ان کان سواءِ ھي ڳالھھ بھ چئي پئي وڃي ۽ جنھن ۾ ڪا صداقت موجود ڪانھ آھي تھ ھندستان جون سنڌ سان لڳندڙ اڳيون سرحدون محدود ھيون، تنھن ڪري ڪمپني کي پنھنجي فوج گھٽائڻ جو ھڪ جواز ھو. پر حقيقت ھيءَ آھي تھ اھا سرحد مختصر ۽ وڌيڪ مضبوط آھي. جيڪڏھن ھن ملڪ جو سک جنگ ڪري وايو منڊل بدنظميءَ جو شڪار نھ ٿيو تھ سنڌ جي فاتح جي ڪوشش آھي تھ ھو نئين فتح ٿيل ملڪ جي انتظام جو صحيح طريقي سان بنياد رکي سگھندو. پنجاب خلاف جنگ جي مقصد لاءِ سنڌ جي فتح کان اڳ ئي ھتي فوج رکي وئي ھئي، جنھن جو خرچ ھن ملڪ جي پيداواري ذريعن مان ڪيو ويندو ھو، پر ان جو اضافي خرچ ھندستان سرڪار جو خزانو ادا ڪندو ھو.

ھن قسم جي بي بنياد الزامن ڏانھن ڪير اک کڻي نھاري بھ ڪونھ ھا، ڇاڪاڻ تھ ماڻھو نھايت تيز رفتاريءَ سان سفر ڪري رھيو آھي ۽ ڪوڙ سچ کان چڱيءَ ريت واقف آھي پر ھن واويلا ۽ الزام تراشيءَ جي ابتدا فقط ڪن ماڻھن وٽان ڪانھ ٿي آھي. جيڪڏھن اھو قصو فقط ائين ھجي ھا تھ ڪا وڏي ڳالھھ ڪانھ ھئي، پر اھڙن افواھن ۽ الزامن جي ھمت افزائي ڊائريڪٽر پاڻ ڪري رھيا آھن. ممبئي واري ڪائونسل ۽ پارليامينٽ جا ڪيترائي ميمبر ھن مھم ۾ شامل آھن. ائين سمجھڻ کپي تھ ھيءَ ساري مھم ڀلائي جي عوامي ڪمن خلاف ھلي رھي آھي ۽ اھا سنڌ جي انھن بھترين انتظاميھ جي پاڙن اکوڙڻ جي ڪوشش آھي، جنھن جا بنياد نھايت شاندار طريقي سان قائم ڪيا پيا وڃن. جڏھن تھ اھڙن عوامي ڪمن ۽ بھترين اتنظاميھ جي جوڙجڪ جي ھمت افزائي ٿيڻ گھرجي ھا. ڇاڪاڻ تھ اھڙي جوڙجڪ سان ڪراچي وچ ايشيا جي واپار جو اھم مرڪز بڻجي سگھي ھا ۽ اھڙن ادارن کي منظم ڪرڻ سان معاشرو سکيو ستابو بڻجي وڃي ھا. اھڙي مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ اڃا جنگ ختم ئي مس ٿي ھئي، جو سنڌ جي ترقي جي منصوبھ بندي ڪرڻ لاءِ جيڏانھن ڪيڏانھن انجنيئرن جا جٿا روانا ڪيا ويا ھئا. انھن انجنيئرن جي مقرريءَ جو پھريون ڪم صحيح قسم جي سروي لاءِ اھم جاگرافيائي نڪتا قائم ڪرڻ ھو. ان کان سواءِ کين سنڌوءَ جي سطح ۽ زمين جي سطح معلوم ڪرڻي ھئي. انھيءَ مقصد سان تھ جيئن ھڪ سائنٽيفڪ آبپاشي نظام قائم ڪري سگھجي. ٽالپر حڪمرانن جا شڪارگاھھ بھ سنڌ جي چوٿين حصي جيتريءَ ايراضيءَ تي قائم ڪيا ويا ھئا. جنھن کي انگريز سرڪار ضبط ڪري سرڪاري ملڪيت ۾ ڏنو ھو، انھن شڪار گاھن جي ٻيلن ۾ اھڙي ڪاٺ جا وڻ بھ موجود ھئا، جن کي آگبوٽن جي ٻارڻ طور ڪم آڻي سگھجي ٿو. اھڙا وڻ نھايت بيشمار آھن. پر جي چوڌاري ٻئي قسم جا وڻ ڪري پيا آھن، تنھن ڪري اھڙي ڪاٺ جو ٻاھر نڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پيو آھي. ان لاءِ پھريون ڪم اھو ڪيو ويو ھو تھ ماڻھن کي چيو ويو ھو تھ اھڙو ڪريل ۽ غير ضروري ڪاٺ ڀلي کڻي وڃي ڪتب آڻن تھ جيئن ٻئي اھم قسم جي ڪاٺ کي ٻاھر ڪڍڻ لاءِ دڳ ملي پوي. ان ناتي ھڪ ڪميشن ٺاھي وئي ھئي، جنھن کي اڪلائڻ لاءِ ھي ڪم حوالي ڪيو ويو ھو تھ ڪھڙي زمين ٻيلن رکڻ لائق آھي ۽ ڪھڙي پوکي راھيءَ لاءِ مفيد آھي. اھڙيون ڀليون زمينون سرڪار پنھنجي تحويل ۾ وٺي ڇڏيون ھيون، جن ۾ اڳي فقط جھنگ جا جانور رھندا ھئا ۽ انھن ساڳين ايراضين ۾ سرڪار زراعت جي ھمت افزائي ڪري رھي آھي. انھيءَ طريقي اختيار ڪرڻ سان سنھو ۽ عام قسم جو ڪاٺ ۽ چراگاھھ ماڻھن جي حوالي ڪيا ويا آھن. ٿلھو ڪاٺ شھرن ڏانھن موڪليو پيو وڃي، جڏھن تھ عمارتي ڪاٺ سرڪار برآمد ڪري رھي آھي. اھڙيءَ ريت سرڪار جي پيداوار گھڻي وڌي وئي آھي.

ھن قسم جو انتظامي جوڙجڪ سنڌ جي امن امان ۽ مھذب معاشري جي قيام لاءِ ھو، پر سر چارلس سنڌ کان ٻاھر وارن ملڪن سان سٺي تعلقاتن رکڻ جي شروعات ڪئي ھئي. اھڙو احوال بھ نھايت لازمي آھي، جنھن جي ابتدا ڪڇ کان ڪجي ٿي، جيڪو سنڌ جي سرحد سان واقع آھي.

ڪڇ جو راءِ انگريزن جو دوست آھي. جنھن جي درٻار ۾ انگريز سرڪار جو ايجنٽ ڪيترن سالن کان وٺي مسلسل رھندو پيو اچي. جاگرافيائي صورتحال ڪري ھي ملڪ نھايت اھم آھي. ٻي ڳالھھ تھ انھيءَ ملڪ جي سرحد سان ڪي لاڏائو قبيلا بھ آباد آھن. ممبئي سان رابطو بھ ڪڇ ۽ ڊيسا وسيلي رھندو آھي. خاص ڪري چوماسي واريءَ موسم ۾ جڏھن وڏ ڦڙن جا وسڪارا شروع ٿيندا آھن تھ سامونڊي رابطو ڪٽجي ويندو آھي تھ خشڪيءَ وارو ھي رابطو وڏي اھميت رکندو آھي. خشڪيءَ جي ھن رابطي کي پڻ برقرار رکيو ويو آھي. عمرڪوٽ ۽ ميرپورخاص جي قلعن جي مرمت مڪمل ٿي چڪي آھي. ان کانسواءِ حيدرآباد تائين واھن جي پلين جي تعمير ڪئي وئي آھي. سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي جي ناتي ڪڇ ھڪ اھم ملڪ بڻجي ويو آھي. ڪرنل رابرٽس ھنگامي حالتن دوران ٻھ ھزار جت ۽ کوسا گڏ ڪري سگھي ٿو، جيڪي بلوچن جي ظلم کان تنگ ٿي ھيڏانھن ھليا آيا آھن. ھي ماڻھو سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي ۾ موجود وڳوڙين تي حملي ڪرڻ لاءِ ڪتب آڻي سگھجن ٿا. ھنن ماڻھن جي مدد سان رابطي واري سلسلي کي بھ قائم رکي سگھجي ٿو.

ڪڇ کان اوڀر گجرات آھي، جتي گائڪ واڙ جي حڪومت آھي. گجرات جي اتر ۾ جوڌپور ۽ جيسلمير جا ملڪ آھن، جتان جا حڪمران راجپوت آھن، جيڪي ڏاڍا بھادر آھن. اھي ٻئي ملڪ آزاد آھن ۽ ھاڻي انگريز سرڪار جا ڏن ڀرو آھن. ھنن جي درٻارين ۾ انگريز سرڪار جا نمائندا رھندا آھن ۽ مڪمل طور ھندستان جي انگريز سرڪار جي ماتحت آھن. ھنن ملڪن جي اوڀر طرف ھندستان جي انگريز سرڪار آھي ۽ اولھھ ۾ وارياسو رڻ پٽ آھي جنھن وچان سنڌ ڏانھن وڃڻ لاءِ فقط ٻھ ٽي رستا آھن، جن سان کوھھ کوٽيل آھن، نھ تھ ساري ٿر ۾ ڪٿي بھ پاڻي ملي ڪونھ سگھندو آھي.

جيسلمير ڏانھن روھڙيءَ وسيلي وڃي سگھبو آھي ۽ اھو رستو سنڌو ۽ ٿر مان گذرندو آھي. وچ تي شاھ ڳڙھھ جو قلعو آھي، جيڪو مير شير محمد جي شڪست تائين، مير رستم جي ڀائٽي مير محمد جي قبضي ھيٺ ھو. مذڪوره قلعو مير علي مراد جي حڪمرانيءَ جي حدن اندر آھي، پر ملڪيت انگريز سرڪار جي آھي. ان لاءِ مير علي مراد سان واعدو ڪيو ويو آھي تھ کيس اھو قلعي جو معاوضو ادا ڪيو ويندو، ڇاڪاڻ تھ پنھنجي قبيلي جي وڏي ھئڻ جي پڳ مٿس آھي. پر ھن وقت تائين نھ ممبئي جي حڪومت نھ وري ھندستان سرڪار اھڙي واعدي پاڙڻ جي ڪوشش ڪئي آھي.

ھي جاگرافيءَ جا اھم نشان آھن، پر ٽالپرن جي غلط قسم جي حڪمت عمليءَ ڪري اھڙا نشان ختم ٿي ويا ھئا ۽ سرحد سان لاڳاپيل اھم دستاويز بھ ھيڏي ھوڏي ٿي ويا ھئا. پر ميرپور خاص، عمرڪوٽ ۽ شاھھ ڳڙھھ جي قلعن ڪري سنڌ جي جاگرافيائي حد واضح ٿي چڪي آھي. انھن سرحدن جي اوسي پاسي انگريز دوست رھندا آھن. ھنن ماڻھن کي انگريزن خلاف بغاوت ڪرڻ يا غداري ڪرڻ لاءِ ڪو سبب بھ ڪونھ آھي. پر جيڪڏھن ڪا اوڻي پوڻي ڳالھھ ٿي ويندي تھ ڊيسا ۾ گئريسن فوج، جوڌپور ۽جيسلمير جي درٻار ۾ انگريز سرڪار جا پوليٽيڪل ايجنٽ موجود آھن، جيڪي ڪنھن بھ قسم جي ڪروڌي وايو منڊل کي چڱيءَ ريت منھن ڏئي سگھندا. اھڙيءَ ريت ٿر مان گذرندڙ ھر رستو محفوظ آھي. جڏھن چوماسي ۾ سامونڊي رابطو ختم ٿي ويندو آھي تھ ممبئي سان ھنن رستن ۽ ماڳن وسيلي لاڳاپو موجود رھندو آھي.

سنڌ جي اتر واري سرحد سان ھڪ اھم ملڪ آھي، جنھن کي بھاولپور جي نالي سان سڏيو ويندو آھي، جنھن جا حڪمران دائودپوٽا آھن. انگريز سرڪار کيس راجا رنجيت سنگھھ جي حملن کان بچائڻ جي ضمانت ڏني ھئي. لارڊ ايلنبرو کيس سبزل ڪوٽ ۽ ڀونگ ڀڙا وارا علائقا واپس ڏياريا آھن، جيڪي ٽالپر حڪمرانن کانئس فتح ڪري ورتا ھئا. ھي حڪمران انگريز سرڪار جو فرمانبردار ۽ تابعدار آھي. پر سر چارلس نيپئر جو ھن ڳالھھ تي زور ھو تھ وڌيڪ اھميت سنڌ کان اوڀر وارن حڪمرانن کي ڏني وڃي، جنھن تي سکن جو امڪاني دٻاءُ رھندو ۽ اھڙيءَ ريت ھو انگريزن جي ويجھو اچي ويندو. ان راجا جي رعيت انھن ماڻھن کي وڌيڪ چاھيندي ھئي، جيڪي انگريزن جي زوال لاءِ ڪوششون ڪندا ھئا. ھن راجا جو ملڪ ستلج جي ھيٺئين حصي ۾ ٿر جي وچ تي ھو. تنھن ڪري ھو اتر اولھھ ھندستان جي مختلف علائقن ۾ سنڌ وچ ۾ رابطي کي ڊانواڊول ڪري سگھندو ھو. ان ڪري خشڪ ۽ پاڻيءَ واري آمد رفت رڪجي ويندي ھئي. جيڪڏھن انگريز سرڪار ۽ سکن وچ ۾ جنگ لڳي تھ رابطن جو اھڙيءَ ريت ڪٽجڻ ڏاڍو خطرناڪ ثابت ٿي سگھي ٿو. تنھن ڪري ھندستان سرڪار ان راجا کي اھڙي ضمانت ڏني آھي تھ جيڪڏھن ھو ھندستان سرڪار جو فرمانبردار ۽ تابعدار رھندو تھ سندس حڪمرانيءَ جو وار بھ ونگو ڪونھ ٿيندو. پر ھي راجا بغير ڪنھن اڳواٽ اطلاع جي انگريز سرڪار سان ڪنھن بھ نازڪ موقعي تي غداري ڪري سگھي ٿو. تنھن ڪري سر چارلس اھڙي ڪوشش ڪئي ھئي، تھ جيئن ھن کي انگريز سرڪار جو دوست بڻائي سگھي.

سنڌ جي اتر اوڀر ۾ ملتان جو ملڪ آھي، جيڪو ستلج جي ھيٺئين پاسي کان وڍي سنڌوءَ جي ڪناري پکڙيل آھي، جيڪو ھنن ٻنھي درياھن جي سنگ کان وٺي ھيٺ ڪشمور تائين ھليو وڃي ٿو. ھن علائقي جو ديوان لاھور جو ڏن ڀرو آھي. سندس نالو سانوڻ مل آھي. مولراج سندس پٽ آھي. ھي ڏاڍو سياڻو، سچيت ۽ سيبتو حڪمران ۽ سر چارلس نيپئر جو دوست آھي. پر کيس احساس آھي تھ سک حڪمران اھڙيءَ دوستيءَ کي سٺو ڪونھ سمجھي رھيو آھي. ليڪن ھو انگريز سرڪار خلاف عملي طور ڪجھھ بھ ڪرڻ جھڙو ڪونھ آھي، پر جيڪڏھن کليءَ عام حملو ڪبو تھ ضرور ردعمل اظھار ڪندو.

سنڌ جي اتر اولھھ پاسي ڪڇي گنداوا جو علائقو آھي، جيڪو قلات جي خان جي ماتحت آھي. ھيءُ علائقو ڪڇيءَ واري خشڪ جابلو جوءِ وسيلي سنڌ سان ڳنڍيل آھي، جنھن جون ٽڪريون سنڌوءَ جي ڪناري کان وٺي بولان واري جابلو علائقي تائين ھليون وڃن ٿيون، جتي مزاري، بگٽي، جکراڻي، ڊومڪي ۽ کجڪ آباد آھن. اھي سڀئي ذاتيون ننڍن ننڍن قبيلن ۾ ورھايل آھن.

ڊومڪين ۽ بگٽين جي اتر پاسي مرين ۽ کيتران قبيلن جي جوءِ شروع ٿئي ٿي. مزارين جو ھڪ قبيلو سنڌوءَ جي ڪٺار سان بھ آباد آھي، جيڪو ملتان جي ھندو ديوان سانوڻ مل جو ڏن ڀرو آھي. باقي ٻيا قبيلا قلات جي خان جي ماتحت آھن. جڏھن تھ مري قلات جي خان جي ماتحت ڪونھ آھن ۽ پاڙي وارن سڀني قبيلن کان وڌيڪ مھذب آھن. افغانستان واري جنگ دوران پوليٽيڪل ايجنٽن ھنن سان ھروڀرو کئونس ڪئي ھئي ۽ انگريز فوج ھنن کي مکيھ قلعي ”ڪاھان“ کي والاري ويھي رھي ھئي. پر ھنن ھمت ڪري انگريز فوج جي ھڪ جٿي کي شڪست ڏئي ڇڏي ھئي، جيڪو ميجر ڪليبارن جي مھنداري ۾ ساڻن وڙھي رھيو ھو. ان کان پوءِ ھنن ليفٽيننٽ ڪلارڪ جي اڳواڻيءَ ۾ وڙھندڙ فوج کي بھ ڏينھن جا تارا ڏيکاري ڇڏيا ھئا. ھي ليفٽيننٽ ڏاڍو بھادر ۽ ڏاھو ماڻھو ھو، جنھن ڏاڍيءَ دليريءَ سان پنھنجو بچاءُ ڪيو ھو. جڏھن ڏٺائين تھ پاڻي سر کان چڙھندو پيو وڃي تھ ڪاھان قلعي ۾ رھندڙ ليفٽيننٽ برائون کي واھر ڪرڻ جي نينڍ ڏني ھئائين.

جکراڻي، بگٽي، ڊومڪي ۽ مزاري قبيلي جي ھڪ شاخ پنھنجي ٻچن ٻارن جي پيٽ گذر لاءِ ڌاڙي ۽ ڦرلٽ کانسواءِ ڪو ٻيو ڌنڌو ڪانھ ڪندي ھئي. ائين کڻي چئجي تھ اھي اٺ ئي پھر ڌاڙيل ھئا، جيڪي پاڻ کي سڏائيندا بھ لوٽو ھئا. سندن احساس ۽ روايتون بھادرن واريون ھيون. پر ننھن کان وٺي چوٽيءَ تائين ڌاڙيل ھئا. بي حس ھئا. جيڏانھن ويندا ھئا، علائقا ويران ٿي ويندا ھئا. سمجھندا ھئا تھ دنيا جي ھر ملڪيت تي تيز تلوار جو حق آھي. خدا تعاليٰ ھيءَ ڌرتي پيدا ڪئي ۽ ماڻھن ان کي کيڙي آباد رڳو ھنن جي ڦرڻ لٽڻ لاءِ ڪيو آھي. اھي ماڻھو ڏاڍا بھادر ۽ سگھارا ھوندا ھئا. ھن علائقي جي اتر ۽ اولھھ پاسي ھڪ وسيع جابلو علائقو آھي، جتي پرامن ماڻھو رھندا ھئا. جڏھن ھنن جکراڻين ڊومڪين، بگٽين ۽ مزارين تي ڪو طاقتور دشمن حملو ڪندو ھو تھ اھي ڀڄي وڃي انھن پرامن ماڻھن ۾ رھندا ھئا. جڏھن تھ ڏکڻ طرف کان سندن تحفظ ڪشمور جو رڻ پٽ علائقو وارو ڪندو  آھي. اھو برپٽ اسي ميل ويڪرو آھي، جيڪو کين سنڌ کان جدا ڪري بيھاريندو آھي. ھنن کي ھن ويران علائقي جي کوھن جي خبر آھي. ھي ماڻھو ڌاڙن ھڻڻ جي مھم دوران ھن روھن ۽ ڪوھن واري جابلو جوءِ ۾ ڪي کوھھ پاڻ بھ تيار ڪندا آھن. تنھن ڪري اھي ماڻھو ھي رڻ پٽ ۽ سڃو علائقو سولائيءَ سان اڪري وڃي پار پھچندا آھن. پر فوج کي ھي برپٽ پار ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ھوندو آھي، تنھن ڪري اھا اگرو رڻ پٽ اڪري سندن روھن ڪوھن واري جاڏي جوءِ تي حملو ڪري واپس سلامتي سان موٽي ڪانھ سگھندي آھي ۽ ڪجھھ بھ ڪري ڪانھ سگھندي آھي.

ھنن ماڻھن جي اولھھ پاسي قلات آھي، جيڪو پڻ (بروھي) بلوچن جو ملڪ آھي. افغانستان جي جنگ دوران انگريزي فوج ھن ملڪ جي راڄڌاني تي حملو ڪري ڀڙڀانگ ڪري ڇڏيو ھو ۽ اتان جو حڪمران قتل ٿي ويو ھو. انھيءَ ڪري اتان جا نواب ۽ سردار انگريزن جا ويري بڻجي ويا ھئا ۽ ھنن مقتول بادشاھھ جي ارڙھن سالن جي پٽ کي تخت تي ويھاريو ھو. سر چارلس نيپئر ھن نئين حڪمران کي پئسا ڏوڪڙ ڏئي خوش ڪري ڇڏيو ھو ۽ ان نئين حڪمران سان سندس رويو ڏاڍو سٺو ۽ رحمدلانھ ھو. قلات جو بادشاھھ ھڪ آزاد حڪمران ھو، جنھن سان سر چارلس جي دوستي ھئي. ڏانھنس دوستاڻا خط لکندو ھو ۽ سھڻيون صلاحيون ڏيندو ھو. کيس باغي سردارن خلاف مدد ڪندو ھو. ان کانسواءِ ھن کي قنڌار جي حڪمران خلاف بھ ھر قسم جي واھر ڪندو ھو، جيڪو سندس ملڪ لاءِ اڻيھئي آزار بڻيل ھو.

سنڌ جي اولاھين سرحد واري ”ھالا“ جبل جي ويران جوءِ ۾ چانڊيا رھندا آھن، جيڪي سنڌوءَ کان وٺي ھن جابلو علائقي ۾ پکڙيا پيا آھن. ھي جابلو علائقو بھ ڪشمور واري رڻ پٽ جھڙو ويران آھي. ھي ماڻھو بھ پنھنجي پيٽ گذر لاءِ پوکي راھي ڪونھ ڪندا آھن ۽ ڪڇيءَ وارن قبيلن جيان ڌاڙا ۽ ڦريون لٽيون ڪندا آھن. پر ھاڻي اھي انگريز سرڪار جا فرمانبردار ۽ تابعدار بڻجي ويا آھن. ھنن جي ڏکڻ ڏس تي رند ۽ لغاري آھن، جيڪي سيوھڻ وٽان ۽ سنڌوءَ جي ڪناري سان لڳ آھن. جڏھن تھ اتان کان وٺي سمنڊ جي ڪناري تائين جوکين جو علائقي آھي. ھنن کان پوءِ لس ٻيلي جي ڄام جو ملڪ شروع ٿي ويندو آھي، جيڪو قلات جي خان جو ماتحت آھي. اھي قبيلا ڪٿي ميداني ۽ ڪٿي جابلو علائقن ۾ رھندا آھن. ھالا جبل جون اڀرنديون لاھنديون سنڌ ۾ ۽ الھنديون لاھونديون قلات ۾ آھن، جتي وري قلات سان لاڳاپيل قبيلا رھندا آھن. جن کي ھن کان پوءِ ”جابلو ماڻھو“ سڏيو ويندو. جڏھن تھ ڪڇيءَ وارن ماڻھن کي ”ڪڇيءَ جي ٽڪر“ وارا ماڻھو سڏيو ويندو. ھن علائقي ۾ جبلن جھڙيون ننڍيون وڏيون ٽڪريون آھن، جن کي جبل سڏي ڪونھ ٿو سگھجي.

ھنن ۾ ڪي قبيلا سنڌي ۽ ڪي قلاتي آھن، جيڪي پنھنجي مزاج ۾ انصاف پسند ۽ سخي آھن، تھ ڪڏھن وري سخت بھ ھوندا آھن. ھي ماڻھو نئين سياسي نظام جي ويجھو آھن ۽ سر چارلس نيپئر کين پنھنجو بڻائڻ ۾ سوڀارو ثابت ٿيو آھي. پر جوکين جي نواب سان سندس سلوڪ سھڻو ڪونھ ھو. اھڙو ذڪر سنڌ جي فتح نالي ڪتاب ۾ اچي ويو آھي. ان کان سواءِ چانڊين جي سردار ولي (محمد) سان بھ ھن جا تعلقات سٺا ڪونھ ھئا. سردار ولي چانڊيو پاڻ سان ڏھھ ھزار ماڻھو وٺي آيو ھو، اڃا ھڪ منزل جي فاصلي تي ھو جو مياڻيءَ جي جنگ لڳي وئي ھئي. جيڪڏھن ميجر آئوٽرام جي مشوري تي ھلي جنگ ۾ ھڪ ڪلاڪ جي بھ دير ڪجي ھا تھ ولي چانڊئي جي ڏھھ ھزار فوج انگريزي لشڪر جي پٺئين پاسي ڪڙي چاڙھڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃي ھا. ولي چانڊئي جڏھن انگريزن جي فتح جي خبر ٻڌي تھ سندس پيرن ھيٺان زمين نڪري وئي ۽ جتي ھو اتي بيھي ويو ۽ سنڌو پار ڪونھ اڪريو ۽ اتان ئي موٽي پنھنجي ملڪ وڃي پھتو ھو، جتي ھو ٻين قبيلن سان گڏجي مير علي مراد جي مزاحمت ڪرڻ لڳو ھو. جيڪو پڳ ٻڌڻ کان پوءِ انھيءَ علائقي جي زمين جو مالڪ بڻجي ويو ھو. ھنن قبيلن جو اتحاد مير علي مراد جي طاقت کان گھڻو ھو. تنھن ڪري ھنن ڪا ٻي واھھ نھ ڏسي، ٺاھھ ڪرڻ جي بھاني انھن سڀني سردارن کي پاڻ وٽ سڏائي ورتو. اھڙيءَ ريت ٺاھھ ڪرڻ جي مقصد سان ھن وٽ اڻٽيھھ سردار اچي پھتا، جن سان گڏ ڏيڍ سو کن جو اٽالو بھ ھو. مير علي مراد کي سونھري وجھھ ملي ويو، جنھن ھنن بلوچ سردارن مٿان اچتو قاتلاڻو حملو ڪرائي کين مارائي ڇڏيو، جيڪي بچي ويا تن کي گرفتار ڪرائي ڇڏيو، جن مان ھڪ ولي چانڊيو بھ ھو.

مير علي مراد، بلوچ سردارن کي دغا سان گھرائي قتل ۽ قيد ڪرڻ واري پنھنجي ھن ڪريت کان ڏاڍو خوش ھو. ھن اھي قيدي سر چارلس جي حوالي ڪيا ھئا، انھيءَ مقصد سان تھ جيئن ھو کيس خوش ڪري سگھي. قيدي وري پنھنجي جان جو آسر لاھي ويھي رھيا ھئا، جن حالتن جو جائزو نھ وٺي بي عقليءَ جو ڪم ڪري ڄڻ پاڻ کي قتل ڪرڻ جي سزا ڏني ھئي. پر جڏھن بلوچ قبائلي سردارن کي موت جي سزا نھ ملي تھ اھي وائـڙا ٿي ويا ۽ مير علي مراد مايوس ٿي ويو ھو. سر چارلس اھڙي ڪڌي ڪم ڪري علي مراد کي ننديو ھو ۽ کيس چيو ھئائين تھ انھن کي سوکڙيون پاکڙيون ڏئي عزت سان روانو ڪري ڇڏي. ھنن بلوچ سردارن کي نھ رڳو قيد مان آجپو مليو ھو، پر کين نئين زندگي سان گڏ پنھنجون اصلي جاگيرون بھ موٽي مليون ھيون. اھو ھنن لاءِ سندن بھادريءَ جو انعام ھو. سر چارلس، مير علي مراد طرفان ڪيل اھڙي قتل ۽ قيد ڪرڻ واري حڪمت عمليءَ لاءِ افسوس جو اظھار بھ ڪيو ھو. ولي چانڊئي سان ملاقات واري منظر کي ھن ريت بيان ڪيو ويو آھي.

ھي ماڻھو (ولي) جھونڙو آھي، پر ڏاڍو دلير ۽ ھمت ڀريو آھي ۽ سڪل صورت ۾ ھڪ وڏو چٻرو معلوم ٿي رھيو آھي. ھن جي مٿي جا ڊگھا وار ۽ ڏاڙھي صفا اڇي ۽ ڏاڍي گھاٽي آھي. نڪ ننڍو اٿس. منھن جو رنگ ٽامي جي رنگ جھڙو، اکيون ننڍڙيون تيز ۽ چمڪدار جيڪي ھن جنرل چارلس جي چھري ۾ بنا ڇنڀڻ جي کپائي ڇڏيون ھيون. پر جنرل سندس آزادي جو اعلان ڪري سندس ڏسڻ جي اھڙي تسلسل کي ختم ڪري ڇڏيو ھو. ان کانپوءِ ھن اچرج وچان جنرل کان پڇيو ھو تھ، ”ڇا اھو سچ ٿو چوين: ڇا مان ھاڻي وڃي سگھان ٿو.“ جنرل سر چارلس کيس وراڻيو: ”ھائو“. ھي جھونڙو وڌيڪ ڳالھائڻ کان سواءِ اتان نڪري ھليو ويو ۽ نھايت تيز رفتاري سان ڌوڪيندو وڃي پنھنجي علائقي ۾ پھتو ھو. کيس غلطيءَ جي سزا ڏيڻ بدران ڄڻ مٿس نوازشون ٿيون ھيون. ھو جڏھن پنھنجي قبيلي ۾ پھتو تھ پنھنجي ماڻھن کي خوشيءَ وچان ٻڌائڻ لڳو ھو تھ ”فرنگيءَ فوجي جنرل مون کي زندگي بخشي آھي ۽ پنھنجي جاگير سان گڏ تلوار بھ واپس ڪئي آھي. ھاڻي مان تھ سندس ٻڌو ٻانھون ٿي ويو آيھان.“ ھن ڪتاب ۾ اڳتي اھڙو احوال ايندو تھ ھن پنھنجي چيل انھيءَ لفظ جي ڪيتري عزت رکي ھئي.

سنڌ جي انھن ماڻھن جي مزاج جو ذڪر اچي ويو آھي، جيڪي جابلو علائقن ۾ برپٽ ۾ رھندا آھن. ھن کانپوءِ مير علي مراد جو بيان ڪيو ويندو. جنھن جي حڪمراني انگريز سرڪار جي حدن اندر ائين موجود آھي جيئن قيمتي جواھر جي وچ ۾ ڪو کوٽ موجود ھجي. ڇاڪاڻ تھ ھن ٽالپر پنھنجي حڪمرانيءَ جو رنگ ۽ ڍنگ بدلائي نئون ڪوٽ ڪونھ ڪيو ھو ۽ اڳئين جيان پراڻي طريقي مطابق حڪمت عملي ھيس. اھڙيءَ ريت ھن جي حڪمراني سندس ضرورتن مطابق ھئي. انگريز سرڪار جي حڪمت جو طريقو جديد ۽ ھن جو پراڻو ھو، جنھن ۾ وڏو فرق موجود ھو. ھن ماڻھوءَ کي حڪومت ھلائڻ جا سڀ اختيار مليل ھئا، پر ممبئيءَ ۾ ھڪ اھڙي ڌر بھ موجود ھئي، جنھن جو نقطئھ نظر ھو تھ سنڌ جي حڪومت اصلي حڪمرانن حوالي ڪئي وڃي، جيڪي انگريزن جا دشمن ھئا. اھي ماڻھو ھن ڪري بھ ناراض آھن تھ مير علي مراد تي ڇو نوازشون ٿي رھيون آھن. کين اعتراض آھي تھ ھو انگريزن جو دوست ڇو آھي. سندن چوڻ آھي تھ ھي مير وڏو غدار آھي ڇاڪاڻ تھ ھن پنھنجي ٽالپرن سان گڏجي انگريزن سان جنگ ڪانھ ڪئي ھئي ۽ ھو ڪوڙو، ٺڳ، دغاباز آھي، ڇاڪاڻ تھ ھن ٻين ميرن سان ٻيلھھ ٻڌجي انگريزن کي تباھھ ڪرڻ جي ھڪ بھ ڪوشش ڪانھ ڪئي ھئي.“ سر چارلس نيپئر مٿس وڏو اعتماد ڪندو آھي. کيس ڪيترن ئي سوکڙين پاکڙين سان نوازيندو آھي. سندس حڪمراني واريءَ ايراضيءَ ۾ اضافو ڪيو ويو آھي ۽ سندس ڏک سک جو ساٿي آھي.

ممبئي واريءَ ڌر جون اھڙيون ڪوششون آھن، جيڪي عام ماڻھوءَ جي ھن خيال کي روڪي رھيون آھن تھ مير علي مراد تي ايترو گھڻو اعتماد ڇو پيو ڪيو وڃي. کيس ڇو سوکڙيون پاکڙيون ڏنيون ۽ ورتيون پيون وڃن ۽ سندس حڪمرانيءَ جي حدن ۾ ڇو اضافو ڪيو پيو وڃي. آئوٽرام تھ اھڙو دستاويز بھ پيش ڪيو آھي، جنھن ۾ ھن اھا حقيقت ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪئي آھي تھ ھن جي ملڪ ۾ ڪجھھ ايراضيءَ جو اضافو ڪيو ويو آھي. جڏھن کيس مخالفت لاءِ ڪو ٻيو مواد ڪونھ ملي سگھيو آھي تھ ھن خيالي قسم جون ڳالھيون ٻڌائي، مخالفت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. اھڙيون ڳالھيون ڪري آئوٽرام پاڻ بھ منجھي پيو آھي ۽ ڪاوڙ کان آپي مان ٻاھر نڪري ويو آھي. ھاڻي اھو مناسب وقت اچي ويو آھي جو ڪن حقيقتن جو مختصر ۽ جامع طريقي سان بيان ڪجي، جنھن جو بيان ”ڪانڪيٽ آف سنڌ“ نالي ڪتاب ۾ بھ اچي ويو آھي.

جڏھن لارڊ ايلنبرو جي چوڻ مطابق سنڌ جي ٽالپر حڪمران سان معاھدا ڪيا ويا ھئا تھ مير علي مراد بھ ٻين جيان انگريزن جو جاني دشمن ھو. مير حسين ڏاڍو طاقتور ماڻھو ھو جيڪو مير رستم جو وڏو پٽ ھو، جنھن پنھنجي پيءُ کي وراثت جي قانون ۾ ترميم ڪرڻ لاءِ زور ڀريو ھو. چؤياريءَ جي طئي ڪيل طريقي مطابق ڀاءُ جو وارث ڀاءُ کي قرار ڏنو ويو ھو. پر مير حسين جي ڪوشش ھئي تھ ڀاءُ بدران پٽ وارث ھجي. ائين ٿيڻ سان مير علي مراد کي پڳ ملڻ بدران حسين کي ملڻ واري ھئي. ان ڪري علي مراد فوج وٺي مير رستم ۽ سندس پٽن تي ڪاھي ويو ۽ کين وڃي شڪست ڏني ھئائين. پر ھي ماڻھو فتح کان پوءِ ڏاڍو نرم رھيو ۽ ٺاھھ ڪرڻ مھل بھ ساڻس ٺڳي ڪئي وئي ھئي ۽ کانئس اھي علائقا بھ موٽائي ورتا ھئائون، جيڪي ھنن تلوار کڻڻ سان ھارايا ھئا.

جڏھن جنرل چارلس سنڌ جا معاملا پنھنجي ھٿ ۾ ورتا تھ مير علي مراد ساڻس ملاقات ڪرڻ کان پوءِ گھرو مخالفت جي ڏس ۾ کيس مدد ڪرڻ جي گذارش ڪئي ھئي. ٿوري وقت کان مير رستم پڳ مير علي مراد جي حوالي ڪئي ھئي. جيڪا چؤياريءَ جي طئي ڪيل اصولن مطابق ھئي. اھو اصول اسلامي قانون ۽ طئي ٿيل معاھدن مطابق بھ ھو، تنھن ڪري انگريز جنرل بھ ائين ڪرڻ جو پابند ھو. ائين ڪرڻ کان پوءِ پھريائين جنرل اھا پڪ ضروري ڪئي ھئي تھ مير رستم، علي مراد کي پڳ پنھنجي رضا خوشيءَ سان ڏني ھئي. پر مير رستم لڳاتار چوندو رھيو تھ اھڙي ڳالھھ کانئس زبردستيءَ لکرائي ورتي وئي آھي ۽ عھدنامي ۾ ڦير گھير ڪئي وئي آھي. سندس مرضي ھئي تھ پڳ پنھنجي پٽ حسين جي نالي ڪري، پر سندس اھا ڳالھھ خانداني روايتن ۽ اسلامي قانون جي خلاف ھئي. تنھن ڪري اھڙي زبردستيءَ جو امڪان ڪونھ ھو. ان کان سواءِ مير رستم، جنرل چارلس طرفان آڇيل تحفظ کان بھ انڪار ڪري ڇڏيو ھو. ھتي فقط پڳ جو معاملو ڪونھ ھو. ڇاڪاڻ تھ پڳ سان گڏ حڪمرانيءَ جو حق بھ شامل ھو، جنھن ۾ امام ڳڙھھ نالي قلعو بھ ھو جيڪو علي مراد جي مدد سان سر چارلس نيپئر فتح ڪيو ھو. ھن قلعي کي تباھھ ڪرڻ لاءِ توب جو پھريون گولو بھ علي مراد ڇوڙيو ھو. ٿر واري مھم بھ ائين ڪانھي جيئن ھڪ ھندستاني عملدار لکيو آھي. سندس تحرير مان ائين معلوم ٿي رھيو آھي ڄڻ سر چارلس اڳرائي ۽ اره زورائي ڪئي ھئي. پر اھو تھ ڪيل عھدنامي مطابق عمل ٿي رھيو ھو. جيڪو علي مراد سان ڪيو ويو ھو جنھن مطابق ھر ٽالپر جي حقن جي حفاظت ڪرڻي ھئي. مير علي مراد جا ڀائٽيا ھن جي خلاف بغاوت ڪري رھيا ھئا. اھڙيون ڳالھيون قانون ۽ انصاف جي خلاف ھيون. جڏھن سر چارلس نيپئر ھنن خلاف ڪارروائي ڪرڻ شروع ڪئي تھ ھن علي مراد کي پاڻ سان گڏ کنيو ھو. ھن جو مٿس ويساھھ گھٽ ھو. کيس ڀئھ ھو تھ متان ھو پنھنجي اڳئين بيان تان ڦري وڃي.

ان کانپوءِ لارڊ ايلنبرو جي ھدايت مطابق ھن مير کي اھو ملڪ ڏنو ويو ھو، جنھن تي سندس دعويٰ ھئي ڇاڪاڻ تھ ھن انگريزن سان ڪيل معاھدي مطابق عمل ڪيو ھو. سنڌ جي فتح کان اڳ سنڌ ٽڪرن ٽوٽن ۾ ورھايل ھئي، جيڪا فتح کان پوءِ ھڪ مڪمل نقشي اندر موجود ھئي. پر علي مراد جي علائقي جي الڳ ٿي وڃڻ ڪري سنڌ جو نقشو ھڪ ڀيرو ٻيھر ٽڙي پکڙي ويو ھو. ليڪن انگريزن تي ويساه رکڻ جو ھڪ سٺو مثال ھو، جنھن ھتان جي جھنگلي بلوچ سردار کي متاثر ڪري ڇڏيو ھو. ھن ماڻھن کي بھ اعتبار اچي ويو ھو تھ انگريز واعدي جا سچا آھن ۽ جيڪڏھن اھي بھ ھنن سان سچا رھندا تھ کين پنھنجون جاگيرون موٽي ملنديون.

لارڊ ايلنبرو، سر چارلس کي مڪمل اختيار ڏئي ڇڏيا تھ ھو سنڌ جون سرحدون مقرر ڪري. تنھن ڪري ھن قلات جي خان، بھاولپور جي حڪمران، جيسلمير ۽ جوڌپور جي راجائن ۽ علي مراد سان بھ اھڙي ڳالھھ ٻولھھ ڪئي ھئي. تنھن ڪري کيس جاگيرون ڏيڻ، ضبط ڪرڻ، رعايتون ڏيڻ يا کسڻ جا حق ملي ويا ھئا. ڪلائيو جي دور مطابق اھڙيون جاگيرون لکن رپين جي ملڪيت جيتريون ھيون. جڏھن سر چارلس کي اھڙيون اختياريون مليون ھيون تھ ممبئيءَ واريءَ ڌر کان ٿڌا ساھھ نڪري ويا ھئا. پر کين پڪ ھئي تھ اھڙيون ڳالھيون ڪي اجايون ڪونھ آھن. پر ان ھوندي بھ جڏھن سر چارلس ٿر ۾ ھو تھ ڪن ڌرين سمجھيو ھو تھ علي مراد کيس تحفي ۾ ڪڪڙ ڏئي رھيو آھي ۽ ڪن سمجھيو ھو تھ اھو کيس ڪڪڙ سان گڏ آنا بھ ڏئي رھيو آھي. جڏھن مير علي مراد کيس تحفي ۾ ھاٿي ڏيڻ پئي چاھيو تھ کيس ھن ريت وراڻيو ھو: ”مان ڪوبھ تحفو قبول ڪرڻ لاءِ تيار نھ آھيان. ڇاڪاڻ تھ مون کي تحفي ڏيڻ جيتري سگھھ ڪانھ آھي. جيڪڏھن گونر جنرل ھن تحفي تي اعتراض ڪيو تھ اھو توکي واپس ڪيو ويندو. جيڪڏھن ائين ٿيو تھ پوءِ اوھان ھن ھاٿيءَ جي قيمت جيتري رقم سرڪاري خزاني ۾ جمع ڪرائجو.

ھن مير جي حڪمرانيءَ جو حق تسيلم ڪرڻ نھايت لازمي ھو. پر سر چارلس جي خيال مطابق ھندستان اندر انگريز سرڪار جي اھڙي حڪمت عملي قابل قبول ڪانھ ھئي. سندس چوڻ ھو تھ ھندستان جا حڪمران، امير ۽ نواب انگريزن کي ڌڪاريندا آھن ۽ سمجھندا آھن تھ اھي اڳرائي ڪري ملڪ اندر گھڙي آيا آھن. پر عام ماڻھو ھنن کي گھڻو پسند ڪندو آھي. ڇاڪاڻ تھ اھي سٺا حڪمران آھن ۽ چاھيندا آھن تھ انھن جي شھنشاھت سدا سلامت ھجي. جيڪڏھن  اھي ھليا ويا ۽ حڪومت اڳين راجائن ۽ بادشاھن جي حوالي ڪري ويا تھ اسان وري غلام بڻجي وينداسون. انھن جي درٻارين جا امير ۽ نواب اسان جي مٿان حڪم ھلائيندا. اھڙا ماڻھو وري بھ حڪمرانن جي مدد ڪندا ۽ عوام جا دشمن بنجي ويندا. ان کان سواءِ ھتان جا حڪمران تھذيب ۽ تمندن جي خلاف آھن. اھو مقصد دل ۾ رکي ھو سنڌين اندر آزاديءَ جو ھڪ جذبو پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رھيو ھو. ڇاڪاڻ تھ جيڪڏھن ٽالپرن جي يا ٻي ڪا حڪومت ٻيھر آئي تھ اھي تباھھ ٿي ويندا ۽ جيڪڏھن اھڙي تحريڪ ھلي بھ تھ ان جي سخت مزاحمت ڪن.

مير علي مراد دغا ڪري ولي چانڊئي کي گرفتار ڪيو ھو، تنھن ڪري سر چارلس مٿس ڪرڙي نظر رکي رھيو ھو. سندس درٻار ۾ پوليٽيڪل ايجنٽ مقرر ڪيو ھئائين. ان کان سواءِ وزير بھ انگريز سرڪار جي صلاح کان سواءِ ڪونھ رکندو ھو. ھن جي سياسي معاملن ۾ دخل اندازي بھ دوستاڻي طريقي سان ڪئي ويندي ھئي. ان جو ڪارڻ اھو ھو تھ مير نوجوان ھو. عيش عشرت جو ڪوڏيو ھو. ان ڪري ملڪي معاملن ۾ دلچسپي گھٽ وٺندو ھو. اھڙيءَ ريت درٻار ۾ انگريز دشمن جي سرڪي اچڻ جو امڪان ھوندو آھي. تنھن ڪري کيس انگريز پوليٽيڪل ايجنٽ ضروري صلاح مشورا ڏيندو رھندو ھو. ھن کي اھو بھ بار بار ياد ڏياريو ويندو ھو تھ سندس حڪمراني انگريزن سان وفاداريءَ ۽ تابعداريءَ سان مشروط آھي. اھڙين ڳالھين جي اڳتي ھلي وڌيڪ وضاحت ڪئي ويندي. ھن قسم جي سکيا ۽ تربيت ڏيڻ سنڌ جي تحفظ لاءِ نھايت ضروري بھ آھي. ڇاڪاڻ تھ ھن مير جي حڪمراني سنڌو درياه جي ٻنھي ڪنڌين سان آھي. جيڪڏھن اتي امن امان ھوندو تھ آگبوٽن جي آمد رفت امن ۽ آشتيءَ سان ھلي سگھندي. روھڙي، سکر، شڪارپور ۽ حيدرآباد کي سندس حڪمراني کان الڳ سمجھيو وڃي. ھن جي اتر پاسي ڌاڙيل قبيلا آھن. ھيٺ سنڌو سيوھڻ ڀرسان وھندو آھي. جتي ھالا جبل اچي ھن درياه کي ڇھندو آھي. سنڌوءَ جي ويجھو واري ايراضي سکي ستابي نظر ايندي آھي، جتي قلعن جي تعمير بھ موجود نظر ايندي آھي. ھنن سڀني قلعن کان ڪوٽڏيجي وارو قلعو وڌيڪ مضبوط آھي. ھن درٻار کي ٽالپر شھزادا عزت جي نظرن سان ڏسندا آھن. افغانستان ۽ قلات جا حڪمران بھ ھن درٻار جو احترام ڪندا آھن. ڪوٽڏيجي جو قلعو وسيع آھي. جنھن ۾ ھٿياربند فوج جو وڏو تعداد رھي سگھي ٿو. ھن حڪمران پگھار تي بلوچ ۽ پٺاڻ فوج رکي ڇڏي آھي، اھڙو کيس حق بھ مليل آھي.

سنڌ کي فتح کان پوءِ قابل انتظاميا جي ضرورت آھي ۽ اھڙي اھل انتظاميھ موجود بھ آھي، جنھن کي رڙيون کبرا ڪري مقرر ڪونھ ڪيو ويو آھي. ھن ملڪ کي بلڪل نئين انتظاميھ جي ضرورت ھئي، جنھن جو سوچ سمجھھ کان پوءِ قيام بھ عمل ۾ اچي چڪو آھي. انھيءَ ۾ مسلمان سنڌي ۽ ھندو سنڌي ماڻھن جو تعداد مفتوح بلوچن جي تعداد کان وڌيڪ ڪونھ آھي. جنرل ھي ملڪ تلوار جي سگھھ سان کٽيو ھو. سندس خواھش ھئي تھ سندس فوج جو ڏڏي ڏاکر ۽ ڀئھ جو ڀرم قائم رھندو اچي ۽ پنھنجي فوجي فرض جي ادائگيءَ ۾ ڦڙت ۽ مستعد ھجي ۽ جيڏانھن بھ ان کي روانو ڪجي حڪم اکين تي رکي کلندو وڃي. پنھنجي منصبي فرض کي ادا ڪري، اندرئين ۽ ٻاھرئين دشمن کي مڙسيءَ سان منھن ڏئي سگھي. جيڪڏھن منجھس ڪي اوڻايون آھن بھ پر پوءِ بھ سوڀ لاءِ سر تريءَ تي رکي وڙھي. ھن قسم جي تيز نظر کان ممبئي واري ڌر نپٽ ھئي. ۽ ھي چئي سگھجي ٿو تھ اھي ماڻھو امن ۽ آشتي جا ڏٺا وائٺ ويري آھن، جيڪي باغين مان چڱائي جي اميد رکيون ويٺا آھن. تنھن ڪري انھن نئين قسم جو گوڙ شور شروع ڪري ڇڏيو آھي تھ سنڌ جي فتح ڪري ھندستان جي سرحد ڪمزور ٿي وئي آھي. ممبئي واري ڌر جو اھم ذريعو گوڙ شور، ۽ ھٿ ناٽ ڪري، ڪوڙ کي سچ ثابت ڪري، ڪنھن کي ھروڀرو لوئڻ ھوندو آھي. گوڙ شور ۽ واويلا بھ اھڙي منظم طريقي سان ڪندا آھن، جو عام ماڻھوءَ کي شعور ڪتب آڻڻ جي تھ وٿي ئي ڪانھ ڏيندا آھن. ھاڻي بھ ساڳين ماڻھن واويلا شروع ڪري ڏني آھي تھ سنڌ جڏھن ٽالپرن جي ماتحت ھئي تھ ٿر وارو رڻ پٽ ھندستان جو وڏو بچاءُ ھوندو ھو، جيڪو ان جي الھندي سرحد سان واقع آھيون. سندن اھو بھ چوڻ آھي تھ رڻ پٽ ملڪن لاءِ وڏي بچاءَ جي حيثيت رکندا آھن.“ اھا ڳالھھ صحيح آھي تھ رڻ پٽ ملڪي سرحدن جي بچاءَ جو سبب ھوندو آھي، پر رڻ پٽ ايڏو وڏو بچاءُ ڪري ڪونھ سگھندا آھن، جيڏو ممبئيءَ واري ڌر سمجھي رھي آھي ۽ ان کي بدنيتيءَ سان پيش ڪري رھي آھي. پر اھا حقيقت ائين بھ ڪانھ آھي. ڇاڪاڻ تھ رڻ پٽ واري ان سرحد تان ھٿ ڪونھ کنيو ويو آھي، پر ان کي اڳئين کان وڌيڪ مضبوط ڪيو ويو آھي. پر اھو ڪونھ ٿو ٻڌايو وڃي تھ اولھھ طرف کان ٻاھريون دشمن ڪير آھي؟ اھو دشمن ھڪ افغانستان ۽ ٻيو قلات آھي. اِھي ملڪ پنھنجي نفرت ڪري حملو ڪري سگھن ٿا يا اِھي ملڪ روس جي اشاري کان پوءِ ايران جي اتساھڻ تي فوج ڪشي ڪري سگھندا.

پر اتر ۽ اتر- اولھھ پاسي ڪير آھن؟ ساڳيو افغانستان جيڪو روس جي چرچ ڏيڻ کان پوءِ ايران کي حملي ڪرڻ لاءِ اتساھيندو، ان کان سواءِ امڪاني حملي آور سک بھ ٿي سگھي ٿو. پر ايران لاءِ سڪندر وارو گيڊروشيا gedrosia وارو رڻ پٽ ٿر واري ويران علائقي کان وڌيڪ خطرناڪ آھي، جيڪو سنڌ کي ھندستان کان الڳ ڪري ٿو. جيڪڏھن ايران حملو ڪندو تھ ھرات ۽ اتر افغانستان کان ڪري سگھندو ۽ ھيٺ لھي بولان واري لڪ کان اڳتي وڌندو. ايران جو سنڌ تي ٻئي حملي جو رستو ھي آھي تھ ھو ھالا جبل جو اولاھيون پاسو ڏئي، سامونڊي ڪناري وٽان سنڌ ۾ داخل ٿي سگھي ٿو. جيڪڏھن ايران بولان لڪ کان ھيٺ لٿو تھ اھو اڳ ۾ بکر ۽ پوءِ حيدرآباد تي قبضو ڪندو. پر جيڪڏھن اھو سامونڊي ڪناري واري طرف کان آيو تھ پھريائين ڪراچيءَ تي قبضو ڪندو. اھي ٽيئي سکيا ستابا ۽ خوشحال علائقا آھن. ان کان پوءِ ھندستان تي حملي ڪرڻ واسطي ان کي سنڌو بھ اڪرڻو پوندو، جنھن کان پوءِ ٿر جو رڻ پٽ لتاڙي ھندستان ۾ داخل ٿيندو يعني ھندستان ۽ سنڌ جي وچ تي ٿر جھڙي اڻانگي جوءِ آھي جنھن وچان اڪري کيس ھندستان ۾ داخل ٿيڻو پوندو.

جيڪڏھن ايران، افغانستان، ترڪستان، بلوچ ۽ سک گڏجي ھندستان تي حملو ڪن تھ اھي فيروزپور وٽان ھندستان ۾ داخل ٿي سگھن ٿا. ڇاڪاڻ تھ اتان ستلج ھن فوج کي گھڻي وقت تائين روڪي بيھاري ڪانھ سگھندي. امڪان اِھو آھي تھ دشمن ھن آسان رستي جي چونڊ ئي ڪري. ان کان سواءِ ٿر وارو رڻ پٽ اتر ۾ ان جڳھھ تائين پھچي ختم ٿي وڃي ٿو. اھڙي نازڪ صورتحال ۾ دشمن سنڌ جي ٽالپر حڪمران ۽ بھاولپور جي خان کي مدد ڏيڻ لاءِ مجبور ڪري سگھي ٿو. جيڪڏھن دشمن ٿر وارو ويران علائقو اڪري ممبئي تي حملو ڪري ھا تھ اھو ٽالپر حڪمرانن کان مدد وٺي سگھيو پئي. پر جيڪڏھن فيروز رستي دھلي تي حملو ڪرڻ چاھي ھا تھ اھو وري بھاولپور جي خان کان مدد حاصل ڪري ھا. ليڪن ھاڻي صورتحال تبديل ٿي وئي آھي. سنڌ ھاڻي انگريز فوج جي ھٿ ھيٺ آھي، جنھن جي راڄڌاني ڪراچي آھي. ان کانسواءِ ممبئي سان سمنڊ وسيلي آمد رفت شروع آھي. دشمن ھاڻي بولان کان اڳتي وڌي سنڌ مان گذري ڪونھ سگھندو. نھ وري ھالا جبل جو اولھھ ڏئي سامونڊي ڪناري کان لنگھي سنڌ ۾ داخل ٿي، ٿر اڪري ممبئي تي حملو ڪري سگھندو. ان کان سواءِ دشمن لاءِ سنڌو درياه بھ اڪرڻ مشڪل آھي، ڇاڪاڻ تھ ھن درياه تي آگبوٽن جو پھرو موجود آھي ۽ اتي جي قلعن جي مرمت ڪري، انھن کي مضبوط ڪيو ويو آھي. ان سان گڏ اھم ڳالھھ ھي بھ آھي تھ سنڌ جي فتح کان پوءِ اتان جا ماڻھو انگريزن سان گڏ آھن. تنھن ڪري ھندستان جي ڏکڻ اولھھ سرحد ڪمزور ٿيڻ بدران وڌيڪ مضبوط ٿي وئي آھي. اھڙين تبديل ٿيل حالتن ۾ جيڪڏھن دشمن ھندستان جي اتر اولھھ واري گھٽ کان اڪري، دھليءَ تي حملو ڪيو تھ ان جو پاسو flank ۽ پٺِ rear ڪمزور ٿي ويندو. اھو فوجي پيش قدميءَ جو نھايت ڊگھو رستو آھي، جيڪو ماضيءَ ۾ پڻ اختيار ڪيو ويو آھي. اھم ڳالھھ اھا بھ آھي تھ ڊيسا، جوڌپور، جيسلمير ۽ ٻين جڳھن تي ويھي، ٽالپرن تي بھ نظر رکي سگھجي ٿي. جن کي ”ڊيوڪ آف ويلنگٽن“ سنڌوءَ جي ڏکڻ واري پاسي جا ڌاڙيل سڏيو آھي. مٿين ڳالھين تي جيڪڏھن سوچبو ۽ ويچاربو تھ سنڌ جي فتح، ھندستان ۽ انسانذات لاءِ ڏاڍي فائدديمند آھي. ھن ڌرتيءَ وسيلي تجارت ترقي ڪري سگھندي، پر اخبارن جي واويلا ھن جي اھميت کي لڪائي ڪانھ سگھندي. ليڪن ھن چوڻي تي بھ غور ضرور ڪرڻ گھرجي تھ جڏھن اخبارون ڪنھن شيءِ لاءِ واويلا مچائي رھيون آھن تھ سمجھڻ کپي تھ دال ۾ ڪجھھ ڪارو آھي، ۽ پردي پٺيان ڪا ٻي شيءِ موجود آھي. ليڪن مظلوم ۽ سچ چوڻ وارن سڌن ماڻھن تي اخبارن جي ھاءِ گھوڙا جو ڪو اثر ڪونھ ٿيندو. معلوم ائين ٿي رھيو آھي تھ اخبارن جي واويلا جو فقط ھڪ موضوع آھي، جنھن مان سولائيءَ سان سمجھي سگھجي ٿو تھ ڪا سازش ٿي رھي آھي.

سر چارلس نيپئر پنج سؤ ميل ڊگھي رستي جي نگراني ڪري رھيو آھي، جنھن سان ڪراچي، حيدرآباد، سکر ۽ شڪارپور جھڙا چار اھم ماڳ واقع آھن.

ھنن مان شڪارپور ڪچي جي جابلو علائقي ويجھو آھي، جتي گئريسن فوج رکڻ نھايت ضروري آھي. جيڪا ضرورت وقت سکر ۾ ٽڪيل فوج جي مدد ڪري سگھي ٿي.

حيدرآباد تھ اھڙو اھم ماڳ آھي جتي ويھي سنڌ جي ڪن مرڪزن تي نظر رکي سگھجي ٿي. ان کان سواءِ ھي ٿاڪ سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علاٰئقي جي مٿان آھي. ھتي ھڪ مضبوط قلعو خندقن واري فوجي وانڍ بھ آھي. ھن جي ڀرسان ڪوٽڙي ۾ آگبوٽن جي وڏي اسٽيشن آھي.

ڪراچيءَ جي چوڌاري ڪوٽ ڦيريل آھي ۽ مقامي قسم جي تعمير جو ھڪ قلعو بھ ٺھيل آھي. ان کان سواءِ خندقن واري فوجي ڇانوڻي بھ آھي.

انھن فوجي ۽ غير فوجي اريگيولر ھارس ۽ پوليس جي مرڪزن جي ڪارڪردگي جو پنھنجو دائرو آھي. ھن قسم جي انتظامي سرگرميون ان وقت شروع ڪيون وينديون آھن، جڏھن ڪو حملو ٿيندو آھي. ھنن مين وٽ گوليون بارود وغيره ججھي انداز ۾ موجود ھوندو آھي. ھٿياربند آگبوٽ آمد رفت جي سرگرمين جي حفاظت ڪندا رھندا آھن. فوج کي بنا ڪنھن روڪ رنڊڪ جي اڳتي پيش قدمي ڪرڻ لاءِ مناسب جڳھن تي قلعا موجود آھن. اھڙن قلعن جي مرمت، تعمير جي سامان ۽ رازن جي ملڻ جي آڌار تي ڪئي وئي آھي. ڇاڪاڻ تھ سنڌ تباھھ حال آھي، جنھن ۾ پيداواري شيون گھٽ آھن. سڀني قلعن ۾ اضافي ڪم ڪرڻ جو منصوبو جوڙيو ويو ھو تھ ھر قلعو وڏو ھجي، جنھن ۾ گولا بارود رکڻ لاءِ گدام ٺھيل ھجن. اھڙي تعمير مڪاني حالتن کي ڏسي شروع ڪئي وڃي ۽ برجن تي پھري لاءِ ٿورا ماڻھو مقرر ڪيا وڃن. شڪارپور ھڪ قلعبند شھر آھي، جنھن اندر مڪاني طرز جا ٽي قلعا موجود آھن. پر اتي بھ مارٽيلو martelo برجن جي ضرورت آھي. سکر جي فوج جو گولا بارود بکر ۾ رکيل آھي، جيڪا ھڪ محفوظ جڳھھ آھي. پر گولا بارود رکڻ واري جڳھھ پراڻي آھي. حيدرآباد جو قلعو ٽالپرن جو جوڙايل آھي، جنھن کي خندقن واري فوجي وانڊ camp سان ائين ملايو ويو آھي جيئن اٿيھن سان پيرائس piraius کي ملايو ويو آھي. پر اتي برجن بدران اوچيون ڀتيون آھن. ھن شھر جي بلڪل آمھون سامھون ڪوٽڙي وارو قلعو آھي، جيڪو آگبوٽن جي ھڪ وڏي اسٽيشن آھي.

ڪراچي وارو ماڳ ممبئي سان ڳنڍيل آھي، جتي ويھي باغين تي سولائي سان حملو ڪري سگھجي ٿو. ھتي ھڪ ننڍو قلعو آھي جنھن کي اٺ ڏھھ برج آھن. ان جي ڀرسان تازي پاڻيءَ جو ھڪ تلاءُ آھي جنھن جو پاڻي ڪونھ کٽندو آھي. گولا بارود واري ھر گدام ۾ گئريسن جي ٽي سؤ فوجين لاءِ ھٿيار رکيل ھوندا آھن، پر ھنن گدامن ۾ گولا بارود رکڻ جي جڳھھ اڃا بھ گھڻي آھي. ان کان سواءِ ھر ھڪ مارٽيلو برج ۾ ارڙھن پائوڊز سان گڏ ٻارھن فوجي ھوندا آھن. اھڙيءَ ريت ريجيمينٽ جي ھڪ ونگ ھڪ فوجي اسٽيشن جي نگراني ڪندي آھي. ان حساب سان اڍائي ريجيمينٽون سڀني اھم فوجي ٺڪاڻن جي ذميواريءَ جون ذميوار ھونديون آھن. تنھن ڪري گولا بارود جو ھر گدام بلڪل مضبوط آھي ۽ باغن جو انھيءَ ماڳ تائين پھچڻ ناممڪن آھي. ان ڪري انگريز جو وڏو تعداد آزاديءَ ۽ آرام سان جيڏانھن وڻندو موڪلي سگھبو آھي. پر رستا واھن ۽ شڪار گاھن ڪري ڪٽيل آھن. جيڪي فوجي مقصدن لاءِ ٺھيل ڪونھ آھن.

ھيءَ حقيقت مٿي بھ بيان ڪئي وئي آھي تھ ڪھڙي ريت پوليس ۽ اريگيولر ھارس، فوج جي چوڌاري رھنديون ۽ ڪم ڪنديون ھيون، جنھن کي ملڪ جي اندروني امن جي ذميوارين سان گڏ، ڌاڙيل قبيلن کي بھ منھن ڏيڻو پوندو ھو. ليڪن ملڪ جون حدون گھڻو پري تائين پکڙيل ھيون، تنھن ڪري نيم وحشي قبيلن جي ڦرلٽ کان آجائي ڪانھ ھئي ۽ سرڪار کي اضافي فوج رکڻ جي ضرورت ھئي. انھيءَ ڪري ھن ڏس ۾ لارڊ ايلنبرو کان اجازت يا ھدايتن وٺڻ جي ضرورت محسوس ٿي رھي ھئي. ڇاڪاڻ تھ مٿي بيان ڪيل سڀ ڳالھيون ھڪ ئي وقت ٿي رھيون آھن. سر چارلس جو خيال ھو تھ جھڙيءَ ريت نيپوليئن ضرورت کي محسوس ڪندي، مصر ۾ اٺ فورس Camel force قائم ڪيو تھڙيءَ ريت ھتي بھ فوج جا اٺ سوار دستا موجود ھجن. اھو ئي ڪارڻ ھو جو جنرل چارلس، سنڌ ھارس سان گڏ ھڪ ٻي ريجيمينٽ بھ تيار ڪئي ھئي، جيڪا ڪئپٽن مالڪوم Malcolm جي ماتحت رکي وئي ھئي. ھي فوجي عملدار نھايت بھادر ۽ عقلمند ماڻھو آھي. جڏھن تھ اٺ سوار فوج جي ڪمانڊ ليفٽيننٽ فزيجيرالڊ Fitzgerald جي حوالي ڪئي وئي آھي. ھي پڻ ھڪ بھادر ۽ باصلاحيت فوجي عملدار آھي ۽ ڪنھن بھ وقت ھو ڏکئي معاملي کي چالاڪيءَ ۽ ڦڙتائيءَ سان سر انجام ڪري سگھندو آھي ۽ اٺ سوار فوجي دستن جي مقرريءَ جو مقصد بھ اھو آھي.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ