|
مولوي عبدالخالق صاحب ٺٽوي
سندس تصنيف 1157 هجري برابر 1723ع
مخدوم محمد هاشم جو مريد ۽ پيارو شاگرد مخدوم عبدالخالق ٺٽي جو
ويٺل هو. مخدوم محمد هاسم جي درسگاهه ۾ نائب معلوم
طور تعليم به ڏيندو هو. ان به هڪڙو ڪتاب ”مطلوب
المؤمنين“ نالي سنڌي نظم ۾ ٺاهيو هو، جو وري مخدوم
محمد هاشم درست ۽ منظور ڪرڻ فرمايو. اهو ڪتاب سنه
1157 هجري ۾ تيار ٿيو هو. ڪتاب جي پڇاڙيءَ ۾ مصنف
هئن ٿو فرمائي:
اڪثر هن سنڌيءَ ۾ جيڪي درج ٿيو؛
سو ”طريقه المحمدي“ ڪنا ميڙي مون لکيو؛
اهي عرض عالمن ڏونهه جي مولى ڪيا مليح؛
ته ڪنا نظر ڪرم جي ساري ڪن صحيح؛
منجهه تحقيق مسئلي جي مون پڻ وس ڪيم؛
پر انسان انهيءَ حال سين آهي نسيان ڀريو؛
جڏهين نسخو هي ناقص جو اچي تمام ٿيو؛
تڏهن منجهه خدمت مرشد پنهنجي وٺي آءٌ ويو؛
جو عالم، عارف، ڪامل، زاهد زماني جو؛
حاجي محمد هاشم نالو جنهن جو مولي مشهور ڪيو.
راتو ڏينهان رحمت رب جي شال شامل سيڻن هوءِ.
سين اهل اولاد سندن ۽ مڙن محبنئو؛
ڪري ستر ٻنهي جهان م سائين سٻاجهو؛
تان منجهس پنهنجي مهر سين ان پڻ نظر ڪيو.
پڻ جڏهين هي نسخو تيار ٿيو مولي جي مهرا؛
تڏهين نظر ڪيم ورهن ۾ ته ڪيترا هئا گذريا؛
تا اڪاره سو ستونجاه ورهه هجرت کي ٿيا.
”مطلوب المؤمنين“ سنڌي نالو تنهن رکيوم.
سنڌي وائي سهکي سڀئي پروڙين؛
عاصي”عبدالخالق“ کي دعا مان ڪرين.
مخدوم محمد هاشم کي اهو مطلوب المؤمنين ڪتاب اهڙو پسند آيو؛ جو
پنهنجن ٻن رسالن (زادالفقير ۽ راحته المؤمنين) سان
کڻي شامل ڪيائينس. اڄ تائين زادالفقير، راحته
المؤمنين ۽ مطلوب المؤمين اهي ٽيئي رساله هڪڙيئي
ڪتاب جي صورت ۾ ڇپبا اچن ٿا.
مضمون:
مخدوم محمد هاشم ڪتاب فرائض الاسلام ۾ اهي سڀ ڪم سمجهائڻ فرمايا
آهن، جي شريعت موجب سڀڪنهن مسلمان کي بجاءِ آڻڻ
فرض آهن، پر مخدوم عبدالخالق اهي سڀ عمل ۽ اخلاق
بيان ڪيا آهن، جي بجاءِ آڻڻ لاءِ قرآن شريف ۽ حديث
۾ حڪم ٿيل آهن ۽ جي نه ڪرڻ لاءِ منع ٿيل آهي: يعني
مطلوب المؤمنين ۾ نه فقط فرض، بلڪل واجب، سنتون ۽
مستحب سڀ اچي وڃن ٿا. وڏي خوبي ان ۾ هيءَ رکيل
اهي، جو هر هڪ عمل ۽ اخلاق جي بيان ۾ ان سان تعلق
رکندڙ قرآني آيت يا حديث شريف جو حوالو به شامل
رهندو اچي.
خدا تعالى جلشانہ ۽ حضرت پيغمبر ڪريم صلعم جن جا جيڪي حڪم آهن،
تن سڀني کي گڏي نالو ڏنو اٿس ”اوامر“ ۽ جيڪي منعون
آهن تن کي گڏي سڏيو اٿس ”نواهي“،”اوامر“ ۾ فرض،
واجب، سنتون ۽ مستحب سڀ اچيو وڃن ٿا، ”*نواهي“ ۾
حرام (ناجائز ڪم ۽ ڳالهيون)توڙي مڪروهات(ڪراهت
جهڙا ڪم ۽ ڳالهيون)سڀ شامل آهن.
(ب) نظم جو نمونو:
مطلوب المؤمنين جو نظم، بناوت بنسبت توڙي قافيه جي پختگيءَ جي
ڪري توڙي عبارت جي نزاڪت جي لحاظ سان زادالفقير ۽
راحت المؤمنين جي نظم جهڙوئي آهي، مٿي جيڪي مضمون
جي معلوميت لاءِ مثال طور ٽي ٽڪرا ڏنا ويا آهن، تن
مان مٿيون حقيقتون بخوبي پروڙي سگهجن ٿيون.
(ت) صورت خطي:
ٻولي، جو نمونو توڙي صورتخطي جو نمونو مطلوب المؤمنين ۾ هوبهو
اهو آهي، جو زادالفقير ۾ ۽ راحته المؤمنين ۾ آهي،
ڪي پراڻا نج سنڌي لفظ هن ۾ اهڙا به آهن، جي
زادالفقير ۽ راحته المؤمنين ۾ نه آهن. مثلاً:
1- نڪڻي
=
نسورو 2- سورڻ
=
ٻهاري ڪڍڻ 3 - سهديا سهد
=
خوشي، چاه 4- چار
=
سڪ، شوق 5- مرهاتو
=
مرحوم، ڏوهن بخسيل، 6- هرورو
=
هلڪو، آسان 7- ڊاڍي
=
مڱڻهار، ڳائڻو 8- وانجهڻ
=
ڇڏي ڏيڻ 9- ورونهه
=
وندر 10- هئان
= هتان وغيره.
مخدوم عبدالله
(1105 هجري مطابق 1736ع
مون سين ساٿ نه سمرو سفر سخت سڄڻ
لک لوڏا لڪيون پرو ناه پنڌن” سورت يوسف“
مخدوم ’عبدالله‘ جنهن کي ”ميان موريو“ به سڏيندا هئا، سو ميان
عبدالقادر جو فرزند هو. ميان عبدالقادر سنڌ جي
مشهور عالم ميان ’ابو الحسن‘ جنهن جي ”سنڌي“ عالم
آشڪار آهي، تنهن جو سڳو سؤٽ هو ۽ ٻئي ڄڻا هڪٻئي جا
سالا ڀيڻيوا به هئا، يعني مخدوم عبدالله ميان ابو
الحسن جو ڀاڻيجو هو.
مخدوم عبدالله جا وڏا ”ميان“ جي لقب سان مشهور هئا؛ پر هن
پنهنجي علميت ۽ فضيلت جي ڪري ”مخدوم“ جو لقب حاصل
ڪيو.
مخدوم عبدالله ٺٽي ۾ ڄائو هو ۽ ساري ڄمار ٺٽي ۾ گذاريائين ۽
هميشه عام خلق کي وعظ ڪندو هو. تنهن ڪري ”ميان
عبدالله واعظ“ به ڪري سڏيندا هئس. هن سموري تعليم
پنهنجي مامي ابو الحسن وٽ حاصل ڪئي هئي، جنهن جو
ساڻس ڏاڍو پيار هوندو هو. ابو الحسن ڪيئن هن کي
پنهنجي جيئري پيش امام ڪيو“ تنهٿن جو زڪر اسان
اڳيئي ميان ابو الحسن واري باب ۾ ڏنو آهي.
تحفته الڪرام ۾ لکيل آهي، ته ”مخدوم عبدالله جو وڏو ڀاءُ ميان
محمد حفيط نهايت پرهيزگار نيڪ ٻانهو الله جو هو ۽
ان جي منهن ۾ خدا تعالى اهڙي نوراني تجلي رکي هئي،
جو جيڪو غير مسلم ماڻهو ڏانهس فقط نهاريندو هو، سو
خوشيءَ سان ڪلمو پڙهيو مسلمان ٿيو پوندو هو.
اهڙيءَ طرح سوين مشرڪ، فقط ميان محمد حفيط جي منهن
ڏسڻ سان مسلمان ٿي چڪا. مڪليءَ ٽڪريءَ جي دامن ۽
ڪالڪا ديويءَ جي مندر وٽ جيڪا اسلامپور نالي سان
مسجد اڃا قائم آهي، سان ميان محمد حفيظ عليه
الرحمته اڏائي هئي.“
مخدوم عبدالله، مخدوم محمد هاشم ٺٽوي عليه الرحمته جو همعصر هو
۽ ان کي خواه ان جي تصنيفات کي نهايت عزت جي نظر
سان ڏسندو هو. هن مخدوم محمد هاشم جي وفات کان هڪ
سال پوءِ ’ڪنزالعبرت‘ ڪتاب تصنيف ڪيو هو. ان ۾ جئن
ٻين وڏن وڏن عربي ڪتابن مان سندون پيش ڪندو ويو
آهي، تئن مخدوم محمد هاشم جي تصنيفات مان به سندون
پيش ڪيون اٿس.
مخدوم عبدالله سنه 1175 هجريءَ جي رمضان شريف ۾ ’ڪنزالعبرت‘
ڪتاب لکي تيار ڪيو هو. مصنف پاڻ فرمائي ٿو: (ڪتاب
جي شروع ۾):
”الاهي عبدالله چئي آءٌ ساريان سگهه نه ڪا،
نه مون علم نه عمل ڪي اي صاحب سٻاجها،
ڪريان جهد جنهن سين منجهه تنهنجي محبتا،
مگر قدر موجب پانهنجي ڪوشش ڪيم ڪا،
ڪو قدر حديثن حبيب صلعم جو ڪڍي ڪتاب نئا،
جوڙي اٿم جمع ڪيو ڪارڻ نصيحتا،
سنڌي ڪيم تنهن جي خالص لڳ خدا،
ڪيم هيڪاندا منجهه هن نسخي اقسام روايتن جا،
ڪي بخاري ۽ مسلم منجهان ڪي منجهان مشڪواتا،
ڪي ڪنان سنن ۽ معجم مان ڪي مسند منجهان.“
تصنيفات
1- ڪنزالعبرت، 2- بدر المنر، 3- غزوات، 4- نور الابصار، 5- صعت
بهشت، 6- قمر المنير، 7- سنگ نامه، 8- تفسير يوسف،
9- شجاعت سيد الانام، 10- قصو سيدنا امير عمر جو
اسلام آڻڻ، 11- خلفاءِ راشدين، 12- شهادت امام
حسين.
ڪنزالعبرت
مضمون:
مخدوم عبدالله صاحب صحيح حديثن جي ڪتابن، انهن جي شرحن، تفسيرن
۽ فقہ جي معتبر عربي ڪتابن مان هيٺيون ڳالهيون
چونڊي ”ڪنزالعبرت“ ۾ تفصيل سان سمجهايون آهن:
1- اسلام جي عمارت ڪهڙن پنجن ٿنڀن تي اڏيل آهي؟
(1-ڪلوم، 2- نماز، 3- روزو، 4- حج، 5- زڪوات) 2-
ايمان جون شاخون ڪهڙيون آهن؟ سچي دل سان ڪلمون
پڙهڻ ۽ پروڙڻ، خلق جي عام خير خواهي، حياءُ،
پنهنجو ڏوه قبول ڪرڻ، حضرت پيغمبر ڪريم عليه
الصلوات والسلام جن سان محبت، 3- ڪنهن به شخص جي
گلا جا چار قسم (1- منع ٿيئڻ کان پوءِ به گلا ڪندو
رهڻ ڪفر آهي، 2- گلا گناه سمجهي پوءِ به گلا ڪندو
رهڻ فسق آهي، 3- رمز اشاري سان گلا ڪرڻ منافقي
آهي. (ڪنهن ظالم ۽ بدڪار جي گلا ڪرڻ درست آهي). 4-
نسب تي نه مرڪڻ گهرجي، پر چڱن عملن تي مرڪجي تنهن
بابت قرآن شريف جا حڪم ۽ حديثون نقل ۽ مثال، 5-
محبت، خدا تعالى سان محبت ڪهڙن ڪمن ۾ ثابت ٿيندي”
مومنن سان محبت رکڻ جون ريتيون غير مذهب وارن سان
محبت رکڻ جا رستا. 6- ڪهڙين حالتن ۾ ڪنهن انسان کي
قتل ڪرڻ وڏو گناه آهي؟ 7- زناءَ کان پري رهڻ بابت
خدا تعالى جا حڪم ۽ حضرت پيغمبر ڪريم عليه
الصلوات والسلام جن جا فرمان، 8- پرهيزگاري، اکين
جي پرهيز، جسم جي پرهيز، قلب جي پرهيز، زال ذات
لاءِ پرهيز جون حدون. 9- ڇوڪرن ۽ زالن سان عشق
ارائڻ کان پاسو ڪرڻ ۽ فقط رب تعالى جو عشق دل ۾
سانڍڻ. 10- پڻ جي عادت کان پاسو ڪرڻ بابت قرآن
شريف ۽ حديثن جا حڪم، ڪهڙي سوالي4 کي خير ڏيڻ لازم
آهي، هنر يا ڌنڌي ڪرڻ مان فائدا. 11- امانت ۾
خيانت ڪرڻ کان پري رهڻ بابت حڪم احڪام ۽ مثال، 12-
راڳ ۽ ناچ جي منع بابت حڪم ۽ احڪام، 13- سماع ڪهڙن
ماڻهن کي جائز آهي ۽ ڪهڙن کي ناجائز. 14- اوليائن
تي ميڙا ملاکڙا ڪرڻ ۽ سکائن ڏيڻ بابت منع، قبر
پرستي قبن کي اڏائڻ جي منع بابت حڪم احڪام- مقام ۾
زالن جي وڃڻ بابت سخت منع جا حڪم احڪام. قرآن شريف
۾ دعائن بخشڻ جو ثواب مئن کي پهچڻ درست آهي. مردن
کي جائز آهي ته پنهنجن فوتي عزيزن جي زيارت ڪرڻ ۽
انهن کي ختما بخشڻ لاءِ وڃي، خاص ڪري جمع جي ڏينهن
مقام ۾ زيارت ڪرڻ لاءِ وڃڻ وقت ڇا پڙهڻ گهرجي؟ ۽
ڪيئن وهجي اٿجي؟ 15- شراب، آفيم ۽ ٻين نشيدار شين
جي منع بابت حڪم احڪام. 16- وياج وٺڻ بابت منع ۽
حڪم احڪام. 17- دنيا جي مال متاع سان ڪيتري قدر دل
رکڻ گهرجي؟ 18- چڱي ڪم لاءِ سڀڪنهن کي عداوت
انسان ذات سان. 19- اسلام ۾ داخل ٿيڻ جو درجو. 20-
علم حاصل ڪرڻ بابت قرآن شريف ۽ حديثن جا حڪم
احڪام. 21- دين تي مستقيم رهڻ جا حڪم احڪام. 22-
حضرت ابراهيم عليہ السلام ۽ نمرود ڪافر جو قصو.
23- حضرت موسى عليہ السلام جو سربستو احوال. 24-
حضرت جرجيس نبي عليہ السلام جو احوال. 25- بيبي
مريم عليہ السلام ۽ حضرت عيسى عليہ السلام جو
احوال، 26- حضرت يحيى عليہ السلام جو احوال، 27-
حضرت پيغمبر ڪريم عليہ الصلوات والسلام جن ڪهڙيون
ڪهڙيون جنگيون ڪافرن سان ڪيون ۽ ڪيئن؟ 28-حضرت
صلعم جن جي شجاعت، 29- حضرت عمر رضي الله تعالى
عنہ جن ڪيئن اسلام ۾ داخل ٿيا؟ 30- حضرت ابابڪر
صديق رضي الله تعالى عنہ جي فضيلت. 31- حضرت نبي
ڪريم عليہ الصلوات جن جو معراج شريف.
ڪنزالعبرت جلد ٻيو:
(1) ڪنهن به عبارت ۽ عمل ۾ رياءَ ۽ ڪوڙي ڏيک ڪرڻ کان منع بابت
قرآن شريف ۽ حديثن جا حڪم احڪام، (2) نفاق يعني
منافقيءَ کان منع بابت حڪم احڪام. (3) وضوءَ ۽
ڏندڻ ڪرڻ بابت حڪم. (4) تيمم بابت سمجهاڻي. (5)
نماز جي حقيقت ۽ ان بابت حڪم احڪام. (6) روزن جي
حقيقت ۽ انهن بابت حڪم احڪام. (7) زهد ۽ رياضت
بابت سمجهاڻيون. (8) زڪوات جي حقيقت ۽ ان بابت حڪم
احڪام. (9) زڪوات ڪهڙن ماڻهن کي ڏجي ۽ ڪهڙن کي نه
ڏجي. (10) صدقي خيرات جي حقيقت ان بابت حڪم ۽
احڪام ۽ مثال. (11) حج جي حقيقت ۽ ان بابت حڪم
احڪام. (12) بيت الله جي ٺهڻ بابت حقيقتون. (13)
حضرت پيغمبر ڪريم عليہ الصلوات والسلام جن جي
زيارت بابت. (14) حضرت پيغمبر ڪريم عليہ الصلوات
والسلام جن جي رحلت جو بيان. (15) حضرت جن يج حرمن
جو تفصيل. (16) حضرت صلعم جن جي رحلت وقت اصحابن
سڳورن جو تعداد (17) حضرت صلعم جن جي اولاد جو
تفصيل. (18) انسان جا ڪهڙا حق هڪبئي تي آهن؟ ماءُ
پيءُ جا حق. (19) استاد ۽ شاگرد جا حق. (20) زال ۽
مرد جا حق. (21) پاڙيسرين جا حق. (22) مهمان جا
حق. (23) مسجد بابت حڪم احڪام. (24) مسجد اڏڻ بابت
ثواب. (25) امامت ڪرڻ جو وڌيڪ لائق ڪير آهي؟
(26)ڪهڙا گفتا وات مان ڪڍڻ ڪفر آهي. (27) توبہ
(پڇتاءُ) بابت قرآن شريف ۽ حديثن جا حڪم. (28)
ڪهڙا ڪهڙا ڪم ڪبيرو گناه ليکجن ٿا (29) موت ۽ قبر
جي حقيقت. (30) ميت واسطي رئڻ بابت منع جا حڪم
احڪام. (31) محرم ۾ سيجن تابوتن ڪڍڻ ۽ رئڻ پٽڻ
بابت حڪم احڪام. (32) شهادت جي درجي ۽ شهيدن جي
ذڪر بابت هدايتون. (33) چئن يارن جي فضيلت جو
مختصر مذڪور. (34) عام نصيحتون.
مٿئين تفصيل مان روشن آهي، ته جهوني زماني جا جيڪي ڪتاب عالمن
سڳورن جدا جدا مذهبي اصولن تي لکيا آهن، تن مان
گهڻن جي مضمونن جو حاصل مطلب نئين عبارت ۽ ڍنگ سان
”ڪنزالعبرت“ ۾ سمايل آهي. انهيءَ ڪري هي بيسڪ سچو
پچو ”ڪنزالعبرت“ يعني عبرت جو خزانو آهي. مخدوم
عبدالله صاحب هر هڪ مسئلي سان تعلق رکندڙ آيتون ۽
حديثون به معنائن سميت ڏيندو ويو آهي. نه رڳو
ايترو بلڪ هر هڪ مسئلي بابت حضرت پيغمبر ڪريم
عليہ الصلوات والسلام جن جي زماني يا اڳئين نبين
جي وقت جا عملي مثال به ڏيندو ويو آهي. هتي نموني
خاطر ڪي ٽڪرا ڏجن ٿا:
(1)
علم حاصل ڪرڻ بابت تاڪيد
”کن ڪتابن ۾ انپر ٿا علماءَ،
طلب ڪري علم جي ري فرض سڀن تي آهه،
توڻي آهي مڙس سو توڻي عورت سان،
”طلب العلم فريضہ على ڪل مسلم و مسلمہ جو رسول خدا.
پڻ فرمايو فرقان ۾ ملڪ جي مولى
ته جيڪي مرسل انبياءَ مڪا مون هئا،
ته ڪرين اطاعت منهنجي امر جي مڃين فرمودا،
پڻ سيکاريائين سڀن کي علم دين هدا،
ٿي نه هئي هاڃڙي هرگز ان ڌاران،
تي ڪي ڇڏي امر منهنجو وڻين ڪرين سا.“
(2) نظم جو نمونو
ڪنزالعبرت ڪتاب جو نظم قافيه نسبت اهڙو سادو آهي، جهڙو فرائض
الاسلام ڪتاب جو شروع ۾ جيئن ”آ“ قافيو کنيل آهي.
”آهه“ ۽ ”آن“ کي به آ قافيه سان ملايو ويو آهي.
قمر المنير:
قمر المنير جي شروعات وارن بيتن مان معلوم ٿئي ٿو، ته مولوي
صاحب، جڏهن پنهنجن ڪن پيارن عزيزن ۽ دل گهرين
دوستن جي چالاڻن ڪري ۽ عزيزن خويشن جي اڻبڻت ۽
عداوتن سببان تمام غمگين ۽ ملول گذارڻ لڳو، تڏهن
پنهنجي دل جي آرام ۽ ڏڍ لاءِ قمر المنير ڪتاب
لکيائين ان جي شروعات وارن بيتن مان ڪي هت ڏجن ٿا.
”الاهي احسان سين ملڪ سندا ملڪن،
سڻ عرض عبدالله جو قادرسين ڪرمن،
حرمت حضرت رسول جي، عزت اصحابن،
ڪرڪو تدارڪ تنهن جو منجهان ئي مهرن،
جنهن کي ڏکن جا ڏيل ۽ پيا چاڪ چڪن،
ٻهر ٻاڦ نه نڪري منجهه مچ ٻرن،
واڍوڙيو وجود کي سرهي اچي سورن،
گوندر مٿي گوندرين اڀر اوٿون ڪن،
موت مشڪلاتون مفارقتون هم غم هزارن.“
جيئن اڳئين زماني جا مصنف گهڻو ڪري ڪتاب جي پڇاڙيءَ ۾ ڪتاب
تيار ڪرڻ جو سال لکندا هئا، تيئن مولوي صاحب ”قمر
المنير“ ۾ نه لکيو آهي، جنهن ڪري چئي نٿو سگهجي ته
اهو ڪتاب ڪهڙي سال جو ٺهيل آهي. جيڪو نسخو هن وقت
اسان جي اڳيان آهي، سو تاريخ 14 ربيع الثاني سنه
1160 هجري برابر تاريخ 31 مئي 1854ع بمبئيءَ ۾
ڇاپيل آهي.
اصل عربي ٻوليءَ ۾ ”شرح سراج المنير“ ڪتاب حضرت پيغمبر ڪريم
عليہ الصلوات والسلام جن جي پاڪ زندگيءَ بابت
معتبر تاريخ ۽ سيرت جو ڪتاب آهي، ان کي ميان
عبدالله صاحب، سنڌي ۾ ڪري سندس نالو رکيو آهي.
”قمر المنير“ (روشن چنڊ).
مضمون:
”قمر المنير“ ڪتاب ۾ فقط حضرت نبي ڪريم صلي الله عليہ وسلم جن
جا اخلاق، اعمال، اقوال ۽ احوال بيان ٿيل آهن.
مصنف ڪتاب جي شروع ۾ فرمائي ٿو:
”هاڻي سڻو مؤمنا هنئين جن ڪنن،
اوصاف احمد صلعم ڄام جا پار سندا پرين،
ته ڪهڙا رکايا رب هئا اخلاق عجيب منجهن،
سيد سونهاڻون تن سين جي صفتون سڻن سندين،
ته ڪر شفاعت ان مٿي نور نبين،
اوصاف افعال اڪمل جا سکي صحيح ڪجن،
جنهن ڪري سڃاڻجي سيد سندو سڀن،
ته ويتر ٿئي ورنهن ڏونهه محبت ڪنان مڙن،
پڻ ايمان ۽ اسلام بچي ڪنان آفتن.“
نظم:
مولوي ابو الحسن جي سنڌي، مخدوم ضياءُ الدين جي سنڌي، فرائض
السلام، زادالفقير وغيره جهونن ڪتابن ۾ جيڪو سنڌي
نظم ڪم آيل آهي، تنهن بنسبت قمر المنير ۾ ڪم آيل
نظم نرالي نموني جو ۽ وڌيڪ پختو، ميٺاج ڀريل ۽
مزيدار آهي.
نرالي نموني جو هن طرح آهي، جو شاعر جيڪو قافيو ”آن“ پهرين بيت
کان شروع ڪيو آهي، سو ساري ڪتاب ۾ نڀائيندو وڃي
توڙ ڪئي اٿس. گويا سارو ڪتاب ئي هڪرو لمبو ڏوهيرو
آهي، جنهن ۾ پنج هزار کن مصرعون آهن. وڏي خوبي
هيءَ آهي، جو ڪن جزوي هنڌن ڌاران ٻيا سڀ قافيا
پختا ۽ وزندار ڪم آيل آهن.
جيئن ته مخدوم عبدالله هڪڙي عاشق رسول جي حيثيت ۾ قمر المنير
تيار ڪيو آهي، تنهن ڪري نزاڪت ڀريل تشبيهن،
استعارن ۽ تمثيلات جو به گهڻو انداز ان ۾ ڪم آندو
اٿس. طبيعت جي رواني ۽ فصيح بليغ عبارت جي مدنظر
تي جهوني زماني جي ٻين عالمن شاعرن بنسبت مخدوم
عبدالله صاحب بلڪل پخته پايه وارو شاعر پيو نظر
اچي.
ڪتاب جي شروع ۾ زماني بابت
”عادت ئي احسان جي منجهان ٿي ماڻهن،
وڌا شڪ سڀن کي سرهي شيطانن،
مهر محبت لڏيو هجي نه منجهه هنين،
پڇڻ ناهه پريت سين منجهان محبت،
ويا ڪر لاهو قلب جا پسي ڇاڻن،
ماڻڪ موتي تنهين مرتبو مان لهن،
جتي پاڪ پرا صراف هون سندن،
۽ راعي جي رڍن جا سچ منجهه سهڙن،
جوهر ياقوت جي سي ڪوهه قيمت ڇاڻن؟
هيري لعل فيروز جي پرک نه پنوهارن،
لهي پاڙ پتل جي سون ري صرافن.“
واقعه نگاريءَ جو نمونو
معراج شريف واري براق جي تصوير
”نئن، پاتو پير رڪاب ۾ جان رحمت عالمن،
تان براق ڀڄي اڳهون ٿيو اڀي ته السب سندن،
پٿ نه جهلي پنهنجي سو اڳيان عجيبن،
ڪري رقص رءِ پئي نچي سي نازن،
هينئڙي هڻڪار ڪري ڪڏي ڀر قدمن،
سهگو اڀي نه ساٿرو مهندا مقبولن،
تئن حضرت جبرئيل هڪل ڪري ساڻ هيبتن،
چيس چٽيءَ زبان سين وڍي واڳ هٿن،
ڪونه ٿو سڃاڻين نبيءَ کي جو مهندار محبوبن،
جي گهڻو سڃانان گوهر ايءُ دادلو ڌنين،
مولي سندو محبوب جو، سو سڀئي سڃاڻن،
اکين تي آءُ گڻا پيرا رون پرين.
پر ڄاڻي ڪيم سرڪشي اي اڳيان عجيبن،
تان مون سين ڪري وعدو ورتهان پوءِ چڙهن.“
مٿين تڪرن مان ظاهر آهي ته سلاست، فصاحت ۽ بلاغت سان سارو ئي
ڪلام سينگاريل آهي.
’سنڱنامي‘ سان گڏ ٻيا به چار رسالا شامل ٿيل آهن: (1) رساله
ايمان مجمل ۽ ايمان مفصل، (2) نڪاح جي ترتيب ۽
خطبو، (3) ميت جو وقت وارڻ، (4) ميت جو ترڪو ۽
ورثو. انهن رسالن مان ميت جي وقت وارڻ واري رسالي
جو مصنف مولوي عبدالرزاق نالي ڪو بزرگ آهي،
”سنڱنامو“ ڪهڙي سنه ۾ ٿيار ٿيو، سو دستور موجب
منجهس ڏيکاريل ڪونهي، فقط هيترو احوال ڏنل آهي:
”هاڻي هن حقير چيو ڪن نيڪئا،
ته ڪي مسئلا محرما تن جا ۽ پڻ رضاع سندا،
۽ ڪي مسئلا طلاقن جا ڪي پڻ قسم سندا،
ڪڍي عربي فارسيان ڪر تون سنڌي واءِ،
ته نفعو رسي تن کي جي عاري عربيا،
نڪي ڄاڻن فارسي آهين نامورا،
تڏهن شروع ڪيم تنهن کي سان ٻيليپي الله،
آهيم اميد تنهن صاحب ڏونهه اهائي اصلا،
ته بخش ڪري گناهن کي سين پنهنجي مغفرتا.“
(1) غزوات
”غزوات“ لفظ جمع آهي ”غزوه“ جي، غزوه جي معنى جنگ، ڪتاب غزوات ۾
انهن جنگين جو مفصل احوال لکيل آهي، جي حضرت
پيغمبر ڪريم عليہ الصلوات والسلام جن پنهنجي ۽
پنهنجي همراهن جي بچاءَ ۽ اسلام جي حفاظت خاطر
ڪيون.
(2) شجاعت سيد انام عليہ اصلوات والسلام
مجموعه جو ٻيو ڪتاب آهي.”شجاعت سيدانام“ هن رساله ۾ حضرت پيغمبر
ڪريم عليہ الصلوات والسلام جن جي بدلي طاقت ۽
پهلوانيءَ جو ذڪر ڏنل آهي.
(3) حضرت عمر رضي الله تعالى عنہ جو اسلام آڻڻ
مجموعه جو ٽيون ڪتاب آهي” حضرت عمر رضه جو اسلام آڻڻ“
”هاڻي ڪريون امير عمر جي ڪي اسلام ذڪرا،
ته ڪنهن پر آندو اسلام تنهن عادل عمر شاه،
جنهن جيهو مڪي منجهه ڪونه هو پهلوان شجاع،
جئن ڪنبندا سڀ قريش هئا تنهن هاتڪ جي هڪلا،
رئندا ٻار ماٺ ڪرين سڻي سندس اسما.“
(4) خلفاءَ الراشدين
مجموعه جو چوٿون ڪتاب آهي. ”خلفاءُ الراشدين“: ”خلفاءَ
الراشدين“ جي معنى ”سنئين رستي تي هلڻ ۽ هلائڻ
وارا جاءِ نشين“ حضرت صلعم جن جو فرمودو آهي ته:
الخلافت بعدي ثلاثون سنعه ثم تصير بعد ها ملڪا غضوضا
(مون کان پوءِ پورا ٽيهه ورهيه خلافت رهندي، تنهن کان پوءِ
ڏنگيندڙ حاڪم ٿيندا رهندا.)
”حضرت جن جي انهي فرمودي موجب خلافت راشده (سنئين سواٽي خلافت)
هن طرح آهي:
”موجب مذهب اهل سنت جماعت جي موافق حديثا،
آهين خلفاءَ الراشدين پنج ڄڻا سکي ياد ڪجاه،
هڪڙو ابابڪر صديق ٻيو امير عمر شاه،
ٽيون عثمان ذي النورين چوٿون علي مرتضيٰ،
پنجون خليفو پويون حضرت حسن مجتبى،
جنهن تي ٿيو ختم خلافت جو موجب حديثا،
تيلانهن حضرت معاويه بن ابي سفيان پڻ عالم لکن ٿا،
ته آهن داخل حاڪمن ۾ خلفاءَ الراشدين منجهان نه آهه،
بلڪ هو خليفو ماعيوه سو امير حسن جي پاران“
(5) قصو شهادت حضرت امام حسين رضي الله تعالى عنہ
مجموعه جو پنجون رساله آهي، ”قصو شهادت حضرت امام حسين رضي الله
تعالى عنہ:
حضرت امام حسين رضه جي وفات کان اٺ نون ورهيه پوءِ هجري سنه 60
ورهيه ۾ امير معاويه رحلت ڪئي. جيڪو عهدنامو حضرت
امام حسن ۽ امير معاويه جي وچ ۾ ٿيل هو، تنهن موجب
امير معاويه جي پٽ کي اسلامي ملڪن جون واڳون
ملڻيون ئي ڪين هيون. ساري ملڪ جون امام حسن رضه کي
يا ان جي وارثن مان ڪنهن کي واڳون ملڻيون هيون يا
سڀني مسلمانن کي پنهنجو حاڪم ڪثرت راءِ سان چونڊڻو
هو. پر يزيد انهي عهدنامي برخلاف پاڻ بادشاهه
بڻجي ويهي رهيو ۽ زبردستي سان به ماڻهن کي بعيت
مڃائڻ شروع ڪيائين.
”جئن جڏهن يزيد بن معاويه کي آئي خلافتا،
تڏهن امام حسين تنهن جي ڪئي بعيت نه قبولا،
چي حڪم جو خلافت جو سو امر عظيم آهه،
تيلانهن سان فاسق کي اصلئون ڪين رهاءِ،
۽ نڪا بعيت تنهن جي اسين قبول ڪندا،
تنهن سببان چور سوير ۾ پيو يزيد ڪا،
تيلانهن ڪيائين قتال جو سين حضرت حسين شاه.“
يزيد صلحنامي جي به خلاف ملڪ جو مالڪ بڻجي ويٺو، تنهن کان سواءِ
سندس هلتون چلتون به شريعت جي برخلاف هيون.
”جئن تحقيقي جيڪي اصحاب ان وقت ۾ هئا حياتا،
ڪ اولاد تن اصحابن جو ڪ تابع تن سندا،
ته سي سڀ هئا ٻاهر يزيد جي اطاعت ڪنان،
منڪر هئا مڙئي بيعت سندس جا،
ڪندو سو مٺايون ۽ پڻ ڪم چا،
جهرو پيئڻ خمر جو ڪ ترڪ نمازا،
ڪ حلال ڄاڻن حرام کي ڪ طلم فسق زنا.“
حضرت امام حسين رضه ۽ ٻين به ڪيترن ئي بزرگن يزيد جي بعيت کان
انڪار ڪيو. يزيد کي سڀني انڪار ڪندڙن کان اڳ ۾
حضرت امام حسين رضه سان مقابلو ڪرڻو هو، ڇاڪاڻ جو
ان مان ئي پنهنجي حڪمرانيءَ لاءِ خطرو هوس.
يزيد پنهنجي ڇاڙتن جي معرفت ڪوفہ جي ماڻهن سان بندوبست ڪيو.
ڪوفہ جي ماڻهن دل ۾ دعا رکي حضرت امام حسين کي
ويساه ڏيئي ڪوفہ ۾ گهرايو. امام صاحب رضه جڏهن
عربستان جون حدون ڇڏي عراق جي ڪربلا ميدان ۾ آيو،
تڏهن يزيد جو لشڪر چوڌاري وڪوڙي ويس، امام صاحب
سان ٻار ٻچا ۽ ڪل ٻاهتر همراه هئا، يزيد جو لشڪر
هزارن جي تعداد ۾ اچي ڪڙڪيو، امام صاحب ۽ ان جي
همراهن اتي سهادت حاصل ڪئي. سندن سر مبارڪ ۽ ٻار
ٻچا بي حرمتي سان يزيد وٽ دمشق ۾ وڃي پيش ڪيائيون.
حضرت امام حسين جي شهادت جو واقعو 9۽10 محرم هجري سنه 61 ۾
ٿيو.شهادت وقت حضرت امام صاحب جي عمر ستونجاه
ورهيه هئي.
سندن ٽي فرزند ۽ ٽي نياڻيون هيون. ڪربلا جي واقعي کان پوءِ سندن
فرزندن مان فقط هڪرو حضرت امام زين العابدين رضه
بچيو، جو ميدان ڪربلا ۾ بيمار ۽ ضعيف هو، دنيا ۾
اولاد به فقط ان جو ئي رهيو.
”آخر ٿيندي تيهين جيڪا رب رضا،
پسو جنهن پو اوچتي جاري ٿئي قضا،
دوس ڪهائي دشمن هٿان کرن کير پياءِ،
ڏي بادشاهيون بيڪارن کي اشراف ڪري اڀرا،
ڪونه پروڙي ڪريم جو ايءَ علم حڪمتا.“ |
