|
مئجسٽريٽن انھن سڀني معاملن کي اڪلائڻ جو عدالتي
اختيار، جيڪي سندن ٻڌڻ جوڳا ھوندا. ان ھوندي بھ
کين سختي سان ھدايت ڪئي وئي آھي تھ اھي شڪ دوران
قاضيءَ سان ضرور صلاح مشورا ڪن. ان کان سواءِ سندن
عدالتي اختيار ھيٺ ڏنل قانوني اصولن مطابق ھوندا.
جيڪڏھن معاملو ملڪيت سان واسطو رکي جنھن جي قيمت
پنجويھن رپين کان مٿي آھي تھ ان سان لاڳاپيل
شاھديون فارسي ٻوليءَ ۾ قلمبند ڪيون وڃن. ڪوبھ سول
سوٽ لکيل درخواست ڏيڻ کان سواءِ ھلائي ڪونھ سگھبو.
پوءِ اھو کڻي ڪيتريءَ بھ رقم جو ڇو نھ ھجي. اھا
درخواست بھ فارسي ٻوليءَ ۾ ھوندي. جنھن جي پٺئين
پاسي تي مئجسٽريٽ کي پنھنجو فيصلو لکت ۾ ٻڌائڻو
آھي.
جيڪڏھن سول سوٽ زمين جي حق ملڪيت سان واسطو رکي
ٿو تھ اھو معاملو فقط چيف ڪليڪٽر ۽ ان جا ويجھا ڪم
شريڪ اڪلائي سگھن ٿا. فوجي مئجسٽريٽن کي ھن ڳالھھ
جو پابند بڻايو ويو آھي، تھ ھر مھيني جي پھرين
تاريخ تي ضلعي جي ڪليڪٽر ڏانھن رپورٽ موڪلن تھ
گذريل مھيني دوران ھنن ڪيترا سول سوٽ اڪلايا آھن.
جيتري قدر فوجداري معاملن جي اڪلائڻ جو تعلق آھي
تھ ننڍن ۽ معمولي فوجداري معاملن کي ھلائڻ جو
اختيار اسسٽنٽ مئجسٽريٽن کي سونپويو ويو آھي. جڏھن
تھ وڏا ۽ خطرناڪ فوجداري معاملا فقط ڪليڪٽر ھلائي
سگھن ٿا. جڏھن اھڙي سزا ڏني وڃي، جنھن جي اپيل
داخل ڪري ڪانھ ٿي سگھجي تھ اھا سزا آسان ۽ ڇھن
مھينن کان وڌيڪ نھ ھجڻ گھرجي. جيڪڏھن اھڙي سزا ٽن
مھينن لاءِ ھجي تھ اھا سخت پورھئي سان شامل ھئڻ
کپي. جيڪڏھن سزا چوويھھ ڪلاڪ لڪڻ يا ھڪ سو روپيا
ڏنڊ آھي تھ اھڙي سزا ھڪ ھڪ جرم لاءِ ڏئي سگھجي ٿي.
جيڪڏھن اھڙو جرم قانوني اصولن مطابق بيان ٿيل نھ
آھي، ھنن ٻنھي مان ڪابھ سزا ڏئي ڪانھ ٿي سگھجي. پر
جيڪڏھن سزا وڌيڪ آھي تھ ان لاءِ گورنر جي اجازت
ضروري آھي. جيڪڏھن ڏنڊ پنجويھن رپين کان مٿي ۽ سزا
ھڪ مھيني کان وڌيڪ آھي تھ اھڙي معاملي کي قلمبند
ڪيو ويندو آھي ۽ اھڙو رڪارڊ فارسي ۾ ھوندو آھي.
جيڪڏھن جرم معمولي ھوندو آھي تھ ان کي فقط رجسٽر ۾
لکيو ويندو آھي.
ھي عدالتي طريقو ميرن جي دور واري عدالتي طريقي
سان ھڪجھڙائي رکي ٿو جتي قانون ۽ عدالت فقط نالي
ماتي ھوندي ھئي پر ھي قانوني ۽ عدالتي اڳڀرائي
تعريف جوڳي آھي ڇاڪاڻ تھ اھا اصلي ۽ حقيقي آھي. ھن
عدالتي نظام لاءِ چونڊيل مئجسٽريٽ يورپي آھن جيڪي
اعليٰ تعليم يافتھ آھن. سندن تعلق بھ سٺن خاندان
سان آھي ۽ بلند اخلاق جا مالڪ آھن. ھتان جي
ڪاردارن ھنن کي ڪو ذات غرض ۾ ڪونھ آھي. سندن
عدالتي اختيار قانوني اصولن جي پابندي آھن. عدالتي
ڪارروايون بھ نھايت پابنديءَ سان جاري آھن، جن تي
نظرثاني بھ ڪئي ويندي آھي. ھنن جي ڏنل سزائن کي
قانوني حدن اندر رکيو ويو آھي. اھڙي ريت جرم جي
سزا ۾ ايذاءَ رساني ۽ ظلم ڪرڻ جي منع آھي. ٽالپر
حڪمرانن جي اھا ڪوشش ھوندي ھئي تھ ھو وڌ کان وڌ
محصول حاصل ڪري سگھن. تنھن ڪري ھنن ڪاردار بھ اھڙا
مقرر ڪيا ھئا، جيڪي ماڻھن کي نپوڙي رت بھ ڪڍي
وٺندا ھئا. جڏھن تھ انگريز سرڪار ھنن کي انصاف جو
يقين ڏياريو آھي ۽ ان کي برقرار رکڻ لاءِ ڏاڍي
خبردار آھي، کين ھروڀرو سزا ڏيڻ کان لھرائيندي
آھي. ٻنھي قسم جي حڪمرانن ۾ چٽو ۽ پڌرو فرق موجود
آھي، جيڪو مختلف موقعن تي وڌيڪ ظاھر بھ ٿي چڪو
آھي. ميرن جا ڪاردار ماڻھن کي جھلي خدا جي خلق جي
روبرو سندن بيعزتيون ڪندا ھئا. کين نھ جھڙن ڏوھن
لاءِ بھ وڏيون سزائون ملنديون ھيون.
وڏن جرمن جي ڪارروائيءَ جو عدالتي طريقو بلڪل
مختلف آھي. اھڙن معاملن ۾ مئجسٽريٽ شاھديون قلمبند
ڪندا آھن. جن کي سنڌ جي جج – ايڊووڪيٽ – جنرل
ڏانھن موڪليو ويندو آھي. ھاڻي ھن عھدي تي ڪئپٽن
ينگ آھي، جيڪو اعليٰ تعليم يافتھ، انصاف پسند ۽
محنتي آھي. کيس سر چارلس جي چوڻ تي لارڊ ايلنبرو
مقرر ڪيو آھي. ھي اعليٰ عملدار معاملي جي ڳوڙھي
مطالعي کان پوءِ پنھنجو نوٽ ھڻي گورنر ڏانھن
موڪليندو آھي. جنھن ۾ قانون ۽ انصاف جي مختلف نڪتن
تي بحث ڪيل ھوندو آھي. گورنر ۽ گورنميٽ جو
سيڪريٽري گڏجي ھن معاملي جي ڇنڊ ڇاڻ ڪندو آھي ۽
شاھدن مان لاڳاپيل دستاويزن جو بھ ڳوڙھو اڀياس
ڪندو آھي. ان کان پوءِ صحيح ڪري مجرم تي ڪيس ھلائڻ
لاءِ سڀئي دستاويز فوجي ڪميشن ڏانھن روانو ڪري
ڇڏيندو آھي.
سڀئي عدالتي معاملا اصولن مطابق اڪلايا ويندا آھن.
سڀئي معاملا
Cases
قانوني اصولن مطابق ھلايا ويندا آھن. جن جو مقصد
ڪنھن ڌر تي اثر وجھڻ کان سواءِ حقيقت جي معلومات
حاصل ڪرڻ آھي.
جج – ايڊووڪيٽ – جنرل اھڙن معاملن جا اھم نڪتا
گورنر ڏانھن موڪليندو آھي. جنھن ۾ مئجسٽريٽ طرفان
معاملي جي ڪارراوئي، شاھدين اوگاھين وسيلي معلوم
ٿيل حقيقتن ۽ سزا بابت پنھنجو نقطئھ نظر ٻڌائيندو
آھي. ان کانپوءِ گورنر سزا جي فيصلي ٻڌائڻ کان اڳ
وري بھ انھيءَ معاملي جي مختلف پاسن تي سوچيندو
ويچاريندو آھي. ھي نھ مجرم جي سزا کي وڌائيندو آھي
نھ ڪنھن بھ طريقي سان پنھنجي اختيارن کي استعمال
ڪندو آھي. توڙي جو کيس گورنر ھئڻ ناتي، تمام گھڻا
اختيار ھوندا آھن. جيڪڏھن ھو ڪنھن کي ڦاسي بھ ڏئي
تھ ھن کان ڪير بھ پڇڻ ڳاڇڻ وارو ڪونھ آھي. پر ھو
پنھنجي ضمير ۽ عام راءِ جي عزت ضرور ڪندو آھي. کيس
اھا خبر آھي تھ انسان کي جڏھن تمام گھڻا اختيار
ھوندا آھن. پر پوءِ بھ ھو ھڪ ڪمزور ساھوارو آھي.
ھن جاچ ۽ تفتيش جون ڳالھيون ڄاڻي ٻجھي رکيون ھيون،
انھيءَ مقصد سان تھ جيئن ھو پاڻ بھ اھڙي جاچ پڙتال
کان آجو نھ رھي. اھڙي جاچ ۽ تفتيش کان نھ ھو
لنوائندو ھو نھ ڇرڪندو ھو. جيترو وقت بھ ھو گورنر
رھيو تھ ھن ڪڏھن بھ عدالتي معاملن ۾ ڪابھ ھٿ چراند
ڪانھ ڪئي ھئي. امن ھجي، يا جنگ ھجي، سندس رھائش
گاھھ ھجي يا جنگ جو ميدان ھجي پر ھر ڳريءَ سزا ڏيڻ
کان اڳ ھر معاملي جو ڳوڙھو مطالعو ڪندو ھو، ايتري
قدر جو اھو سارو معاملو کيس برزبان ياد ٿي ويندو
ھو ۽ عملي طور اھو ڪندو ھو جيڪو سندس حڪمت عملي
لاءِ ضروري ھوندو ھو ۽ انصاف جون گھرجون پوريون
ڪندو ھو.
اھو ڄڻ قانون، انصاف ۽ سزا جو سنگم ھوندو ھو. اھڙا
نڪتا مطلق العنانيت
despotism
جا جوھر ھوندا آھن. پر سندس مزاج جو لاڙو اھڙي
اصول ڏانھن ھو جيڪو موت جي سزا کي پسند ڪونھ ڪندو
آھي. ان ڪري سر چارلس بحث دوران اھڙي اصول جي
فائدي ۾ ڳالھائيندو ھو. سندس نقطئھ نظر ھوندو ھو
تھ معاشري مان جرمن کي گھٽائڻ جا موت جي سزا ڏيڻ
کان سواءِ ڪي ٻيا طريقا ھجڻ گھرجن.
ھڪ ڀيري ھن چيو ھو تھ ”جيڪڏھن اھڙا خطرناڪ جرم سنڌ
۾ ٿين تھ مجرمن کي سنڌوءَ ۾ ٻوڙيو وڃي. بلوچ پوکي
راھي ڪونھ ڪندا آھن. سندس پيٽ گذر جو ڌنڌو ڌاڙا
ھڻڻ ۽ ڦريون لٽيون ڪرڻ ھوندو آھي. تنھن ڪري جيڪڏھن
مٿن حڪومت ڪبي تھ کين ڦاسي ڏيڻ کان سواءِ امن امان
پيدا ڪري ڪونھ ٿو سگھجي. پر ھن قسم جي سخت حڪمت
عملي ڪري بيڪساريا ۽ ويلنگٽن خوش ڪونھ ٿيندا. پر
ھنن لاءِ بھ ائين ڪرڻ کانسواءِ ڪو ٻيو رستو کليل
ڪونھ ھوندو.
ھي موت جي سزا فقط قاتل کي ڏيندو ھو. ابتدائي دور
۾ ھو سخت قسم جون سزائون ڏيندو ھو. جيڪي سندس عام
سڀاءُ جي خلاف ھيون. سندس حڪومت جي اھڙي طريقي کي
مڙھيل پابنديون روڪي ڪونھ سگھنديون ھيون. تنھن ڪري
ھن کي اڻيھئي خبردار ۽ بي چين رھڻو پوندو ھو. جيڪي
سندس ٻين ڳڻتين سان گڏجي ويون ھيون. جن سندس صحت
کي متاثر ڪري ڇڏيو ھو. ڇاڪاڻ تھ بلوچ نسل وحشي
آھي، سندن رسمون ۽ رواج بھ خطرناڪ آھن. ھنن جي ظلم
جا طريقا اھڙا تھ گندا آھن، جو ٻڌي ڏسي لونءَ جي
ڪانڊارجي وڃي ٿي. ھنن جون مستقل گنديون عادتون
انھيءَ ڪري ھيون جو ٽالپرن ھنن کي ڇڙواڳي ڏئي ڇڏي
ھئي ۽ جيڪو بھ ڪيس قھر ڪرڻو ھوندو ھو تھ ڪري وڃي
پار پوندا ھئا. چوڏس وايو منڊل اھڙو ھو جو احساس
تھ ڪٿي بھ موجود ڪونھ ھو. ان ڪري خوف پيدا ڪرڻ
کانسواءِ امن امان بحال ڪرڻ تھ ممڪن ئي ڪونھ ھو.
ڪنھن ايذاءَ
tarture
ڏيڻ، عضوو ڪپي معذور بڻائڻ، موت کان وڌيڪ خراب
سزائون آھن. پر اھڙيون گنديون سزائون نھ رڳو ٽالپر
ڏيندا ھئا، پر سندن نواب ۽ جاگيردار بھ اھڙين
سزائن ڏيڻ کان ڪونھ مڙندا ھئا. ٻيو تھ ٺھيو پر
ڪاردار بھ وٺ جا ڪونھ ھوندا ھئا. جن کي اھڙين
سزائن ڏيڻ کان ڪو روڪڻ وارو بھ ڪونھ ھو. ٻيو تھ
عورتن ھٿان ٻارن کي ماري ڇڏڻ جو ڄڻ رواج آھي. اھڙا
واقعا ايڪڙ ٻيڪڙ نظر ڪونھ ايندا پر ائين ڪرڻ جو ڄڻ
جنون آھي ۽ انھن لاءِ ٻارن کي قتل ڪرڻ ڄڻ جرم ئي
ڪونھ آھي. ٻارن جا قتل انھيءَ ڪري ٿيندا آھن، جو
ڪن ڪنوارين عورتن جو پير ترڪي ويندو آھي تھ تازي
ڄاول ٻار کي قتل ڪرڻ کانسواءِ ھن لاءِ ڪو ڪو ٻيو
طريقو ڪونھ ھوندو آھي. ھتي ھڪ ٻي ڳالھھ بھ نظر آئي
آھي تھ جڏھن عورت ڪنھن مرد سان تعلقات رکندي آھي،
يا ان جي ھلت چلت ۾ ٿورو بھ شڪ ٿيندو آھي يا ڪا
عورت ان زائفان جي قتل ۾ دلچسپي رکندي آھي تھ ان
تي ڪارھن جا ڪوڙا الزام ھڻي قتل ڪرائي ڇڏيندي آھي.
پوءِ مرد اھو ڪونھ ڏسندا آھن تھ اھو ڪوڙ آھي يا
سچ. اھڙيءَ ريت ھڪ مرد ان بي گناھھ عورت کي چوٽيءَ
کان جھليندو آھي ۽ ٻيو ان تي تلوار جو وار ڪري کيس
ھميشھ لاءِ ننڊ ڏئي ڇڏيندو آھي. پر اھي مرد اھو
ڪونھ سوچيندا آھن تھ سندن ھڪ نھ پر الائي ڪيترين
پراين عورتن سان ناجائز تعلقات ھوندا آھن. اھڙيءَ
ريت ڪاري يا ڳاڙھي عورت کي قتل ڪرڻ، ٻروچ پنھنجو
شان سمجھندا آھن. اھو ڪونھ سوچيندا آھن تھ انھن
عورتن جو آخر قصور ڪھڙو ھو.
ھڪ بلوچ پنھنجي گھرواريءَ کي بي گناھھ قتل ڪري
ڇڏيو. بلوچ قبيلي جي ھڪ سردار سر چارلس وٽ سفارش
لاءِ آيو تھ ان جرم کي قتل جو گناھھ معاف ڪيو وڃي.
سندس اھا ڳالھھ ٻڌي ھن سردار کي چيو: ”نھ، مان ان
کي ڦاھيءَ تي لڙڪائيندس.“
تنھن تي بلوچ سردار کيس وراڻيو: ”سائين ان کي
معمولي زال جي قتل تي ڦاھيءَ چاڙھيندين. ھن ٻيو
جرم تھ ڪونھ ڪيو آھي، رڳو پنھنجيءَ زال کي قتل ڪيو
اٿائين.“
جنرل کيس جواب ۾ چيو، ”ھائو، ڇاڪاڻ تھ اھا بي
گناھھ ھئي.“
بلوچ سردار کيس وراڻيو: ”ھو ڪاوڙ ۾ ھيو ۽ زال کي
قتل ڪرڻ جو کيس حق ھو.“
سر چارلس کيس ٺھھ پھھ جواب ڏنو: ”ھاڻي تھ مان بھ
ڪاوڙ ۾ آھيان. تنھن ڪري مان بھ کيس ضرور ڦاھيءَ
چاڙھيندس.“
اھو تصور تھ ھڪ بلوچ کي پنھنجيءَ زال کي قتل ڪرڻ
جو پورو حق آھي، ھر بلوچ جو ھن تصور ۾ وڏو ويساھ
آھي. کيس اھو بھ يقين آھي تھ ھن کي پنھنجي زال کي
قتل ڪرڻ جو حق آھي. جنھن کان ڪير ھن کي روڪي ٽوڪي
ڪونھ ٿو سگھي. ھن قسم جي جرم کي روڪڻ کان اڳ
ڪيترائي ماڻھو ڦاسيءَ تي چڙھي چڪا آھن. ليڪن سر
چارلس بھ اھو پڪو پھھ ڪري چڪو آھي تھ اھڙن قاتلن
کي ضرور ڦاھيءَ تي چاڙھيندو. ٿوري وقت کان پوءِ
عورت کي ڪارنھن جو الزام ڏئي قتل ڪرڻ جو لاڙو گھڻو
گھٽجي ويو ھو. سندس چوڻ آھي تھ ”ڦاسيءَ جا ڏورا
مسلمانن جي مقدر کي لوڏي ڇڏيندا. بلوچ ھوڏي نسل
آھي. ھي ماڻھو موت کي ڪجھھ بھ ڪونھ سمجھندا آھن.
جنھن لاءِ ھڪ مثال پيش ڪجي ٿو. ھيءَ ڪا خيالي
ڳالھھ نھ حقيقي تصوير آھي. ڳالھھ ھن ريت آھي تھ ھڪ
بلوچ کي قتل ڪرڻ جي ڏوھھ ۾ ڦاھي چاڙھيو ٿي ويو. ھو
ماٺ ڪري ڦاسيءَ واري جاءِ وٽ پھتو ھو. جڏھن کيس
ڦاھيءَ چاڙھيو ويو تھ ڏوري ڇڄي پئي ۽ ھو وڃي ھيٺ
ڪريو. تنھن تي ھن رڙ ڪري چيو تھ ”ھوشياريءَ کان
پوءِ بھ ڪي اتفاق ٿي پوندا آھن ۽ ڦاھيءَ چاڙھڻ جي
ٻي ڪوشس ڪري ڏسو.“
اھو بھ معلوم ٿئي ٿو تھ ٽالپر حڪمران جي حرم ۾
داخل ڪرڻ لاءِ نوجوان ۽ خوبصورت ڇوڪرين زبردستي
سندن گھرن مان کنيون وينديون ھيون. پر خوف کان ڪير
بھ ڪونھ ڪڇندو ھو. عورتن خلاف ڪيل ظلم کي اھو چئي
دٻايو ويندو آھي تھ حڪمران خدا جو پاڇو آھي. کيس
اختيار آھي تھ جيڪو کيس وڻي ڪري. سر چارلس جو
نقطئھ نظر ھو تھ اھڙو ظلم فقط غلامي ڪري ھو. تنھن
ڪري ھن جنگ لاءِ ھڪ خونخوار تلوار کي ڪتب آندو ھو
۽ انصاف جي تيز ڪھاڙيءَ کي آزمائي ڏٺو ھو. بلوچن
جو اھو بھ تصور ھو تھ عورتن ۽ ننڍن ٻارن کي ڪي بھ
حق ڪونھ ھوندا آھن ۽ کين زنده رھڻ جو ڪو حق ئي
ڪونھ ھوندو آھي. ھنن مظلومن جي آجپي لاءِ نھايت
سخت قدم کڻڻ جي ضرورت ھئي. انھيءَ مقصد سان جيئن
وسيع ايراضي ۾ پکڙيل ميرن جي ھن ڏاڍ، قھر ۽ اخلاقي
ڇڙواڳيءَ کي ختم ڪري سگھجي. ھن لاءِ فقط ترت ۽
تڪڙي انصاف جي ضرورت آھي. اھڙين منصبي فرض جي
ادائگي ڏکي ھئي. پر ھو انھيءَ کان گھٻرائجي ڪونھ
ويو ھو. پر ڪنھن کي موت جي سزا ڏيڻ ھن جي ضمير جي
خلاف ڳالھھ ھئي. تنھن ڪري ان کي ڀڏو ڪم سمجھي پاڻ
بچائڻ جي ڪوشش ڪندو ھو. خون جي معاملن جي بھ ان
نقطئھ نظر کان جاچ پڙتال ڪونھ ڪندو ھو تھ ڪينءَ
ڪري بھ ان کي ڦاھيءَ جي سزا ملي. ھن کي منصبي فرض
جي ادائگي دوران چوويھن ڪلاڪن مان پنج يا ڇھھ ڪلاڪ
آرام لاءِ ملندا ھئا. ان ئي وقت کيس سوچ ۽ فڪر کان
واندڪائي ملي ويندي ھئي پر آرام لاءِ ايترو وقت بھ
کيس سدائين ڪونھ ملندو ھو.
ھن فقط اھي ڪم ڪونھ ڪيا ھئا، پر ستيءَ واري ڪڌيءَ
رسم کي ختم بھ ڪري ڇڏيو ھو. پر سنڌ ۾ اھا ڪريت
ايڪڙ ٻيڪڙ ڏسڻ ۾ ايندي ھئي. جڏھن کيس ھن قسم جي
قربانيءَ جو اصلي ڪارڻ معلوم ٿيو تھ ھن رسم مان
پنڊت کي گھڻي پيداوار ٿيندي آھي. ھن کانسواءِ اھو
بھ پتو پيس تھ ان ۾ پنڊت جو ارادو شامل ھوندو آھي
تھ ھن انھيءَ قربانيءَ واري رسم کي بند ڪرڻ جو
اعلان ڪيو. پنڊتن کيس چيو تھ اھا مذھبي رسم آھي
تنھن ڪري توکي انھيءَ سان ھٿ چراند ڪرڻ جو ڪو حق
نھ آھي. ھنن وڌيڪ کيس اھو بھ چيو تھ دنيا جي قومن
وٽ ڪيئي مذھبي رسمون آھن جن جي عزت ڪرڻ گھرجي.
انھن وانگي ھيءَ رسم بھ مقدس آھي ۽ ھن جي عزت رکڻ
بھ ضروري آھي. سر چارلس سندن ڳاليھون ٻڌي کين چيو
تھ واقعي ستيءَ جي اھا رسم مقدس ھوندي. ويچارين
رنڙ عورتن کي ساڙي رک ڪرڻ اوھان جي رسم ھوندي. ڀلي
اوھان ڏاگھھ ٻاريو ۽ عورت کي ساڙيو. پر ٻڌي ڇڏيو
تھ منھنجي قوم جي ھڪ رسم آھي تھ جڏھن مرد جيئري
عورت کي باھھ ۾ ساڙيندا آھن تھ انھن ذميوار ماڻھن
کي ڦاھيءَ چاڙھيو ويندو آھي ۽ انھيءَ جي ساري
ملڪيت ضبط ڪئي ويندي آھي. منھنجا ڊکڻ ڪاٺ مان اھڙي
جڳھھ جوڙي رھيا آھن جتي انھن ماڻھن کي ڦاھي ڏني
ويندي، جيڪي زنده عورت کي ساڙڻ جا ڏوھي ھوندا. اچو
تھ اسان سڀئي پنھنجي قومن جي رسمن پورين ڪرڻ لاءِ
گڏجي ڪوشش ڪريون. ان کان پوءِ ڪنھن بھ عورت کي ستي
ڪونھ بڻايو ويو ھو.
اسان جي صاف شفاف قسم جي عدل ۽ انصاف بلوچ نسل جي
ماڻھن کي گناھھ نظر ايندو ھو، ڇاڪاڻ تھ ھنن جو
ڊگھي عرصي وارو شان شوڪت ۽ دٻدٻو مٽيءَ ۾ ملي ويو
ھو. پر ھنن کي اھا حقيقت چڱيءَ ريت معلوم ٿي چڪي
ھئي تھ سر چارلس ھڪ فاتح جي روپ ۾ ھڪ آمر بھ آھي،
جيڪو کانئن انتقام بھ وٺي سگھي ٿو. سندن صحت کي
سڪون ۽ آٿت بھ ڏئي سگھجي ٿو. جيڪو ھنن وانگر ھر
طريقي سان ظالم ۽ وحشي بھ آھي. منجھن اوڻايون
انھيءَ ڪري ھيون جو منجھن علم ڪونھ ھو ۽ اجائي
وڏائي ۽ فخر جو اظھار ڪندا ھئا ۽ پيدائشي بگڙيل ۾
بداخلاق ھئا. قدرت ھنن مٿي سندن شخصيت ۾ ڪي سٺيون
ڳالھيون بھ شامل ڪيون ھيون. جھڙوڪ بھادري ۽ شان
شوڪت پر ان سان ٻٽاڪ بھ ھڻي وٺندا ھئا ۽ ڳالھھ
ھميشھ پنھنجي غرض ۽ شخص مفاد جي ڪندا آھن.
سنڌ جي ساري زمين ٽالپر سرڪار جي ھئي، جيڪا ھن شرط
تي فقط بلوچ سردارن کي ڏني وئي ھئي تھ ضرورت وقت
ٽالپر حڪمران جي مدد ڪندا ۽ ھٿيار بند فوج مھيا
ڪندا. اھڙيون جاگيرون ڪھڙي بھ حڪمران کسي سگھندو
ھو. ننڍا جاگيردار سدائين ڏچي ۾ ھوندا ھئا، ڇاڪاڻ
تھ سندن جاگيرون مٽبيون سٽبيون ھيون. جاگيرن جي
اھڙيءَ مٽ سٽ ۾ حڪمران جو فائدو ھوندو ھو، جاگير
ڪنھن خاص عرصي لاءِ ڪانھ ڏني ويندي ھئي. اھا
حڪمران جي پنھنجي ذاتي مرضي ھوندي ھئي تھ ڪيترو
وقت جاگيردار تي راضي آھي. اھڙو ڪو قانون ۽ قاعدو
بھ ڪونھ ھوندو ھو. جڏھن حڪمران ڪنھن سردار تي راضي
ٿيندو ھو تھ وجھھ پيو ڳوليندو ھو تھ ڪھڙي ماڻھوءَ
حوالي ڪري. ڪڏھن وري آزاد مزاج ماڻھو کي سزا ڏيڻ
لاءِ بھ ائين ڪيو ويندو ھو. ڪڏھن وڏن جاگيردارن
کان بھ جاگيرون کسيون وينديون ھيون. جڏھن انھن
جاگيرن پيداوار جي طفيلي سندن ماڻھو ھنن جي ڪڍ
ھوندا ھئا. جاگير کسجي وڃڻ کان پوءِ ھو پنھنجي
تلوار بندوق سنڀاليندو ھو ۽ پنھنجي ٻچن ٻارن جي
پيٽ گذر لاءِ ڌاڙن ۽ ڦرلٽ جي ڌنڌي سان لڳي ويندو
ھو ۽ جاگير ھلڻ تائين جنھن کي وڻندو ھوس ڦري وڃي
پار پوندو ھو.
مھذب ۽ سڌريل ماڻھو اھڙيءَ ڪريت بابت تھ سوچي بھ
ڪونھ ٿو سگھي، پر سنڌ ۾ اھو رواج موجود ھو. جيڪڏھن
انگريز سنڌ کي فتح نھ ڪن ھا تھ ٽالپرن جو اقتدار
تھ ھونءَ بھ ختم ٿيڻو ھو. ان سان گڏ سنڌ جي ھاري
سماج ڀڄي ڀورا ڀورا ٿي وڃي ٿا. بلوچن جي ڦرلٽ ڄڻ
سنڌ جي سماجي روايت بڻجي چڪي ھئي. ڪنھن پرڏيھي
مسافر کي ڦرڻ ڏھاڙي جو معاملو ھو ۽ ڪا نئين ۽ عيب
واري ڳالھھ ڪانھ سمجھي ويندي ھئي. اسڪاٽلينڊ جي
ماڻھن وانگي بليڪ ميل ڪرڻ بھ بلوچن جو ڌنڌو ھوندو
ھو. سنڌ جي بلوچن ۾ ھڪ ٻيو رواج بھ ھوندو ھو. مثال
طور ٻھ قبيلا پاڻ ۾ دشمن آھن ۽ ھڪ قبيلو ٻئي کي
جيڪڏھن چوپائي مال سامان جي نقطئھ نگاھھ کان نقصان
پھچائي ٿو تھ، اھو قبيلو ٻئي ڪمزور قبيلي تي حملو
ڪري پنھنجو نقصان پورو ڪندو آھي. اھڙي ريت ڦريل ۽
ڦريندڙ قبيلي جا سماجي تعلقات بھ ڇڄندا آھن. ڪمزور
قبيلي وارا ان ڦورو قبيلي جي سلام لاءِ بھ ويندا
آھن ۽ ڪنھن کي بھ ڪونھ ٻڌائيندا آھن تھ ڪنھن ڦريو
آھي. ڦريل قبيلو ڦريندڙ قبيلي کي ايلاز منٿون ڪندو
آھي تھ ھو ڦريل مال ملڪيت موٽائي ڏيڻ ۾ سندس واھر
ڪري ۽ ٽئين قبيلي کي لٽڻ ڦرڻ ۾ ھن جي مدد ڪري.
ٽالپر حڪمران ڪڏھن ھڪ جاگير بدران ٻي جاگير ڏيندا
ھئا. ڪڏھن وري جاگير صفا کسي بھ وٺندا آھن ۽ اھڙا
معاملا سدائين پيا ٿيندا آھن. پر انگريز جنرل
بلوچن کي انگريز سرڪار سان وفادار ۽ تابعدار رھڻ
جي شرط تي جاگير ڏيڻ جو اصول جوڙي ورتو آھي.
انھيءَ طريقي سان جاگيردارن جي پوئلڳڻ کي بھ پيٽ
گذر لاءِ ڪجھھ نھ ڪجھھ ملي پوندو. سر چارلس نيپئر
جاگيردارن کي ٻڌايو آھي تھ انگلينڊ کي اوھان جي
فوجين جي ضرورت آھي. جيڪا جاگيردارن جي فوج آھي،
ھن کي پنھنجي ريگيولر فوج موجود آھي ۽ اھي گھڻي
آھي. اھي جاگيرون اوھان کي تلوارن ۽ ڍالن ڪري ڪونھ
ڏنيون ويون آھن جيڪي فتح کان پوءِ ڄڻ ڪوڙيون ثابت
ٿيون آھن. ھن کين وڌيڪ چيو تھ اھي جاگيرون اوھان
کي انھيءَ مقصد ۽ شرط سان ڏنيون ويون آھن تھ سندن
جاگيرن ۾ جڏھن بھ ڪو سرڪاري ڪم سرڪاري ڪم شروع ٿئي
تھ ڪوڏر ۽ چنچور مان مزدور مھيا ڪن. اھڙي ڪم ڪرڻ
لاءِ ائين پابند ھئڻ گھرجي جيئن جنگ وقت ٽالپر
حڪمرانن کي تلوارن ۽ بندوقن سان مسلح ماڻھو ڏيندا
ھئا. جنرل سر چارلس کي پورو يقين ھو تھ اھڙن ڪمن
ڪرڻ سان جاگيردارن جي زمين جي قيمت ۽ حيثيت وڌي
ويندي. جنرل جي اھا ڳالھھ ٻڌي جاگيردار ”ھا“ ڪئي
ھئي، ان کان سواءِ ھن ٻين اھم ڪمن ڪرڻ جو منصوبو
بنايو ھو، جنھن کي ڪنھن کي بھ خبر ڪانھ ھئي. ھن
مان سندس مقصد ھو تھ ھن کان پوءِ جيڪو ماڻھو اچي
سنڌ جو انتظام سنڀالي تھ ھي علائقو کيس سکيو ستابو
ملڪ لڳي. کيس ائين محسوس نھ ٿئي تھ انگريزن ٽالپرن
ھڪ ملڪ نھ پر مال غنيمت ورتو ھو. ان سان گڏ ھن
جاگيرن کي مستقل ڪرڻ جي ڳالھھ بھ سوچي ھئي. اھڙي
ڪم جي ابتدا ھن وڏي طبقي کان ڪئي ھئي. سندس خيال
ھي بھ ھو تھ ڌرتي پيداوار جو وڏو ذريعو آھي جنھن
جي زمين ڏاڍي ڀلي آھي. اھو بھ چيو ويندو آھي تھ ھن
زمين کي ننھن سان بھ کٽي سگھبو آھي. سندس بنايل ھن
منصوبي ۾ ڪيئي بھتر ڳالھيون ھيون. کيس توقع ھئي تھ
اھي مستقبل جي انتظاميھ سرگرمين لاءِ رھنما اصول
طور ڪم اچي سگھن ٿيون. انھن مان پھرين ڳالھھ سنڌو
آھي ۽ جيڪا نيل درياه وانگي ورھيارو چاڙھھ ڪندي
آھي. ھن درياه جي رڻن پٽ ۽ بيابانن سان اڻيھئي جنگ
جوٽيل ھوندي آھي ۽ کين سرسبز ۽ خوشحال علائقو
بڻائي ڇڏيندي آھي. ان کان سواءِ ھي درياه پنجاب
سان تجارت ڪرڻ جي ھڪ شھھ رڳ آھي. ھن درياه وسيلي
وچ ايشيا جي ملڪن سان پڻ واپار ڪري سگھجي ٿو، پر
ھتي ڪم ڪرڻ جي ضرورت آھي. اھڙن ڪمن تي خرچ ڪرڻ
ڏاڍا سٺا نتيجا نڪري سگھن ٿا ۽ تجارت کي ھڪ وڏو
اتساھھ ملي سگھي ٿو. اھو وھڪرو ڪٿي اونھون ڪٿي
تانگھھ ھوندو آھي. منجھس ڪن ۽ ڪارونچار بھ ايندا
آھن. جو اسان جا آگبوٽ
Steamers
بھ انھن ۾ تيز ڦرندا آھن. انھيءَ جي ڪٺار سان
جڳھون جوڙڻ بھ خطري کان خالي ڪونھ آھي. ان بابت سر
چارلس نيپئر جا پنھنجا لفظ آھن تھ، ”مان آگبوٽ جي
عرشي
deck
تان بيھي ڏٺو تھ ھن پائيندڙ ڪري اڌ ايڪڙ زمين
جيترو ٽڪرو پاڻيءَ ۾ ڪيرائي وھائي کڻي ويو. درياھي
آمد رفت لاءِ خاص قسم جي ٻيڙي ھجڻ گھرجي. سندس
سمنڊ وارا ڇوڙ بھ سدائين اڳيا ڪونھ ھوندا آھن، ان
ڪري اتان جا پتڻ بھ مٽبا سٽبا رھندا آھن. ڪراچي بھ
ھن درياه جي جھاز راني لائق ڇوڙ کان چاليھھ ميل
پري آھي. تنھن ڪري سنڌ جي ھن بھترين بندر گاھھ ۾
ڪا سھوليت ڪانھ آھي. چؤماسي جي ڏينھن ۾ ھي درياه
تھ پار ڪرڻ جھڙو تھ رھندو ئي ڪونھ آھي.
ان ڪري سر چارلس جو خيال آھي تھ ھن درياه وسيلي
تجارت مان گھڻو فائدو ڪونھ ٿيندو. پر جيڪڏھن سکر ۽
ڪراچي وڏا شھر بڻجي ٿا وڃن تھ پوءِ واپار جو
مستقبل روشن ٿي سگھي ٿو. سندس خيال ھو تھ في الحال
وڏيون رنڊڪون دور ڪيون وڃن. بعد ۾ واپارين جي
سرگرمين ۽ ان وقت جي ضرورتن کي ڏسي ڪي سڌارا ڪيا
ويندا. جيڪڏھن جنگ ۾ ۽ نااھل حڪومت ڪري جي وايو
منڊل خراب نھ ٿيو تھ تجارت جو مستقبل نھايت روشن
آھي، پر تنھن ھوندي بھ ھن اڳواٽ ئي درياھي پوليس
جو انتظام جوڙي ورتو ھو. جنھن ۾ بھاولپور جي خان
ڏاڍي سھائتا ڪئي ھئي. انھيءَ پوليس انتظاميھ جي
قيام کان پوءِ سنڌوءَ وسيلي تجارت ھڪ سو ملين
تائين محفوظ ٿي ويندي. انھيءَ طريقي ڪراچي جي ھڪ
اھم تجارتي مرڪز بڻجي سگھجي ٿو. اھڙيءَ ريت سنڌوءَ
وسيلي اندروني آمد رفت بھ وڌي ويندي. امن امان جي
قائم ٿيڻ ڪري زراعت ڏانھن بھ ڌيان ڇڪجي ويندو. ان
کان سواءِ درياه جي گھرائيءَ کي معلوم ڪرڻ لاءِ
انجنيئر کي پڻ ڪم سان لڳايو ويو آھي تھ، جيئن پتو
پئجي سگھي تھ درياه جو پيٽ زمين جي مٿاڇري کان
ڪيترو ھيٺ آھي. تنھن ڪري يقين سان چئجي سگھجي ٿو
تھ سنڌ جي ترقي جي سائنسي بنيادن تي ابتدا ٿي چڪي
آھي. جنھن وسيلي ھن ملڪ جي آبپاشي نظام کي ضابطي
ھيٺ رکي سگھبو. انھن ڳالھين وسيلي سنڌ جي پيداوار
وڌندي ۽ ٿوري عرصي اندر سکي ستابي ٿي ويندي.
سنڌو درياه کان پوءِ سنڌ جي روھن ڪوھن ۾ بيابان
علائقي ٿر بابت سوچيو ويچاريو ويندو. سنڌ جي اولھھ
پاسي ھالار جبل آھي جيڪو سيوھڻ وٽ اچي سنڌوءَ سان
لڳي ٿو. پر ھن ماڳ کان مٿي ۽ ھيٺ درياه کان پري
ٿيندو ٿو وڃي. اھڙيءَ ريت اتر پاسي درياه ۽جبلن جي
وچ تي ھڪ وسيع علائقو موجود آھي. جيڪو ڏاڍو سرسبز
۽ آباد آھي. ان سان گڏ ڏاڍو اھم بھ آھي. ھي سکيو
ستابو ۽ زرخيز علائقو بلوچ ڌاڙيلن جي ظلم جو نشانو
بڻيل آھي. جيڪي ھتان جي آباديءَ جي چيڙھھ بھ ڪانھ
ٿا ڇڏن. تنھن ڪري ھن پاسي ترقي ۾ سڌارن جي ڪمن کان
پھريائين ريگيولر فوج ۽ بھتر انتظامي جوڙجڪ جي
ضرورت آھي. سنڌ جي ڀرپاسي کان ٿر آھي. ھن رڻ ۽
سنڌوءَ جي وچ مختصر آباد علائقو آھي. اھڙي ريت ٿر
جي واري بھ ھوريان ھوريان آباد علائقي تائين
تيستائين وڌندي رھندي جيستائين انسان ان کي روڪڻ
جي ڪوشش نھ ڪندو. ٿر واري ان غير آباد ۽ آباد
علائقي جي وچ تي چوڏھن ميل ويڪري ۽ چار سو ميل
ڊگھي زمين جي اھڙي پٽي آھي جنھن ۾ ٿر ۽ آباد
علائقي واريون گڏيل خوبيون ۽ خاصيتون آھن. پر
انساني ڪوششن سان ھن علائقي کي بھ چڱيءَ ريت آباد
ڪري سگھجي ٿو. سر چارلس پنھنجي فوجي پيش قدميءَ
دوران اھا امامڳڙھھ نالي ھڪ قلعو بھ ڏٺو ھو، جنھن
بابت اڳ ڪنھن بھ يورپي ماڻھوءَ کي علم ڪونھ ھو.
اھو علائقو بھ جابلو ھو پر آباد ھو. ھن جوءِ ۾
گجگاھھ ٻيلا بھ موجود ھئا. ھيءُ علائقو غير آباد
بھ ھو تھ آباد بھ ھو. گجگاھھ ٻيلن جي اھا سوڙھي
پٽي ناري درياه جي الھندي ڪناري سان واقع ھئي. ھن
وھڪري ٿر جي واري کي اڳتي وڌڻ کان روڪي ڇڏيو آھي.
پتو ڪونھ آھي تھ ناري وارو وھڪرو قدرتي آھي يا
گھاڙ واھھ آھي، جيڪو ڪڏھن عمرڪوٽ کان وھندو ھو ۽
ٿر ۾ موجود آھي. جيڪڏھن پاڻيءَ جي ان وھڪري کي
ساڳي پراڻي پيٽ سان وھايو وڃي تھ ھڪ وسيع علائقو
آباد ٿي سگھي ٿو. اتي موجود ٽڪريون گرميءَ کان
ماڻھن جو بچاءُ ڪري سگھن ٿيون. جيڪي ويچارا اتي
آباد آھن. لارڊ ايلنبرو کي گذارش ڪئي وئي ھئي تھ
ھو انجنيئرن جو ھڪ جٿو موڪلي، جيڪو جاچ پڙتال ڪري
ٻڌائي تھ سر چارلس جو اھو منصوبو قابل عمل آھي يا
نھ. ھن منصوبو بابت سر چارلس نيپئر جا پنھنجا لفظ
ھي آھن تھ، ”جيڪڏھن مان ھليسو پوٽاھيا جھڙي ھن
علائقي کي سرسبز ۽ آباد ڪرڻ ۾ سوڀارو ٿي ويس تھ
مان ھن عظيم ڌرتيءَ جي ماڻھن لاءِ ڪجھھ نھ ڪجھھ
ڪري ويندس. مان ھن ڌرتيءَ کي نھ نقصان کان بچايو
آھي ۽ نھ وري فائدو ڏنو آھي ۽ مان ائين ڪري شڪست
کاڌل ٽالپر حڪمرانن جي مڪاري تي، ٻڌا ٽھڪ ڏئي
کلندس.“
حيدرآباد جي ڏکڻ پاسي سنڌوءَ جو ڇوڙ وارو علائقو
آھي. اھو سنڌ جو سڀ کان شاھوڪار پرڳڻو آھي. پر ان
ڪري ڏاڍو اڻانگو بھ آھي تھ ھتي وحشي قسم جا ماڻھو
رھندا آھن. تنھن ڪري اتي ڪابھ حڪومت قائم ڪري ڪانھ
ٿي سگھجي ۽ جيڪڏھن عوامي بھبودي لاءِ ڪي سڌارا
آندا بھ ويا تھ اتي نھايت خبرداري سان ڪم ڪرڻو
پوندو. انھيءَ مقصد لاءِ تھ متان ڪو ڏچو پيدا ٿي
وڃي.
ھن ملڪ جو عام پس منظر اھو آھي جيڪو مٿي بيان ڪيو
ويو آھي ۽ ماڻھن جي ترقي ۽ خوشحاليءَ واسطي پھريون
۽ وڏيون ڪوششون ھي ھونديون تھ زراعت جي ترقيءَ
لاءِ جاکوڙيو وڃي ۽ تجارت جي سڌاري ۽ واڌاري ڪي
قانون جوڙيا وڃن، آبپاشيءَ جو نظام قائم ڪيو وڃي ۽
درياه جي چاڙھھ واري پاڻي کي چڱيءَ ريت ڪم آندو
وڃي. ھن ڪم جي ڀيٽ ۾ درياھي تجارت کي ثانوي حيثيت
ھجڻ گھرجي. پر ان کي وساري نھ ڇڏجي پر اڳڪٿي اھا
ڪئي پئي وڃي تھ اندروني ۽ ٻاھريون واپار قافلن
وسيلي ھلي سگھي ٿو. اھو فقط تڏھن ممڪن ٿي سگھي ٿو،
جڏھن ٽالپرن حڪمرانن جي مڙھيل پابندين کي ختم ڪري
واپارين کي سھولتون ڏبيون ۽ تجارت جي ھمت افزائي
ڪبي. اھڙين ڳالھين کان پوءِ درياه کي تجارتي مقصدن
واسطي ڪتب آڻي سگھبو ۽ سنڌ جي پيداواري وسيلن کي
ڪم آڻي سگھبو. سر چارلس نيپئر پنھنجي خيالن جو
اظھار ڪندي ھن ريت چيو ھو تھ ”ڌاڙيلن جي قھري
ڪاررواين تي ضابطو رکو. سنڌوءَ جي پاڻيءَ کي اٿل
کان روڪيو. سنڌ جي آمد و رفت ۽ ان جا ڪيئي
پيداواري نمونا نڪري نروار ٿي پوندا.“
ترقيءَ ۽ اوسر ڪرڻ واري راھھ ۾ اڃا بھ ھڪ وڏي رنڊڪ
موجود ھئي، سا اھا ھئي تھ ملڪ ۾ ڪو ھنرمند ماڻھو
تھ موجود ئي ڪونھ ھو. ٽالپر حڪمرانن ۽ انھن جي
ناعاقبت انديش سردارن پنھنجي ظلم ۽ ڏاڍ سان سنڌ جي
ھنرمنديءَ کي اجاڙي ڀينگ ڪري ڇڏيو ھو. ھو، ھنن
ماڻھن واڍن، لوھرن، رازن ۽ ٻين ھنرمندن کي اڌ
مزدوري تي زوريءَ ڪم ڪرائيندا ھئا يا تمام ٿوري
پگھار ڏيندا ھئا. آمدني جو اڌ ڪم جي لئسنسز ۾ ھليو
ويندو پوءِ باقي اڌ محصول وصول ڪندڙ مفت ۾ وٺي
ويندو ھو. جيڪڏھن ان ويچاري ھنرمند جو ڪم پسند نھ
ايندو ھو تھ سندس بي عزتي ڪئي ويندي ھئي ۽ کيس
ماريو ڪٽيو ويندو ھو. جيڪڏھن ڪنھن ڳوريءَ سزا کان
بچي ويو تھ سندس نڪ ۽ ڪن تھ وڍجڻ کان بچي ڪونھ
سگھندا ھئا. تنھن ڪري اھي ماڻھو جيڪي پگھر وھائي
پورھيو ڪري پيٽ پاليندا ھئا، سي ٽالپرن ۽ ٻين
سردارن جا ظلم ڏسي، پنھنجا اباڻا ڪک ڇڏي وڃي ٻين
ملڪن ۾ پورھيو ڪندا ھئا. اھڙي ريت ھنرمند بھ
ھوريان ھوريان ويا ھلندا ۽ وطن جا وڻ ۽ واھيرا ويا
ڇڏيندا. ھاڻي حالت اھڙي آھي جو معمولي جڳھھ جوڙڻ
واسطي بھ ڪو رازو يا ڊکڻ ڪونھ ٿو ملي.
اھا اھڙي تڪليف ھئي جو فوج واسطي ڪا تعمير ڪرڻ
مشڪل ٿي وئي ھئي. جڏھن تھ جنرل چارلس جي خواھش ھئي
تھ انھن لاءِ سھڻيو بئرڪس جوڙيون وڃن. دنيا جي ڪنڊ
ڪڙڇ ۾ اھو ڏٺو ويو آھي تھ گنديون بئرڪس جرم ۽ موت
جو سبب بڻيون آھن ۽ انگريز فوجي بيمار ٿي پوندا
آھن. سر چارلس اھو بھ ڏٺو ھو تھ ھر جاءِ تي بئرڪون
اھڙيون ٺاھيون وينديون آھن جن ۾ ڪنھن بھ قسم جي
سھوليت تھ ھوندي ئي ڪانھ آھي. اختيارين وارا
مجرمانھ لاپرواھيءَ کان ڪم ڪن وٺندا آھن جيڪي
نامناسب جڳھن تي بئرڪون جوڙائيندا آھن. خرچ بھ
تمام گھڻو ڪيو ويندو آھي، پر ان ھوندي بھ رھڻ
جھڙيون ڪونھ ھونديون آھن. جتي نھ فوجين جي اخلاق
جو خيال رکيو ويندو آھي نھ وري سندن زندگين جو
اونو ڪيو ويندو آھي. تنھن ڪري سر چارلس جي خواھش
ئي تھ بئرڪون اھڙيون خوبصورت تعمير ڪيون وڃن، جيڪي
فوجين جي صحت جي نقطئھ نظر کان بھتر ھجن. پر
ھنرمندن جو ملڻ مشڪل ٿي ويو ھو. ھي ٻيو سرڪاري ڪم
ھو جنھن جي ھن تڪميل ڪرڻ پئي گھري. تنھن ڪري ھن
اعلان ڪيو تھ سنڌ ۽ ڀروارن ملڪن مان ھر شعبي جا
ھنرمند گھرجن. ساڻن وڏين ڏھاڙين ۽ پگھارن ڏيڻ جو
واعدو ڪيو ويو ھو. ھو ايمانداريءَ ۽ سچائيءَ ۾
گھڻو مشھور ھو. سندس اھڙو اعلان ٻڌي ڪيترا ھنرمند
ھليا آيا، جن کيس کان پھريون مطالبو اھو ڪيو تھ
انھن کي ميرن طرفان ملندڙ معاوضي کان ڏھوڻ تي وڌيڪ
ملڻ گھرجي. سندن اھڙيون ڳالھيون ٻڌي انگريز تھ ڊڄي
ويا. ٻين وري ھندستاني روش اختيار ڪئي ۽ چيائون
کين وڌ کان وڌ معاوضو ڏنو وڃي، پر انھن جي اھڙي
تقاضا ڏانھن بھ انھيءَ ڪري ڌيان ڪونھ ڏنو ويو، جو
سمجھيو پئي ويو تھ اھا بھ بي انصافي آھي. جيڪڏھن
سنڌي ھنرمندن کي مزدوري ۽ سٺا معاوضا ملندا رھيا ۽
کين سماجي تحفظ ملي ويو تھ ھنن جا خيال ئي تبديل
ٿي ويندا. انھن کي جيڪڏھن چئبو تھ سنڌ جي حڪمراني
وري ٽالپرن کي ملي رھي آھي تھ اھي مزاحمت ڪندا.
ڇاڪاڻ تھ ھي ماڻھن انھن حڪمرانن ظلم ۽ ڏاڍ جا ڏنڀ
ڏسي چڪا آھن ۽ ائين ضرور چوندا تھ انگريزن جي
بادشاھي مان ھر ماڻھوءَ کي فائدو آھي.
انھيءَ زماني ۾ سياسي اقتصاديات جي اڳتي وڌڻ جو
تصور موجود ھو. ھڪ انگريز آفيسر سامونڊي ڪناري جي
مھاڻي کي چيو تھ مڇي مارڻ ڇڏي ڄار ھڻي موتين جون
سپون جھلي وٺي. جنھن تي مھاڻي کيس وراڻيو: ”ھيءَ
موسم اھڙي آھي جو سپون ٿوريون ھٿ اينديون، پر تون
سپن جي تعداد مطابق حساب ڪتاب ادا ڪندين جيڪو بلڪل
ٿورو ھوندو. ائين ٿيڻ سان منھنجي ٻچن جو پيٽ گذر
ٿي ڪونھ سگھندو پر جيڪڏھن انھيءَ بدران ھو مانگر
مڇ ڦاسائيندو تھ سندس پيٽ گذر ٿي پوندو.
جنرل نيپئر ان انگريز ڪمدار کي چيو تھ ھتي اسان
ڌاڙا ھڻڻ آيا آھيون يا سنڌ جي غريبن کي بچائڻ آيا
آھيون؟“
تنھن تي عملدار وراڻيو: غريبن کي بچائڻ آيا آھيون.
سر چارلس جواب ۾ چيو: ”تون انھن کي سڏي سرڪار لاءِ
جبري پورھيو ڪرائي رھيو آھين. تون ويھن خاندانن کي
بک ٿو مارين يا انھن جو بچاءُ ٿو ڪرين؟
انگريز عملدار وراڻيو: ”اھي بک ڪونھ مرندا، ھو پاڻ
ئي چون ٿا تھ اسان سپن جھلڻ لاءِ راضي آھيون.“
سر نيپئر کيس چيو: جيڪڏھن سپن جھلڻ جو معاوضو مڇين
ڦاسائڻ جي فائدي کان وڌيڪ ھوندو تھ ڇا ھو پوءِ مڇي
ماريندا.“
”نھ“ مان سمجھان ٿو تھ ھو ائين ڪونھ ڪندا. پر
سرڪار کي محصول جي مد ۾ نقصان پھچي رھيو آھي.
عملدار وراڻيو.
اسان کي اھڙو ڪو حق ڪونھ آھي، جو اسان ڪنھن کي
پنھنجي روزگار کان جھلي سگھون. کين اسان کان وڌيڪ
معلومات آھي تھ انھن کي ڪھڙي ڪم مان وڌيڪ فائدو
آھي.“
. . . ۽ اھو قصو اتي ئي ختم ٿي ويو.
ھيءَ آزاد قسم جي حڪمت عملي ھئي، جيڪا ڏاڍي ڪامياب
ثابت ٿي ھئي. اھڙيءَ ريت مزدوري جو معاوضو بھ
ھوريا ھوريان وڌڻ لڳو ھو. پر اھو اثر ٽالپر دور جي
ايذاءَ ۽ ڏاڍ جو ھو. جنرل سر چارلس جو نقطئھ نظر
ھو تھ آرام واري زندگي گذارڻ بدران ڇونھ ھنرمنديءَ
واري صنعت کي ترقي ڏيارجي.
سيپٽمبر جي مھيني ۾ ساريءَ سنڌ اندر، انتظاميھ جون
سڀ شاخون قائم ٿي چڪيون ھيون. انھيءَ وقت تائين سر
چارلس جسماني طور ڏاڍو نٻل ٿي ويو ھو ۽ پنھنجو
رھائشگاھھ حيدرآباد مان ڦيرائي ڪراچيءَ ۾ قائم ڪيو
ھئائين. انھيءَ مقصد سان تھ جيئن ھو اتي وڌيڪ آرام
سان رھي سگھي. پر حقيقت اھا بھ ھئي تھ ھن سنڌ جي
گاديءَ جي ھنڌ طور حيدرآباد کان ڪراچي وڌيڪ مناسب
لڳي رھي ھئي. ڇاڪاڻ تھ ھي ماڳ سياسي، فوجي ۽ ترت
رابطي جي نقطئھ نظر کان ڄڻ سنڌ جي ڪنجي ھو.
ھن جنرل جي انتظامي سرگرمين کي بيان ڪرڻ کان اڳ
جيڪڏھن سندس انھن سرگرمين جو ذڪر ڪرڻ بيجاءِ ڪونھ
ٿيندو، جن جي ھن سنڌ ۾ اچڻ کان پوءِ ابتدا ڪئي
ھئي.
آڪٽوبر
1842ع
۾ سنڌ جا سياسي ۽ فوجي معاملا سر چارلس کي سونپيا
ويا ھئا. ھي اھو زمانو ھو، جڏھن انگريزن جي فوج
افغانستان ۾ شڪست کائي چڪي ھئي ۽ برطانيھ جي
ھندستان سرڪار جي مرڪزي طاقت لڏي وئي ھئي. ان وقت
جنرل چارلس ھن ملڪ ۽ ماڻھن لاءِ بلڪل نئون ۽ اوپرو
ھو. انگريز سرڪار جا ڪجھھ پوليٽيڪل ايجنٽ بھ کيس
مٺو ڀائيندا ھئا. پر ھن ٽن مھينن جي ٿوري عرصي
اندر ميرن جي سازشن ۽ منصوبن کان چڱيءَ ريت واقف
ٿي چڪو ھو. ھيءُ اتر سنڌ جي ميرن جي اتحاد کي ٽوڙڻ
۾ سوڀارو ٿي چڪو ھو. جيڪي انھيءَ وقت گڏجي سندس
فوج تي حملي ڪرڻ وارا ھئا. ھي سر چارلس جي فوج
لاءِ اويڙو ۽ ڏکيو زمانو ھو. ان کان پوءِ اتر سڌ
جي ھڪ مير بنا ڪنھن تلوار الارڻ جي لاڙ ڏانھن وڌڻ
لڳو ھو. عين انھيءَ زماني ۾ ھن مير علي مراد کي
ميرن جي اتحاد کان الڳ ڪرڻ ۾ پڻ سوڀارو ٿي ويو
جيڪو اتر سنڌ جي سڀني ميرن ۾ وڌيڪ سگھارو ھو ۽ کيس
پنھنجو ڀروسي جوڳو ٻانھن ٻيلي بنائي ورتو ھو.
جنوري
1843ع
۾ ھو پيش قدمي ٿر واري رڻ پٽ ۾ داخل ٿي، امام ڳڙھي
نالي قلعي کي ڊاھي پٽ ڪري ڇڏيو. ھن قلعي کي ٽالپر
ڏاڍو مضبوط قلعو سمجھندا ھئا ۽ سندن تصور ھو تھ
کيس ڪير بھ فتح ڪري ڪونھ سگھندو.
17
جنوري
1843ع
تي ھن پنھنجي ٻھ ھزار کان بھ گھٽ فوج سان بلوچن جي
ڇٽيھھ ھزار فوج کي شڪست ڏني. اھا جنگ فقط چار ڪلاڪ
ھلي، جنھن ۾ بلوچن جا ڇھھ ھزار فوجي مارجي ويا
ھئا. ان فتح کانپوءِ حيدرآباد جي مضبوط قلعي جو
مالڪ بڻجي ويو. ان سان گڏ ڇھن ٽالپر حڪمرانن کي
جنگي قيدي بھ بڻايو ويو ھو.
ان واقعي کان پوءِ فيبروري مھيني جا باقي ڏينھن ۽
مارچ جا ٽي ھفتا پنھنجي فوجي واين اندر خندقن
کوٽائڻ ۾ ۽ قلعي جي مرمت ڪرڻ ۾ گذاريا. انھيءَ
مقصد سان تھ جيئن درياه ۾ بيٺل آگبوٽن جو بچاءُ
ڪري سگھجي. انھيءَ زماني ۾ ھو ٽيھھ ھزار تازه دم
فوج جي حملي جي ضد ۾ ھو. ماحول ڏاڍو خطرناڪ ھو، پر
ان ھوندي بھ سندس حوصلا بلندا ھئا.
ھن
21
مارچ
1843ع
تي مير شير محمد کي دٻي جي جنگي ميدان ۾ شڪست ڏني.
انھيءَ وقت سر چارلس سان چار ھزار فوج ۽ سندس دشمن
وٽ ڇھويھھ ھزار جنگي جوان ھئا. ھن جنگ جو فقط ٽن
ڪلاڪن ۾ فيصلو ٿي ويو ھو. جنھن ۾ مير جا پنج ھزار
جوان مارجي ويا ھئا. ھن کان پوءِ اڳتي وڌي ھن
انگريز ڪمانڊر ميرپور خاص ۽ عمرڪوٽ جي قلعن تي
ڪاھيو ۽
18
اپريل تي موٽي حيدرآباد پھتو. انھيءَ زماني ۾
سنڌوءَ ۾ اڃا چاڙھھ ڪونھ آيو ھو. تنھن ڪري سندس
رابطا بدنظمي جو شڪار ڪونھ ٿيا ھئا.
اپريل جو باقي حصو ۽ مئي جو سارو مھينو ھو. ٽنڊي
الھيار ۽ ميرپور جي قلعن جي مرمت ۾ لڳو رھيو.
انھيءَ دوران ھن پنھنجي گورنمنيٽ جي اھم اصولن ۽
منصوبھ بندي جو اعلان ڪيو ھو. سندس ان اعلان ۾ لٺ
بھ ڏيکاريل ھئي تھ چٺ بھ. ھن جي اھڙي اعلان کان
پوءِ چار سؤ وڏا جاگيردار ۽ قبائلي سردار وٽس ھليا
آيا ۽ انگريز سرڪار سان وفادار ۽ تابعدار ھئڻ جو
ساڻس واعدو ڪيو ھو. ھڪ پاسي کان ھو بلوچ سردارن کي
پاڻ ڏانھن متوجھھ ڪري رھيو تھ ٻئي پاسي سنڌوءَ جي
ڇوڙ واري علائقي ۾ بلوچ ڌاڙيلن جي ڪاررواين تي بھ
ڪڙي نظر رکي رھيو ھو. انھيءَ زماني ھن آگبوٽن جي
آرماڙ کي منظم ڪيو ۽ سنڌوءَ جي اوڀاري رخ تي روانو
ڪيو. پر اولھھ پاسي وارن قبائلن اھڙي چرپر کي
متاثر ڪري وڌو ھو. ان کان سواءِ ھن مير شير محمد
جي بغاوتي ڪاررواين کي منھن ڏيڻ لاءِ مختلف ھنڌن
جي فوج کي ملائي ھڪ ڪيو. ھن مير نھ رڳو بغاوت ڪئي
ھئي، پر شڪست کاڌل بلوچن کي متحد ڪري حيدرآباد
ڀرسان بغاوت ڪرڻ جو منصوبو پڻ جوڙيو ھو.
جون جي ابتدائي حصي ۾ ھو مير شير محمد تي حيدرآباد
مان ڪاھي ويو، جيڪو ان وقت ڇوڙ واري علائقي ۾
موجود ھو ۽ سندس فوجي سگھھ کي ڀڃي ڀروڙي ڪرچل ڪري
ڇڏيائين. اھو
8
جون جو ڏينھن ۽ گرمائش
132
ڊگريون فارن ھائيٽ ھو. ان وقت تھ کيس ھٿرادو ٿڌي
ڪيل تنبوءَ ۾ ھجڻ گھرجي ھا. کيس ڏينھن لڳي ويو ھو.
گرمي جي بچاءَ ڪري سندس جسماني سگھھ پوڻي پئجي وئي
ھئس. پر پوءِ بھ ھو سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي ۾
موجود وڳوڙي وايو منڊل کي لوڻ پاڻي ڪرڻ ۾ سوڀارو
ٿي ويو ھو. اھا سندس قائم ڪيل حڪمت عمليءَ جي ڦڙتي
ھئي. انھيءَ سان گڏ ھن پنھنجي گورنمينٽ جي
انتظاميھ جي پڻ تڪميل ڪري ورتي ھئي. ان کان سواءِ
ھو سنڌ جي امن آشتيءَ کي قائم ڪرڻ ۾ بھ ڪامياب ٿي
چڪو ھو. |
