. ان وقت جي سنڌ جا احوال يوناني تاريخ ۽ جاگرافي نويسن جهڙوڪ ٽالمي، ائرين ۽ ٻين، يوناني ٻوليءَ ۾ لکيا هئا، جن جو انگريزيءَ ۾ ترجمو مسٽر مئڪ ڪرنڊل ۽ ٻين عالمن ڪيو. انهيءَ کانپوءِ ڪي يوناني ۽ چيني مسافر هوان شيانگ سنڌ ۾ آيا، جن به سنڌ جو ٿورو ٿورو احوال ڏنو آهي. سن 711ع ۾ عربن سنڌ فتح ڪئي، ته ان وقت سنڌ جي آڳاٽن هندو حاڪمن جا احوال هٿ ڪيائون ۽ سنڌ فتح ڪرڻ جا بيان لکيائون، جي چچ نامي ۽ ٻين ڪتابن ۾ ڏنل آهن. ڪن سنڌي ماڻهن جا ٿورا ٿورا احوال ڪن. عربي ڪتابن مان به ملن ٿا. ڪڇ ڀڄ جا جيڪي جاڙيجا حاڪم آهن، سي جاڙي ولد لاکي جو اولاد آهن، جو ننگر ٺٽي جي سمن راجپوتن مان هو. گرنارڪوٽ جو حاڪم راءِ ڏياچ سن جي چوڙا سما راجپوتن مان هو. ڪيترو وقت اهي پاسا راجپوتانا سميت سنڌ سان لاڳو هئا. انهن سببن ڪري سنڌ جو ڪجهه ڪجهه احوال ڪڇ ڀڄ ۽ ڪاٺياواڙ جي تاريخ ۽ ڪرنل ٽاڊ جي ”راجسٿان“، ۽ فاربس صاحب جي ”راس مالا“ مان ملي ٿو.

چچ نامي جي وقت کانپوءِ به ڪن مسلمانن سنڌ جون تاريخون لکيون. مثلاً مير معصوم شاهه بکري، جنهن جو منارو سکر شهر ۾ ٽڪريءَ تي اڄ تائين بيٺو آهي، تنهن سنڌ جي تاريخ پارسيءَ ۾ لکي، جا ”تاريخ معصومي“ سڏجي ٿي. ان جو سنڌيءَ ۾ ترجمو سرڳواسي ديوان ننديرام ميراڻيءَ سيوهڻ واري ڪيو هو. اهو ڪتاب اڄ تائين آهي، ارغونن ۽ ترخانن جي زماني جو احوال ”بيگلر نامه“ ۾ لکيل آهي. سيد طاهر نسياني بن سيد حسن ٺٽي واري سن 1030 هجري (سن 1621) ۾ ”تاريخ طاهري“ لکي آهي. وري سن 1187 هجري (1772ع) ۾ سيد علي شير ”قانع“ ٺٽي واري ”تحفته الڪرام“ لکيو، جنهن جي ٽئين ڀاڱي ۾ سنڌ جي ڪيترن عالمن ۽ فاضلن، شاعرن ۽ مصنفن، درويشن ۽ اوليائن ۽ سندين ڪرامتن جو ذڪر آهي، ۽ سنڌ جي حاڪمن جو احوال آهي. ڪلهوڙن ۽ ميرن جي صاحبين جو احوال ٺٽي واري محمد عظيم جي ڪتاب ”فتح سنڌ“ ۽ مير يارمحمد خان جي ڪتاب ”فريد نامه“ ۾ آهي. مسلمانن جي صاحبيءَ جي پڇاڙيءَ واري وقت ۾ ڪي يوروپي عالم سنڌ ۾ آيا هئا، جن سنڌ جا ڪي ڪي احوال اهڙا ڏنا آهن، جي آڳاٽن عرصن جي تاريخ تي روشني وجهن ٿا. مثلاً سن 1744ع ۾ ڪئپٽن اليگزانڊر هئملٽن ”ايسٽ انڊيز جو نئون احوال“ (A New Account of the East Indies) لکيو؛ سن 1816ع ۾ سر هينري پاٽنجر بلوچستان ۽ سنڌ جو سير ڪري پنهنجو سفرنامو (Travels in Baluchistan and Sindh) لکيو. ائين برنس (1831ع)، آئوٽرام (1840ع)، ڪينيڊي (1840ع)، سر رچرڊ برٽن، سرچارلس نيپئر جا لکيل ڪتاب، ميجر جنرل هيگ جو ”انڊس ڊيلٽا ڪنٽري“، ائبٽ صاحب جو سنڌ جو احوال ۽ ٻين جا لکيل جملي منو سؤ کن ڪتاب مصنف کي سجهن ٿا. بمبئي سرڪار جي دفتر تي ڪي آڳاٽا احوال ڪلهوڙن ۽ ميرن جي صاحبن جا هئا، تن مان ڪي متفرقه مضمون چونڊي ٻه وڏا جلد ڇپايا اٿن، جن مان هڪ ۾ گهڻو ذڪر سنڌونديءَ جو ۽ ٻئي ۾ گهڻو ذڪر شڪارپور ۽ چانڊڪا پرڳڻن جو آهي. اهڙو ٽيون جلد به آهي جنهن ۾ جيتوڻيڪ ڪڇ ڀڄ جو احوال گهڻو آهي، ته به ان ۾ ميان غلام شاهه ڪلهوڙي، ديوان گدومل ۽ ٻين جو ڪيترو ذڪر آهي. سنڌ جي مهراڻ بابت ميجر رئورٽي هڪ نهايت ڪارائتو ڪتاب لکيو آهي، جنهن ۾ سنڌ جي تاريخ ۽ جاگرافي به مختصر طرح ڏني اٿس. مطلب ته سنڌ جي تاريخ توڙي جاگرافي جوڙڻ لاءِ ذخيرو گهڻو ئي موجود آهي؛ پر ڪي هڏ ڏوکي هجن جي گوڏو ٻڌي، اهو سمورو مال سوڌي، سنڌ جي مڪمل تاريخ تيار ڪن. هن وقت تائين اهڙين کوجنائن جو چاهه اسانجن ماڻهن ۾ گهڻو پيدا نه ٿيو آهي، جنهنڪري سنڌ جي هڪڙي به مڪمل تاريخ ڪانهي. جيڪي پارسي تاريخون موجود آهن، تن ۾ به ڏسو ته مسلمانن جي صاحبيءَ جو سربستو احوال ڪونهي. رڳو سومرن جي صاحبيءَ جا احوال ڏسو ته ڪن تاريخ نويسن ڪيئن ته ڪن ڪيئن لکيا آهن. ڪن ته ائين به لکيو آهي ته سومرا ”سامرهه“ کان آيا! اهڙيون غلط ڳالهيون سنڌ ۾ ٻيون به ڪي ڦهليل آهن، جن جا ٿورا مثال ڌار ڏجن ٿا.

”هنڌ ۽ ”سنڌ“ نالن بابت غلط فهميون: سنه 1786ع ۾ سر وليم جونس سنسڪرت جو ناتو ايراني ۽ يوروپي ٻولين سان ڄاڻايو، تنهن کان پوءِ ٻولين ۽ تاريخ جون کوجنائون نهايت وگيانڪ ريت ٿيون. کائنس اڳي به ڪي صاحب يورپ ۾ ٻولين جون کوجنائون ڪندا هئا؛ پر اڪثر يوروپي ٻولين جي ڀيٽ هيبرو يا يهودين جي ٻوليءَ، عربيءَ ۽ ٻين سيميٽڪ خاندان جي ٻولين سان ڪندا هئا، جن سان يوروپي ٻولين جو ڪوبه ناتو اڄ تائين ثابت نه ٿيو آهي. علم لغات جي اُصولن جي به ڪابه سڌ ڪانه هين، تنهنڪري ٻولين جي ڀيٽ مان نتيجا به انڌا ۽ اونڌا ڪڍندا هئا، سندن انڌن اونڌن نتيجن جو هڪ مزيدار مثال يول ۽ برنيل صاحبن پنهنجي ڪتاب ”هابسن جابسن“ ۾ ڏنو آهي. ان جو هتي ذڪر ڪجي ٿو، جو اسانجو انهيءَ ڳالهه سان وڏو ئي واسطو آهي.

        عيسائن جو بائيبل يا انجيل ”پيدائش جي ڪتاب“ (Genesis) سان شروع ٿئي ٿو. پيدائش جي ڪتاب جي چوٿين باب ۾ ڄاڻايل آهي ته ”بيبي حوا کي حضرت آدم مان ٻه پٽ قابيل ۽ هابيل (Cain and Abel) ڄاوا. وڏي هوندي قابيل پنهنجي ڀاءُ هابيل جو خون ڪيو، ته ڌڻي تعاليٰ مٿس ڪوپ ٿيو ۽ کيس ڏيس وٽو (ديس نيڪالي) ڏنائين. هو پوءِ باغ عدن جي اڀرندي طرف ”ناڊا“ (Nod) ڏي لڏي وڃي رهيو (آيت 1 کان 16 تائين).

        ”ناڊ“ (Nod) لفظ ۾ حرف صحيح فقط ٻه آهن: نه ۽ ڊ (N.D) ”انڊيا“ (India) نالي ۾ به اهي ئي ساڳيا ٻه حرف صحيح آهن. ۽ ٻيا سڀ حرف علت آهن. جن يوروپين ٻولين جي ڀيٽ پئي ڪئي، تن ڀانيو ته ڏاڍي ڪا وڏي کوجنا ڪئي اٿئون، سو هڪدم کڻي هلايائون ته باغ عدن ڇڏڻ کانپوءِ قابيل ”انڊيا“ (هندستان) ۾ وڃي رهيو! ڀانئجي ٿو ته انهيءَ هل پوڻ کانپوءِ ماڻهن وري انهيءَ ڳالهه کي پنهنجو رنگ ڏيئي ڪن ڪتابن ۾ لکيو ته پورب جون ڪي قومون قابيل جو اولاد آهن. *

آڳاٽن يوروپي لوڪن کي ٻولين ۽ تاريخ جي کوجنائن ڪرڻ جو عقل اجهو اهو هو! وٺو ٻيو مثال ”پيدائش جي ڪتاب“ (Genesis) جي باب ڏهين آيت پهرينءَ ۾ ڄاڻايل آهي ته حضرت نوح کي شيم (Shem) هئم (حام Ham( ۽ جئفيٿ (Japheth) نالي پٽ ڄاوا؛ ۽ دنيا ۾ جڏهن مها پرلئي ٿي هئي، تنهن کانپوءِ انهن به پٽ ڄڻيا.

انهن شيم ۽ هئم نالن مان ”سيميٽڪ“ ۽ ”هئميٽڪ“ لفظ جڙيل آهن، يهودين جي ٻولي، عربي، ڪئلڊي وغيره سميٽڪ خاندان جون ٻوليون آهن ۽ توراني توڙي آفريڪا طرف واريون ٻوليون هئميٽڪ خاندان جون ٻوليون سڏجن ٿيون. (ڏسو اينسئڪلو پيڊيا) ”شيم“ (سيم) ۽ ”هئم“ نالن سان ”سنڌ“ ۽ ”هند“ نالن جو ڪوبه لاڳاپو آهي ئي ڪونه، ته به اهو هل پيو ته اهي حضرت نوح جي پٽن جا نالا آهن! اهي هل عربستان تائين پهچي ويا! مصنف کي ائين سمجهڻ ۾ اچي ٿو، ته سيد علي شير قانع ٺٽي وارو ڪنهن وقت حج ڪرڻ ويو يا ٻيو ڪو حج ڪري موٽيو، ۽ اهو هل اتان ٻڌي آيو، تنهن کانپوءِ اها ڳالهه سيد علي شير پنهنجي ڪتاب ”تحفته الڪرام“ ۾ لکي، جو هجري سن 1187 مطابق سن 1772ع ۾ يعني سر وليم جونس جي 1786ع واري نامياري تقديد کان به چوڏهن  ورهيه اڳ جو لکيل آهي. اهو ئي وقت هو، جنهن وقت يوروپي لوڪن ٻولين ۽ تاريخ جون کوجنائون اونڌيءَ ريت پئي ڪيون.  سن 1925ع ۾ مرحوم شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ ”قديم سنڌ“ نالي ڪتاب لکيو، جو گهڻو ڪري سمورو ”تحفته الڪرام“ تان ترجمو ٿيل آهي. اهو ڪتاب شروع ئي هنن لفظن سان ڪيو اٿس.

”سنڌ ملڪ تي نالو ”سند“ تان پيو، جئن هندستان يا هندن تي نالو ”هند“ تان پيو. سند ۽ هند ٻئي ڀائر هئا ۽ حام بن نوح جا پٽ هئا ۽ حضرت مشهور وڏو نبي هو. جنهن طوفان کانپوءِ دنيا کي آباد ڪيو. ”ڏسو ته ڪٿي جي ڳالهه ڪٿي اچي پهتي آهي! هي آسر پوٽاڻيون ڳالهيون وقت جا يوروپي عالم سچيون ڪري نٿا سمجهن، جيئن هٽي صاحب پنهنجي جوڙيل عربستان جي تاريخ ۾ ڄاڻايو آهي. حقيقت به هن طرح آهي ته آڳاٽن يوروپي لوڪن کي ان وقت نڪا علم لغات جي اُصولن جي، نڪا دنيا جي تاريخ جي سڌ هئي، تنهنڪري ههڙيون بيهوديون ڳالهيون پئي ڦهلايائون. ”فلالاجي“ جو ذڪر ڪندي، اينسئڪلو پيڊيا برٽينيڪا ۾ به آڳاٽن يوروپين جي اهڙن غلط نتيجن ڪڍڻ جو ذڪر کولي کولي ڪيو اٿن. ***

هڪ ڪري انهن اڳوڻن يوروپي لوڪن کي گهڻو ڏوهه نه ڏبو، جو اڳي وٽن جنسي اوندهه هئي. هن وقت اها اڳئين اونده ڪانهي، تهج به پنهنجي سنڌ ۾ ڏسو ته سنڌيءَ ۾ جيڪي هندستان جون تاريخون اسڪولن ۾ پيا پاڙهين، تن ۾ ڇا لکيو پيو آهي. اول سندن ڪتاب جو نالو ڏسو. ڪتاب کي سڏيو اٿن. ”هندستان جي تواريخ“! نالو ئي غلط. ڪتاب ۾ اندر ڏسو ته منڍ ۾ لکيل آهي ته ”هندستان لفظ جي معني آهي ڪارن ماڻهن جي رهڻ جو هنڌ (هندو= ڪارو+ آستان= جاءِ“)؛ ساڳين تاريخ نويسن هيئن به لکيو آهي ته ”آريه لوڪ شڪل جا سهڻا ۽ قد جا ڊگها ۽ مضبوط هئا (”مضبوط“ بدران ”مظبوط“ لکيو اٿن!)“جڏهن پاڻ لکيو اٿن ته آريه شڪل جا سهڻا هئا تڏهن ”هندستان“ ڪارن ماڻهن جو ملڪ ٿيو ڪيئن؟ مطلب ته جن کي نه ٻوليءَ جي سڌ، نه تاريخ جي خبر، بلڪه جنهن ملڪ ۾ پاڻ رهن ٿا، تنهن جي نالي جي معنيٰ جي سڌ ڪانه اٿن، ته چئبو ته ههڙا ڪتاب رڳو شاگردن تي مڙهڻ واسطي لکن ٿا، ۽ اها نهايت ارمان جي ڳالهه آهي. ”سنڌو“ ۽ ”هندو“ لفظ جي معنيٰ هتي کولي ٻڌائجي ٿي ته پڙهندڙن کي انهن لفظن جي صحيح معنيٰ جي سڌ پوي.***

سنڌو نالو ۽ اُن جي معني: سنڌ تي سنڌونديءَ تان نالو پيو آهي.  سنسڪرت ۾ ”سنڌو“ معنيٰ سمنڊ يا وڏو درياءُ اڳي ڪابل ندي، گومتي (گومال) وغيره سنڌونديءَ جون ڀرتي ڪندڙ شاخون (Tributaries) هونديون هيون، تنهنڪري سنڌو رواجي ندين کان تمام گهڻو وڏي هوندي هئي ۽ سمنڊ سان ڪلهو پئي هڻندي هئي. انهيءَ سبب آڳاٽن آرين اهو نالو رکيس. اڄ به سنڌونديءَ جو پيٽ ديري اسماعيل کان وٺي ڪالاباغ تائين ايڏو وڏو آهي، جو ڪا ٻيڙي وچ سير ۾ هوندي، ته نڪي اورينءَ ڀر نڪي پرينءَ ڀر کان ڏسڻ ۾ ايندي.*

هندستان جي امپريل گزيٽيئر“ بينفي صاحب واري سنسڪرت ڊڪشنري، پروفيسر آپٽي واري سنسڪرت ڊڪشنري ۽ ٻين ڪيترن ڪتابن موجب ”سنڌو“ جو ڌاتو يا بنياد آهي سنسڪرت لفظ ”سيند“ (Syand) معنيٰ وهڻ. انهيءَ سبب سنڌو“ جي بنيادي معنيٰ آهي ”اها ندي جا سدائين پيئي وهي“! پروفيسر مئڪس ملر جي خيال موجب ”سنڌو“ جو ڌاتو آهي ”سڌ“ معنيٰ رکي وٺڻ يا بچاءُ ڪرڻ. سنڌوندي جن هنڌان وهي ٿي تن هنڌن جي رهاڪن جو ڌارين جي ڪاهن ۽ جهنگلي مرن جي حملن کان بچاءُ ڪري ٿي. ٻئي ڌاتو ٺهي اچن ٿا، پر پهرين معنيٰ وڌيڪ عام آهي.

”هندو“ ۽ ”هندستان“ جي معنيٰ: رگ ويد واري زماني ۾ آڳاٽا آريه لوڪ سنڌو نديءَ ۽ اِن جي ڀرتي ڪندڙ شاخن جا ڪنارا پاڻيءَ جي سهنج ڪري والاري ويٺا هئا، تنهنڪري آڳاٽن ايرانين سڀني هنڌن جي رهاڪن کي گڏي ”سنڌو“ سڏيو، پر اُچار ڦيرائي ڪيائون ”هندو“، جو ايراني لوڪ عام طرح ”س“ کي ڦيرائي ”هه“ ڪندا آهن: انهيءَ ريت ”هندو“ لفظ جي معنيٰ ٿي ”سنڌونديءَ جي ڪناري تي رهندڙ“.*

قديم ايراني لوڪ سنڌو ماٿر (پنجاب ۽ سنڌ) کان پري ڪونه ويا، تنهنڪري جيڪو ملڪ ڏٺائون، ته آريه لوڪ والاري ويٺا هئا، تنهن کي هندوستان – هندستان (هندو + آستان) سڏيائون. مطلب ته ”هندستان“ لفظ جي اصل معنيٰ هئي ”سنڌو نديءَ وارو ملڪ“.  قديم ايرانين وٽان قديم يونانين کي هندستان جي سڌ پيئي. سڪندر اعظم سان جيڪي تاريخ نويس آيا، تن به سنڌو ماٿر ۾ رهندڙن کي سڏيو ”سنڌو“ (هندو)، پر اُچار ڦيرائي ڪيائون ”انڊو-اندوئي“ (Indoi)، نديءَ کي سڏيائون ”انڊوس“ (Indus) ۽ هندستان کي ”انڊيا“ (India) سڏيائون. ائين هڪڙي ئي سنسڪرت لفظ ”سنڌو“ جا اچار لئتن ٻوليءَ ۾ ڦري ”انڊس“ ۽ ”انڊيا“ ٿيا آهن.  ٿورن لفظن ۾ چئبو ته ”سنڌ“ لفظ جي اصل معنيٰ هئي ”سنڌونديءَ جي ماٿر“، جنهن ۾ سڄو پنجاب به اچي ٿي ويو. ”سنڌو“ (هندو) لفظ جي اصل معنيٰ هئي: ”سنڌو نديءَ جي ڪناري تي رهندڙ“، ۽ نه ”ڪارو“ يا ”چور“، جيئن ڪي غلط طرح سمجهن ٿا؛ ۽ ”هندستان“ لفظ جي اصل معنيٰ هئي ”سنڌونديءَ وارو ملڪ“. خود سنسڪرت ساهت ۾ ”سنڌو“ لفظ جي ڪيترن هنڌ معنيٰ آهي ”سنڌونديءَ وارو ملڪ“. ۽ ”سنڌو“ يا ”سئنو“ جي معنيٰ آهي، ”سنڌو ماٿر جا رهاڪو“، آڳاٽا آريه لوڪ پوءِ اتر هندستان کان وڌي ڏکڻ هندستان ڏي ويا، ۽ اتي به وڃي بيٺڪون وڌائون ته اهو سڄو ملڪ ڪشمير جي مٿئين ڀاڱي کان وٺي ڪيپ ڪامورن تائين ”هندستان“ سڏجڻ ۾ آيو. پوءِ مسلمانن جي صاحبي ٿي، ته ”هندو“ لفظ جي معنيٰ ٿي ”برهمڻي ڌرم کي مڃيندڙ“. *****

آڳاٽن عربن کي ”هند“ (هندستان) جي سڌ قديم ايرانين وٽان پيئي هئي. سن 711-712ع ۾ عربن سنڌ ۽ ملتان پنهنجي قبضي ڪيا، ته معلوم ٿين ته ”سنڌ“ جو علائقو ڌار آهي ۽ ”هند“ سڄي هندستان جو نالو آهي. انهيءَ وقت کان وٺي ”سنڌ“ ۽ ”هند“ جي فرق جو پتو پين، پر ڪن پارسي تاريخ نويسن پوءِ به ”سنڌ ۽ هند“ نالا گڏي پئي ڄاڻايا. عيسوي سترهين ۽ ارڙهين صديءَ ۾ ڪن يوروپي لوڪن ٻولين ۽ تاريخ جون کوجنائون، بنهه اونڌي نموني پئي ڪيون ۽ بيهودا هل پئي اُٿاريائون، ته ڪن پارسي تاريخ نويسن به اُهي هل سچا سمجهي، پنهنجن ڪتابن ۾ ڄاڻايو ته سنڌ ۽ هند حضرت نوح جي اولاد جا نالا آهن. پوءِ وڌيڪ کوجنائن سان ثابت ٿيو ته اهي واحياتي ڳالهيون هيون. سڀيتا جو سج ٻين گهڻن هنڌن کان اڳ، سنڌو ماٿر ۾ اُڀريو هو، سا ڳالهه به هتي منڍ ۾ ئي ڄاڻائجي ٿي، ته سنڌ جي اهميت سمجهڻ سولي ٿئي.

سڀيتا جا اوائلي ماڳ: سڀڪنهن ملڪ جي تهذيب يا سڀيتا جو سلو اول انهيءَ هنڌ اُسري نسري اوج کي رسي ٿو، جنهن هنڌ نديون ۽ نارا آهن. قديم زماني ۾ ماڻهن وٽ نڪي کاٽين کڻڻ، نڪي کوهن کوٽڻ لاءِ ڪي ڪارائتا اوزار هئا، تنهنڪري بيٺڪون ئي اتي ڪندا هئا، جتي قدرتي طرح پاڻيءَ جو سهنج هوندو هو، جتي درياهه پيو وهندو هو، تتي اَن، ڀاڄيون، ميوا، ڪپهه ۽ ٻيون پيدائشون ته آسانيءَ سان ٿي سگهنديون، پر هنر ۽ ڪاريگريون به اتي زور وٺنديون، بلڪه علم جي نهر اول اُتي جاري ٿيندي، جنهنڪري اهو هنڌ عالمن ۽ فاضلن جو ماڳ ٿي پوندو. ڳالهيون ڌيان ۾ رکي، پنهنجي پرڳڻي جون حالتون ٻين هنڌن جي حالتن سان ڀيٽيون، جو انهيءَ ريت ئي قديم سنڌ جو پوريءَ ريت قدر ڪري سگهبو.

عالمن کي کوجنائن ڪرڻ سان معلوم ٿيو آهي، ته ڪئين هزار ورهيه اڳي، اهڙا سڻاوا هنڌ ايشيا ۽ آفريقا ۾ فقط ٻه چار هئا، جتي تهذيب يا سڀيتا جا سلا اول اُڀريا، جي پوءِ وڌي وڻ ٿيا. هڪڙو مصر ملڪ ۾ نيل نديءَ واري ماٿر ٻيو ميسو پوٽيميا ڏي فرات (يوفريٽس) ۽ دجله (ٽائگرس) ندي جي ماٿر، ٽيون چين ولايت ۾ هوئنگ هو ۽ يا نگٽسيڪانگ واري ماٿر ۽ چوٿون پنجاب ۽ سنڌ ۾ سنڌونديءَ واري ماٿر. مطلب ته دنيا ۾ چار بختاور قومون آهن، جن کي اوائل ۾ پاڻيءَ جو سهنج هو، جنهنڪري ٻين قومن کان اڳ ترقي ڪيائون. انهن مان هڪڙي آريه قوم هئي، جنهن جو اولاد اڄ تائين هندستان، ايران؛ وچ ايشيا ۽ يورپ جو ڳچ ڀاڱو والاري ويٺو آهي. ٻي توراني قوم هئي، جنهن جو اولاد چين، جپان ۽ ٿنٻيٽ ۾ آهي. ٽين سيميٽڪ قوم هئي، جنهن جي هٿ ۾ عربستان ۽ ايشيا جو الهندو طرف به هو. چوٿين هيميٽڪ قوم هئي، انهن چئن بختاور قومن مان اسان جو وڏو واسطو آريه قوم سان آهي، جنهن رگ ويد واري قديم زماني ۾ سنڌوماٿر وسائي، ۽ انهيءَ قوم جو اولاد هندستان جا يڪترا هندو آهن ۽ آڳاٽن هندن مان هن وقت ڪيترا مسلمان آهن. هاڻ چڱيءَ طرح سمجهڻ ۾ ايندو، ته قديم دنيا ۾ سڀيتا جا جيڪي اوائلي ماڳ هئا، تن مان هڪ سنڌوماٿر هئي، جنهن جهڙي وسيع ۽ ڀري ڀاڳي ماٿر سڄي ايشيا کنڊ جي ڏاکڻي ڀاڱي ۾ ٻي ڪانهي.*

عالمن کي کوجنائن مان اهو به معلوم ٿيو آهي، ته سنڌو ماٿر جي رهاڪن ٻين جي سڀيتا تان نقل ڪونه ڪيو، پر پاڻ ٻين ڪيترين قومن وٽائن پرايو، جنهنڪري سنڌ جي اوائلي تاريخ ڪيتري قدر دنيا جي تهذيب جي شروعات جي تاريخ ڪري سمجهڻ گهرجي. هن وقت تائين ڪيترن ملڪن، بلڪه سڄيءَ دنيا جون تاريخون ڇپجي پڌريون ٿيون آهن، انهن تاريخن جو ٿورو ئي اڀياس ڪندؤ، ته يقين ٿيندو ته سنڌو ماٿر وارن آرين جي سڀيتا ڪيترن هنڌن جي

رهاڪن تي حيرت جهڙو اثر ڪيو آهي، جنهنڪري چئبو ته پروفيسر مئڪس ملر سنڌو ماٿر (هندستان) جون حق تي ساکون ڀريون آهن. **

نئون صفحو --ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24  25  26 27 28 29 30 31 32

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ