|
ميان شمس الدين (بلبل)
1857ع – 1919ع)
ميان شمس الدين (بلبل) ميهڙ شهر (ضلع لاڙڪاڻه) جو ويٺل زميندار
هو. پارسي ۽ اردو ٻوليءَ جو چڱو مايو هوس. اوائل ۾
اردو اخبارن ۽ رسالن وارا شعر شوق سان مطالع ڪندو
هو پاڻ به اردو ۽ پارسي شعر ٺاهيندو هو، ڦوه
جوانيءَ جي وقت داڻي پاڻي جي قسمت ڪراچي جا وڻ
ڏيکاريس. اتي خان بهادر حسن علي سنڌ مدرسه الاسلام
جي هفته وار ”معاون“ جي ايڊيٽريءَ جو ڪم ميان شمس
الدين جي حوالي ڪيو. ”معاون“ اخبار ۾ سنڌ جي جدا
جدا شاعرن جا سنڌي غزل جام ڇپبا هئا. اهي ڏسي پوءِ
شمس الدين صاحب کي به غزلن ٺاهڻ جو شوق پيدا ٿيو.
ڪراچي ۾ بلبل صاحب کي مجازي عشق جي چپيت به لڳي ويئي. آخر
پنهنجي معشوقه پارسياڻيءَ کي ڪراچي مان کڻي وڇي
ميهڙ کان ڪڍيائين ۽ جيڪي قانوني تڪليفون پيش آيو؛
تن مان پار نڪري ان مائيءَ سان شادي ڪيائين ۽
ڪراچيءَ جي پچر ڦٽي ڪري پنهنجي وطن ۾ زمينداريءَ
جي ڌنڌي ۾ مشغول رهيو.
1- بلبل صاحب پنهنجي ڪلام ۾ هڪڙي هنڌ چوي ٿو؛
”جي نه اچي ڪي بلبلان ڪين ٿئي اي گل گلان،
روز چمن ۾ چهچٽو تازه بتازه نو بنو.“
(ديوان بلبل غزل 91)
نوٽ: ان مائيءَ جو نالو گلان هو، نه رڳو انهيءَ غزل ۾ پر ٻين به
ڪيترن ئي غزلن ۾ بلبل صاحب پنهنجي معشوقه جو نالو
ذومعنى طرح نروار ڪري ڇڏيو آهي.
بلبل صاحب ڪراچيءَ رهڻ واري زماني جو احوال ٻئي هڪڙي غزل ۾ هن
طرح ڏنو آهي:
”عشق انسان لاءِ اگهاڙو آهه،
عقل جي وڻ ۾ ڄڻ ڪهاڙو آهه.
فوج حسينن جي دل ڦري ٿي جهٽ پٽ،
هي به هڪ دلبرن جو هڪ ڌاڙو آهه.
جاڏي دل جو سلام ٿئي تاڏي،
سرڪاري لشڪر لڱن جو لاڙو آهه.
خرچ ڪثرت سان ٿئي ڪراچيءَ ۾ آهه،
موت هر ڪنهن مڪان جو ڀاڙو آهه.
فائز ڪنهن جو آهه نيپئر روڊ،
واه ان ۾ امام واڙو آهه.
جو ڏسو هت جوان مڙس بلي،
سڀڪنهن کي هي سوز ساڙو آهه.
باغ فرقت ۾ گل ري بلبل کي،
رات ڏينهن روڄ راڙو آهه.
(ديوان بلبل رنج 93)
بلبل صاحب جي تصنيفات ۽ ڪلام
بلبل جهڙو عمدو شاعر هو، تهڙو قابل نثر نويس هو. ڪراچي ڇڏي
پنهنجي وطن ۾ وڃي رهيو، تنهن کان پوءِ ڪجهه وقت
اخبار ”آفتاب سنڌ“ (سکر) جي ايڊيٽري به ڳچ
هلايائين ۽ نثر ۾ به ڪي ڪتاب لکيائين.
نظم ۾ سندس مشهور ڪتاب آهي ”ديوان بلبل“ (بمعہ) ڪريما نيچرل“
ديوان بلبل
صورتخطي ۽ ڇاپو:
”ديوان بلبل“ جنوري 1981ع ۾ ليٿو گراف ڇاپي ۾ ڇاپيل آهي. منجهس
جيڪا صورتخطي ڪم آيل آهي، سا هاڻوڪي رواجي
صورتخطيءَ سان موافق نه آهي. گهڻن هنڌ ”نون غنه“
جي بدران منجهس ٻه زيرون، يا به پيش ڪم آيل آهن.
تنهن کان سواءِ ”جنهن“،”تنهن“.”ڪنهن“،”مينهن“،
”نينهن“ ۽ ٻيا اهڙي نموني جا لفظ جهوني نموني ۾
لکيل آهن. ڇاپي جون چڪون به تمام گهڻيون آهن: ڪٿي
ڪٿي لفظن جا لفظ ڪاتب وساري ويو آهي، ته ڪٿي
پنهنجي اوٽ تي زياده لفظ ملائي ويو آهي.
(2) ڪلام جي خصوصيت:
بلبل جي ڪلام جي جا خصوصيت آهي، سا آهي ”مذاق“ ۽ ”ظرافت“ پاڻ
انگريزي پڙهيل ڪين هو ۽ ان وقت انگريزي پڙهيل
مسلمانن جي سوٽ پتلون ۽ مغربي فئشن جي ڳالهه ۽
مذهب کان بيپرواهي عام طرح مسلمانن ۽ مولوين کي
ناپسند هوندي هئي، تنهنڪري بلبل مرحوم پنهنجي ڪلام
۾ جيڪا مذاق ۽ ظرافت ڪم آندي آهي، سا خاص طرح
مغربي فئشن پسند ڪندڙن انگريزي دان مسلمانن لاءِ
ڪم آندي اٿس، ڪن ٿورڙن هنڌن اهڙن وڏيرن ۽
زميندارن تان به مذاقون ڪيون اٿس، جي بازاري عورتن
جي عشق ۾ گهر ڦوڪي ڏياري ڪندا آهن. ”ديوان بلبل“
مان ٻه ٽي مثال مذاقيه ڪلام جا هيٺ ڏجن ٿا:
مرد ٿيا مڪار چو ڪهڙي چيم،
ڪي رنون ٿيون خوار چو ڪهڙي چيم.
جاڪٽ ۽ پتلون پايو دوستو،
جي ٿيو. سرڪار چو ڪهڙي چيم.
جنهن مٽايو وضع پنهنجي کي ادا،
سو ٿيو ناڪار، چو ڪهڙي چيم.
فخر جي حاصل ڪيو سيني مٿان،
ٿيو ولايت ٿيان، چو ڪهڙي چيم.
جي اڃان صاحب سڏايو سنڌ ۾،
تان رهو هوشيار، چو ڪهڙي چيم.
چرٽ کي هر وقت بابو وات ۾،
سينڌ جو سئڪار چو ڪهڙي چيم.
ڪر مڇون مضبوط مرد وڌنديون وڃن،
ڪوڙڏاڙهيءَ وار، چو ڪهڙي چيم.
پي برانڊي خوب کائو پيا ڌڪا،
بر سر بازار، چو ڪهڙي چيم.
جي گهڻو سڏجو سياڻا تان ٿيو،
دين کون بيزار، چو ڪهڙي چيم.
هجر ۾ نالان رهي ٿو بي وطن،
بلبل بيمار چو ڪهڙي چيم.
(ديوان بلبل غزل 76)
”نيچري فن ۾ ڏيکارين،
ٿا نئون فن پنهنجو.
خوب فرڙاٽ ۽ برڙاٽ،
سان فئشن پنهنجو.
ڇا اسان کي اوهين سمجهو ٿا،
ته سنڌي آهيون.
خاص لنڊن سان آهي ناتو،
۽ نيشن پنهنجو.
مور ماني جو آهي زور،
ناهه ڪو فئشن ۾ مزو.
حسن ليڊين جو آهي روز،
۽ فئشن پنهنجو.“
”ڪريما نيچرل“ ته خاص طرح ”مذاقيه“ ڪلام آهي. شيخ سعدي جي تصنيف
ڪيل ”ڪريما پارسي“ جي مصرعن اڳيان انگريزدان فئشنل
جوانن تان مذاق ڪرڻ لاءِ بلبل صاحب پنهنجون مصرعون
ڳنڍيندو ويو آهي. اهو سڄو ڪتاب ”مثنوي شعر“ جي
صورت ۾ آهي. هت انهيءَ مثنوي مان ٿورا بيت نموني
خاص ڏجن ٿا:
”پيارج ڪو اڄ ٽيرو وسڪيءَ جو يا
ڪريما ببخشاء بر حال ما
متان هي اسان کي منجهائن ملان
نگهدار مارا ز راهه خطا
سکيو جو نه گڊ مارننگه ماءِ ڊيئر
بهشتي نباشد بحڪم خبر
ڪتي پستڙي کي تون ڪج ڪور ڪور
نباشي ز گلزار فردوس دور.
نوٽ: ”ظرافت“ ۽ ”مذاقيه ڪلام“ جي ڪري بلبل پنهنجن هم عصر خواه
پيشين شاعرن کان گوءِ کني چڪو آهي. سارو مذاقيه
ڪلام اڻ سڌيءَ طرح ناصحانو ڪلام آهي.
ديوان ليلارام سنگ وطڻمل (خاڪي)
ديوان ليلارام سنگ حيدرآباد سنڌ جو لعلواڻي عامل حيدرآباد جي
پارسي خواندن ديوانن مان هڪڙو هو. هو انگريزي،
سنسڪرت، هندي، پنجابي ۽ سرائڪي ٻوليءَ ۾ ماهر ۽
جڊيشيل کاتي ۾ سول ڪورٽ جو جج هوندو هو. هو
صوفيانه خيالن وارو ويدانتي ۽ نانڪ پنٿي هو. اول
ديوان ليلارام نالو هوس ۽ پوءِ حيدرآباد شهر جي
نانڪ پنٿين جو اڳواڻ ليکبو هو ۽ انهيءَ پنٿ جون
قيمتي خدمتون ڪيائون.
ديوان ليلارام سنگ صاحب جي تصنيفات ۽ سندس ڪلام
ديوان ليلارام سنگ صاحب شاه ڀٽائي ۽ ان جي ڪلام بابت انگريزيءَ
۾ هڪڙو ڪتاب ”ديوان لطيف“ نالي تصنيف ڪيو هو ۽ اڃا
سرڪاري لئبررين ۾ ان جون ڪاپيون موجود آهن. سنڌيءَ
۾ ”سورجن راڌا“ نالي هڪڙو عمدو ناٽڪ تصنيف ڪيو
هئائين، جو ناٽڪ ”ڊرئميٽڪ سوسائٽي“ وارن ڪيترا
ڀيرا اسٽيج تي ڪري ڏيکاريو هو، ۽ عام خاص کي پسند
آيو هو. اهو ناٽڪ جو ڪتاب به ڇاپيل صورت ۾ موجود
آهي. ديوان صاحب ”علم عروض“ توڙي ”علم موسيقي“ جي
اصولن تي شعر چوندڙ چڱو شاعر به هو. سندس ٺاهيل
شعر جو هن وقت تائين شايع ٿيل آهي سو هڪڙو علم
موسيقي جي اصولن تي ٺاهيل راڳ آهن، جي سندن ٺاهيل
ناٽڪ ”سورجن راڌا“ ۾ موجود آهن ۽ ٻيو علم عروض جي
اصولن تي ٺهيل ڪلام جو ”ديوان خاڪي“ جي نالي سان
ڇاپيل آهي. اسين هت فقط ”ديوان خاڪي“ کي ادبي نظر
سان جاچيون ٿا.
خاڪي صاحب جي ڪلام جي خصوصيت
خاڪي صاحب جي ڪلام ۾ هي خصوصيت آهي جو ٽن چئن غزلن کان سواءِ
باقي هر هڪ غزل ۾ پارسي، اردو، هندي، پنجابي،
سرائڪي ۽ سنڌي ٻوليءَ جا لفظ گڏ وچڙ ڪم آيل آهن:
اضافتون پارسي ته فعل سنڌي، فعلي صورتون پارسي ته
باقي لفظ هندي، پنجابي وغيره: فعلي صورتون هندي،
پنجابي يا سرائڪي ته باقي لفظ سنڌي وغيره وغيره
مثال:
”الله ڄاڻي جو ملڪان دي فتح ڪجهه ٻيا يارا،
فتح هي ملڪ دل دي وي سڪندر خود هوس دارا.
اسان وچ ويک تون درياء خضري نام آن ظلمات
سڪندر بنڪي اوپر آ اهي انفاس انڌارا.
اگر اندر ويهه تاريڪي تو اوپر خود سفيدي ڪيا ۽
اندر ڪالي سي بهتر جان آخر دوس منهن ڪارا.
الاهي ايڻ چه اسوارست انسان هر ڪو اپني ريت.
ڪوئي هي چاهيندا نيڪي بدي ڪون ڪو وڄا نعرا
الاجي ڄاڻندا هر ڪو ڪه صنعت گر همون ڪا ايڪ
همون هي خاڪ ڪا خاڪي بيهي صنعت بيا يارا.“
(غزل پهريون) |
