|
ڪورٽ مارشل جو جج ايڊووڪيٽ تجربيڪار فوجي سپاھي
ھوندو آھي. تنھن ڪري اتي فرض بڻجي ٿو تھ ڪورٽ کي
جنگ جي روايتن ۽
Articles of War
جي اصولن موجب نروار رکي. پر فوجي قانون جي مصنفن
جي مرضيءَ کي نھ ڏسي جن کي ڪنھن بھ قسم جو اختصار
ڪونھ ھوندو آھي. جج ايڊووڪيٽ کي ووٽ ڏيڻ جو حق
مليل ڪونھ آھي. سندس ھن کان سواءِ ٻي ذميواري بھ
ڪانھ آھي تھ ڪورٽ جڏھن
Articls of War
۽ جنگ جي عام روايتن ۽ ملازمت جي اصولن خلاف وڃي
تھ ان جي اصلاح ڪري. کيس فقط اھا خبر ھوندي آھي تھ
ٻيا ميمبر بھ فوج جا سينيئر ملازم آھن. ھي ڪو ٻيو
منصبي فرض ادا ڪونھ ڪندو آھي، تنھن ڪري ھن سان
اختلاف راءِ رکڻ سولي ڳالھھ سمجھي ويندي. پر ھر
فوجي ڏوھاريءَ جي معاملي بابت جھجھا تفصيل موجود
ھوندا آھن. جڏھن ھو وساري وھندو آھي تھ ھو فوجي
سپاھي نھ، پر ھڪ وڪيل آھي تھ پوءِ قانوني دائري
کان ٻاھر ھليو ويندو ۽ ڳالھھ مونجھاري جو شڪار ٿي
ويندي آھي. اھو سندس سندر سپنن جي سراپ کان سواءِ
ٻيو ڪجھھ بھ ڪونھ ھوندو آھي. ان ڪري ميمبرن مان
جڪي وھمن وسوڙل ھوندا آھن سي اچي سندس پاسو وٺندا
آھن.
جيڪڏھن ڪي نوان قانوني اصول ڪورٽ مارشل جي وسيع
اختيار جو تعين ڪندا آھن، پر ڪورٽ جي ڏوھي فوجي جي
ڪن اختيارن ۽ حقن جو ذڪر ڪونھ ڪندا آھن تھ سمجھڻ
کپي اھا ڪورٽ منجھيل سٽ جو ھڪ ڍيرو آھي ۽ اھڙيون
ڪارروايون غير قانوني سمجھڻ گھرجن. اسان وٽ اھڙو
ڏاھو ماڻھو ڪونھ آھي جنھن جي حوالي ڪورٽ مارشل ڪري
ڇڏجي. ھن کان سواءِ اسان جون ڪورٽ مارشل واريون
ڪورٽون جيوري بھ ڪونھ ھونديون آھن. جيڪڏھن نيون
Articles of War
چوندو تھ
Criminal jurisdiction
موجود آھي ۽ ڪورٽ مارشل اھڙن ڏوھن ڏانھن توجھھ
چڪينديون ۽ پنھنجن اختيارن جو استعمال ڪنديون ۽
جيڪڏھن اسان جي انھن ڪورٽن اندر ھڪ ايماندار سچو،
روشن خيال ۽ تعليم يافتھ جج ھوندو، جنھن کي قانون
اندر اختيارن کي استعمال ڪرڻ جو پورو حق ھوندو
يعني اھو مناسب اختيار استعمال ڪندي انصاف ڪندا،
پر اھڙيون ڳالھيون نون فتح ٿيل ملڪن ۾ ڪونھ
ھونديون آھن. پر ٿوري وقت کانپوءِ اھڙين ڳالھين جو
مطالبو ڪيو ويندو آھي ۽ اتان جي پيداوار بھ ايتري
ھجي جو
Regular Code of Laws
۽ اعلى عملدارن جو خرچ برداشت ڪري سگھجن. ان کان
فوج جو راڄ ختم ٿي سگھي ٿو.
***
منھنجو نقطئھ نظر ھي آھي تھ ايڊووڪيٽس جڏھن فوجي
ھيڊ ڪوارٽرن ۾ ويھي، جنھن طريقي سان پنھنجو ڪم
ڪندا آھن، سو اسان جي قانوني اصول جي خلاف ھوندو
آھي ۽ اھڙو ڪورٽس مارشل جنرل آفيسر لاءِ خطرناڪ بھ
ھوندو آھي. انھيءَ وقت اھو ڪونھ ڏٺو ويندو آھي تھ
ڏوھي عملدار مجرم آھي يا معصوم. پر ڌيان ان ڳالھھ
ڏانھن ڌريو ويندو آھي تھ اجائي قانوني لفاظيءَ جي
ڪوڙڪيءَ مان سندس جند ڪيئن آجي ڪري سگھجي ٿي. جڏھن
مان ”نيوڪئسل اپان ٽائت ۾ ھوس تھ مان بھ ھڪ فوجيءَ
کي ڪورٽ مارشل لاءِ موڪليو ھو ان جو واسطو
ريجيمينٽ سان ھو جنھن نيو پولس تي حملو ڪيو ھو.
قيدي فوجيءَ جو ڪئپٽن سندس ڀرسان ويٺو ھو. ان جو
وڪيل بھ ڏاڍو ھوشيار ھو جنھن ڪورٽ کي بيوقوف
بڻائي، قيديءَ کي آزاد ڪرائي ورتو ھو. يورپي
فوجيءَ مطالبو ڪندو آھي تھ کيس بچاءَ لاءِ فقط ھڪ
ڏينھن ملڻ گھرجي. ان ٿوري وقت اندر لکيل صورت ۾
پنھنجي لکيل بچاءَ جو بندوبست ڪري وٺندو آھي.
اھڙيون تحريرون ڏاڍيءَ عقلمنديءَ سان تيار ڪيون
وينديون آھن تھ ڪي وري شرارتن سان ڀريل ھونديون
آھن. اھڙن وڪيلن جو پرازيڪيوٽر ڏانھن رويو ۽ لھجو
بھ سٺو ڪونھ ھوندو آھي. ھن کان سواءِ اھڙن قانوني
مونجھارن پيدا ڪرڻ وارن وڪيلن جو معاوضو بھ گھڻو
ادا ڪيو ويندو آھي. منھنجي خيال ۾ اھي سڀ ڳالھيون
گنديون آھن.
پر اسان جا جج، ايڊووڪيٽ جنرل صحيح جڳھن تي مقرر
ڪونھ ڪيا ويا آھن. ڇاڪاڻ تھ اھي پنھنجي ڪم ڪرڻ
بدران فوج اندر قائم ٿيل نظام جو ٻيڙو ٻوڙي رھيا
آھن. ڊي اگولر جو ڪتاب
It stichs to Articles of War
اسان ڏاڍي ۽ سھائتا ڪري سگھي ٿو. باقي ٻيا ڪتاب
فوجي ڪورٽ مارشل لاءِ انڌو سندو ڪم ڏين ٿا. خدا
ڄاڻي ٿو تھ اھڙو قانون دنيا جي لاءِ ھاڃيڪار آھي.
اسان فوجي سپاھي آھيون، قانون ڪونھ ڄاڻندا آھيون.
نھ وري وڪيل ٿي سگھندا آھيون. ٿي سگھي ٿو تھ اسان
قانوندان ھجون ۽ آھيون. پاڻ کي ڏھاڙي قانوندان
ثابت ڪري قانون جي ڌڄين اڏائڻ لاءِ سندرو ٻڌي بيٺا
ھوندا آھيون. اسان کي لفاظيءَ جي مھاڄار پکيڙڻ جو
ڏاڍو ڏانءُ آھي. پر ڪنھن فوجي ڏوھيءَ کي سزا ڏئي
ڪونھ سگھندا آھيون. تنھن ڏينھن ھڪ نشئي ڊاڪٽر تي
ملٽري ڪورٽ ۾ ڪيس ھليو. ڪيترن ئي عملدارن شاھديون
ڏنيون تھ ھي ڊاڪٽر سدائين نشي ۾ ھوندو آھي. سندس
ميڊيڪل آفيسر بھ اھا شاھدي ڏني تھ ھو نشي ۾ ھو. ان
ڊاڪٽر کان سوال پڇيو ويو تھ مٿي تي اھڙا نشان رت
جا ھوندا آھن يا نھ؟ ھن جواب ۾ چيو تھ ھائو، ھوندا
آھن، پر منھنجي مٿي تي رت جا اھڙا نشان ڪونھ
ھوندا.“ ان کان پوءِ ڪورٽ ميڊيڪل جي شاھد کان پڇيو
تھ تو انھن نشان بابت تجربو ڪري پرکي ڏٺو؟ شاھد
وراڻيو، ’نھ‘. ان کان پوءِ ڏوھي ڊاڪٽر آزاد ٿي ويو
جيڪو اسپتال ۾ نشي واري حالت ۾ پھتو ھو ۽ مريض کيس
ڏسي رھيا ھئا تھ ھو ھڪ بستري کان ٿڙندو ٻئي بستري
تائين مس ٿي پھتو، پر اھڙي ڊاڪٽر مريض کي دوا لاءِ
ڪھڙو نسخو لکي ڏنو ھوندو. اھو ڪھڙو نھ ڳنڀير وايو
منڊل ھو، پر ڪورٽ مارشل جو ھڪ ميمبر بھ کيس ڏوھاري
قرار ڏئي ڪونھ سگھيو ھو.
ھڪ ڊاڪٽر ھتي بھ آھي جنھن تي مان بھ ڪيس ھلايو ھو.
ھڪ ڏينھن ھڪ ڪرنل پنھنجي ڌيءَ کي ڏيکارڻ لاءِ
اسپتال وٺي آيو، جنھن کي بخار ھو. جيئن ئي ڊاڪٽر
بيمار ڇوڪريءَ جي نبض ڏسڻ لاءِ اڳتي وڌيو تھ نشي ۾
ٿيڙ کائيندو وڃي مٿس ڪريو. ھن ڊاڪٽر ڇوڪريءَ جي
علاج لاءِ وڏا وس ڪيا، پر ويچاري ان چڪڻ مان چڙھي
ڪانھ سگھي ۽ مري وئي، جنھن لاءِ مون کي ڪنھن بھ
قسم جو اچرج ڪونھ ٿيو ھو. اھڙا ماڻھو بھ قانون
اندر اجائي لفاظيءَ ڇٽي ويندا آھن ۽ ڊاڪٽري ڌنڌي
جي عزت قربان ٿي ويندي آھي. جن جي موجودگيءَ کي
مان فوج جو تحفظ سمجھندو آھيان جنھن جو ذميوار جج
ايڊووڪيٽ نھ آھي، پر اھا ڪورٽ آھي جيڪا قانون اندر
اجائي لفاظيءَ جي ذميوار آھي.
ضميمو ستون
سر چارلس نيپئر جو ھندستاني فوج لاءِ جسماني سزا
برقرار رکڻ جي ضرورت بابت سرسري نقطئھ نظر
مان ڏيھي فوجين جي سزا لاءِ ڪوڙن ھڻڻ جو انتخاب
ڪيو آھي ۽ ھن نقطئھ نظر ۾ تبديلي ڪانھ ڪئي اٿم.
مان گورنر جنرل جي ان راءِ جي اظھار سان متفق
آھيان، جيڪو ھن لارڊ ڪومبريئر، جنرل بارنيس، لارڊ
وليم بينٽنڪ جي جاري ڪيل حڪمن تي ڪيو آھي. ھنن جو
چوڻ ھندستاني فوجي جيڪڏھن غلطي ڪري تھ ان کي فوجي
ملازمت مان ڪڍيو وڃي. پر اڳي ائين ڪونھ ھو. کين
غلطيءَ تي ڪوڙن يا ڦٽڪن ھڻڻ جي سزا ڏني ويندي ھئي،
پر نوڪري ۾ موجود رھندو ھو. ھاڻي ڦٽڪن ھڻڻ واري
سزا کي ختم ڪرڻ غلطي آھي، جيڪا ھندستاني فوج لاءِ
ھاڃيڪار آھي. غلط فوجيءَ کي ملازمت مان ڪڍي
بيروزگار ڪرڻ ھڪ وڏي سزا آھي، پر سٺي بھ آھي. اھڙن
ماڻھن لاءِ اھا سزا نھايت سخت آھي. کين زنجيرن سان
ٻڌي اخلاقي مجرمن سان گڏي سخت پورھيو ڪرائڻ بھ،
ھنن جي توھين آھي. ھي اھي ماڻھو آھن جن فوجي سکيا
حاصل ڪري اسان جي ملازمت اختيار ڪئي آھي. ھنن جو
قصور اھو آھي جو ھنن فوجي اصولن جي ڀڃڪڙي ڪئي آھي.
اھڙا واقعا بھ ڪڏھن ڪڏھن ٿيندا آھن. ھي ھندستان جو
ڄائو آھي جتي صج الا ٿي اڀرندو آھي جيڪو جذبن جي
باھھ منجھان گذرندو آھي. پر اھڙيون ڳالھيون سندس
مزاج تي غلبو حاصل ڪري ڪونھ سگھنديون آھن. تنھن
ڪري ھو ماڻھپي کان ٻاھر نڪري ڪونھ سگھندو آھي.
ملٽري ڪوڊ مطابق اھي ڳالھيون بي انصافيءَ ۽ توھين
آھن جيڪي فوجي لاءِ بھ سخت نقصانڪار آھن. اھو ڪوڊ
چوي ٿو، ”مان اوھان کي سخت کان سخت مارڪٽ ڪريان ٿو
۽ بدنام ڪريان ٿو، انھيءَ مقصد سان تھ جيئن اوھان
ڪمزور ٿيو.“ اھڙيون ڳالھيون عام ماڻھن ۾ گھٽ يا وڌ
پر ھونديون ضرور آھن. اھڙا واقعا حد کان وڌي وڃڻ ۾
شمار ٿين ٿا. جيڪي ڪاوڙ کي ٻاھر ڪڍڻ جو ھڪ طريقو
ھوندو آھي. منھنجي ڄاڻ مطابق اھڙيون انھن نوجوان
فوجي عملدارن ۾ ھونديون آھن جيڪي ريجيمينٽ جي
ڪمانڊ ڪندا آھن. جڏھن ھو ريجيمينٽ جا عملدار مقرر
ٿيندا آھن تھ انھن ۾ اجائي آڪڙ ۽ اڀمان اچي ويندو
آھي ۽ سمجھندا آھن تھ اسان ھندستانين جا مالڪ بڻجي
ويا آھيون، پر ھندستاني ٻوليءَ جو ھڪ جملو بھ صحيح
طور ڳالھائي ڪونھ سگھندا آھن. جيڪڏھن ھو چاھين تھ
اھي مرھٽن سان يا گجرات وارن سان گڏجي اسان خلاف
وڙھي سگھن ٿا، پر ھي فوجي سپاھي کين سمجھي ڪونھ
سگھندا. ھڪ تڪرار دوران تھ اھي ٻئي ڌريون ھڪ ٻئي
خلاف اڀيون ٿي ويون ھيون. جيڪڏھن عملدار پاڻ ڪا
غلطي ۽ بي انصافي ڪندو يا قانوني ليڪا لتاڙيندو تھ
ان کي درگذر ڪيو ويندو آھي ۽ ڳالھھ ڇٻٽ ٿي وئي، ڄڻ
تھ ٿي ئي ڪانھ ھئي، پر جڏھن اھو ساڳيو عملدار ھڪ
فوجي سپاھيءَ کي ڪنھن غلطيءَ سبب آڻي ڪورٽ مارشل
جي ڪٽھڙي ۾ بيھاريندو آھي تھ خود ھن جا وکا پڌرا
ٿي پوندا آھن ۽ اعلى عملدار کي بھ سڻس پئجي ويندي
آھي تھ خود آفيسر ڪيتري پاڻيءَ ۾ آھي. اھو معاملو
ڄڻ ائين آھي جو مينھن چوي ڳئون کي تھ ”ھل ڙي پڇ
ڪاري“. جڏھن ڪنھن فوجي سپاھيءَ جو پير ترڪي ويو تھ
کيس ملازمت مان ڪڍي سنگھرن ۾ سلھاڙي ائين کانئس
جبري پورھيو ڪرايو ويندو آھي، جيئن ڌاڙيلن کي
زنجيرن ۾ جڪڙي نون رستن جوڙڻ جو ڪم ورتو ويندو
آھي. ھاڻي ھت سپاھين لاءِ ڪابھ سزا رھي بھ ڪانھ
آھي. پر جڏھن فوج جنگ جي ميدان تي ھوندي آھي تھ
سزا تھ ڏسڻ ۾ ئي ڪانھ ايندي آھي. انھيءَ مقصد سان
تھ اھڙيون سزائون گھٽايون وڃن، جيڪي وڌ ۾ وڌ سخت
ھجڻ گھرجن. ان ڪري اھڙيءَ سزا جو حڪم سپاھيءَ
ڪمانڊر جي وچ ۾ سھڻي سلوڪ جو ھڪ ڪارڻ بڻجي پوندو
آھي. حقيقت اھا آھي تھ ماڻھو فوج اندر اھڙي قسم جي
مثالي تنظيم اچرجي ويندا آھن. ان جو مطلب اھو
نڪرندو تھ سپاھي فوجي ملازمت سان پيار ڪندو آھي.
پوءِ اھا نياءَ ۽ نيت پت جي ڳڻڻ واري ڳالھھ ڪانھ
چئبي، جو ماڻھو ڪاوڙ کان آپي مان نڪري اھڙي
سپاھيءَ کي ذليل ڪري جيڪو فوجي ملازمت سان عشق
ڪندو ھجي. اھڙن فوجي سپاھين جا سندن واتان چيل لفظ
ڪيڏا نھ کرا ۽ سچا آھن، سندن چوڻ آھي تھ جيڪڏھن
اسان سزا جا حقدار آھيون تھ ڀلي اسان جي پٺاڙن تي
ڦٽڪن جا ڦھڪا ڪرايو. پر اسان جي پيٽن تي ڦٽڪا نھ
ھڻو.“ لارڊ وليم بيٽنڪ ھڪ مانائتو ماڻھو ھو، مان
شخصي طور ساڻس پيار ڪندو ھوس. منھنجو پراڻو معزز
دوست ۽ ڪمانڊر ھو پر ھن کي اھڙيءَسزا ۾ ڪنھن بھ
قسم جي سختي ڏسڻ ۾ ڪانھ آئي ھئي. مان ان کي سخت
سزا ڪونھ چوندس، پر اھو تھ عزت وارن فوجين لاءِ
ڪٺور ۽ ڪھر جو بدنما روپ ھو. اھو ڄڻ تھ سندس مان ۽
مرياڌا کي نگھوسر ڪرڻ ھو.
ھنن فوجين جون دعائون تھ اسان جي انتظامي طريقي جو
بڻ بڻياد آھن. مان انھن کي انعام سان بھ نوازيندس
تھ کين ڦٽڪا بھ وڄائي ھڻندس. اھڙيون جزائون ۽
سزائون سندن شخصي عملن تي دارومدار رکن ٿيون.
جيڪڏھن ھو دليري ۽ شرافت جو مظاھرو ڪن ٿا تھ
انھيءَ جو انعام سندن پيٽ کي ملڻ گھرجي، پر جيڪڏھن
کانئن اوڻو پير کڄي ٿو وڃي تھ ڦٽڪا سندن پٺاڙن تي
وسڻ کپن. معلوم تھ ائين ٿي رھيو آھي تھ ھندستاني
فوج اڻيھئي جنگ جي ميدان تي موجود رھندي آھي. ھن
کان وڌيڪ سزا ٻي ڪھڙي آھي. جيڪڏھن ڪا وڌيڪ سزا آھي
تھ انھن کي گولي ھڻي ماري ڇڏيو. پوءِ ’گنجي کي
جونءَ نھ ليک.‘
جڏھن مان ٽالپرن خلاف جنگي مھم جي ابتدا ڪئي ھئي
تھ ان زماني ۾ مان ڪورٽ مارشل جو پرووسٽ ھوس. تن
ڏينھن ڪي اھڙيون اخبارون بھ ھيون جيڪي اھڙن فوجين
کي بغاوت ڪرڻ لاءِ ڀڙڪائي رھيون ھيون. ان بغاوت جي
باھھ جو سارو ڳٽ منھنجي ڳچيءَ ۾ پوي ھا. مان
جيڪڏھن ائين نھ ڪريان ھا تھ رڳو سنڌين کي محفوظ
ھجڻ جو احساس ڏياريان يا کين يقين ڏياريان تھ
اوھان محفوظ آھيو. ليڪن اھي جڏھن فوجي سنترين
ڀرسان گذرن ھا تھ اھي کين ڦري لٽي فقير ڪري ڇڏين
يا قتل ڪري ڦٽو ڪن ھا. اھڙي منڌل وايو منڊل ۾ سنڌي
کاڌي پيتي ڏيڻ بدران اسان جو چوڻو پاڻي ئي بند ڪري
ڇڏن ھا. اھڙيءَ طرح مان اڱرين تي ڳڻڻ جيترن سپاھين
جي پٺاڙن تي ڦٽڪا نھ ھڻائي، سوين شريف فوجين کي
بکئي مرڻ کان بچائي ورتو آھي. ھيءَ موسم جيڪڏھن
ڪامياب نھ ٿئي ھا تھ اسان جي خلاف نفرت جي ھڪ
آنڌاري اپڙي چڪي ھجي ھا. ان حالت ۾ اسان جي پيرن
ھيٺان فقط ايتري ڌرتي نھ ھجي ھا، جنھن تي اسان فقط
بيھي سگھون ھا. پر ھاڻي ڏاڍي شان ۽ مان گھوڙي
سواري ڪري رھيو آھيان، رھبر فوجين جو وڏو اڙد
اٽالون مون سان گڏ آھي. پر جيڪڏھن مان اھڙي غلطي
ڪري وجھان ھا تھ مان اوھان کي ٻاڏايان تھ مھرباني
ڪري مون ڏانھن امدادي فوج رواني ڪيو تھ منھنجو سر
بچاءُ ٿي سگھي. ھن وقت ھر بلوچ قبائلي سردار
منھنجو مطيح ۽ فرمانبردار آھي ۽ منھنجي حڪم تي
بلوچ ڌاڙيلن کي گرفتار ڪري رھيو آھي. جيڪڏھن
حالتون ٻيون ھجن ھا تھ ٻنھي ڌرين جا ڪات مون تي
اڀا ھجن ھا. اھڙي امڪاني ماحول کي اڳواٽ محسوس
ڪندي ڌاڙيلن کي ڦٽڪن ھڻڻ جي سزا ڏني وئي ھئي تھ
متان ڪو اڻ وڻندڙ واقعو رونما ٿئي. جن ماڻھن کي
ڦٽڪن جي سزا ملي ھئي، سي ٿورا ڪونھ ھئا پر پورا سٺ
ڄڻا ھئا، جن کي پھرين ٻن ڏينھن دوران اھڙي سزا ملي
ھئي. ڪن مذھبي ماڻھن چيو ھو تھ اھا سزا غير مناسب
آھي، پر اھو وساريو ٿو وڃي تھ پوءِ پيغمبر حضرت
محمد مصطفى ' پئسي جي ڪاروبار ڪندڙ (صرافن) کي
مسجد اندر ڦٽڪن ھڻڻ جي سزا ڏني ھئي. ان کان سواءِ
ڪن وڪيلن جي ڳاڙھن ڪوٽن وارن منشين وري اھو چوڻ
شروع ڪيو ھو تھ اھو ڪم غير قانوني آھي، پر مان
اھڙي سزا جاري رکي. اھڙي سزا ڪري رعيتي ماڻھو ڊڄي
ڪيڏانھن ڀڄي ڪونھ ويا نھ وري منھنجي منزل واري ماڳ
تي مون کي بچاءَ جي ڪا گذارش ڪرڻ آيا ھئا. مان ھنن
جو بچاءُ فقط ڦٽڪن ھڻڻ وسيلي ڪري ٿي سگھيس. اسان
جڏھن ڪنھن ڳوٺ وٽان مٽيندا ھئاسون تھ ڳوٺاڻا ٻاھر
نڪري اسان جي آجيان ڪندا ھئا ۽ کاڌي پيتي جون شيون
ڏيندا ھئا. مان سمجھان ٿو تھ ڌاڙن جا واقعا اڃا بھ
ٿي رھيا آھن پر ايڪڙ ٻيڪڙ اھڙا ڪي واقعا تھ
انگلينڊ ۾ بھ ٿي رھيا آھن. ماڻھن جي ھاڻي بيعزتي
وري سرڪاري ھٿيار بند ماڻھو ڪري رھيا آھن، جن کي
بھ پڻ بچائڻو آھي. ھي ماڻھو سرڪار جي ويجھو آھن
جيڪا سندن ضرور بچاءُ ڪندي، جيڪڏھن ڌاڙيلن کي ڦٽڪن
جون سزائون نھ ملن ھا تھ اھا آپدا سماج ۾ ور ڪري
وڃي ھا. ڪامورا شاھي انھيءَ آزار کي ٻنجي ڏيڻ جي
جاکوڙ ڪري ھا. جيڪڏھن اھو ائين نھ ٿئي ھا تھ عظيم
ڊيوڪ جي چواڻي مطابق تھ اھا اسان جي اختيار ڪيل
نظام جي شڪست ڏيڻ جي ڪوشش ھئي. جاڏي ڪاڏي وڳوڙن جو
مڪو متو پيو ھجي ھا. ان کان پوءِ بندوقن جون
گوليون ۾ ڦاھيون فوج جو تحفظ ڪري سگھن ھا.
مارشل لا ڪورٽن ۽ ھاڻي گھڻو ڪري اھي معاملا ھلي
رھيا آھن، جن جو واسطو ڏيھي فوجين جو يورپي
عملدارن سان گستاخيءَ ڪرڻ جو آھي. ھي ماڻھو ڪاوڙ ۾
قيد ۽ ملازمت مان خارج ٿيڻ جي خوف جو خيال نھ ڪري
پنھنجي عملدارن سان بي ادبي ڪندا آھن. ٿوري وقت
کانپوءِ پنھنجي ڪئي تي پڇتائيندا بھ آھن. پر ڏڌو
کير ٿڻين نھ پوي، ٿي ويو سو ٿي ويو. مان سمجھان ٿو
تھ ھي ماڻھو جڏھن پنھنجي پاڻ تي ضابطو ڪرڻ سکندا ۽
اھو بھ سوچيندا تھ ائين ڪرڻ سان کين سزا بھ ملندي
تھ سندن مزاج ۾ ضرور ڌيرج ايندو. منھنجو ذاتي
مشاھدو آھي تھ اھڙن مجرمن کي آفيسرن ۽ نان ڪميشنڊ
آفيسرن گھڻو خبردار ڪري ڇڏيو آھي. پر جڏھن ھنن کي
ملازمت مان ڪڍيو ويندو آھي تھ اھي وڌيڪ دلير ٿي
ويندا آھن ۽ گھڻي ڪاوڙ جو مظاھرو ڪندا آھن. اڳي
کيس سزا ملندي ھئي ڇاڪاڻ ھو اھڙو ڏوھھ ڪري وجھندو
ھو. پر ملازمت سان پيار ضرور ڪندو ھو. پر ھاڻي تڇ
سان ڏوھھ تي بھ ھن جو ڪورٽ مارشل ٿئي ٿو. جنھن ۾
ڪنھن بھ قسم جي توھين ڪانھ ھوندي آھي. تنھن ڪري ھن
ملازمت سان پيار ڪرڻ کي الوداع چئي ڇڏيو آھي.
اڳئين معاملي ۾ ھو فوجي ڇانوڻيءَ کي پنھنجو گھر
تصور ڪندو ھو، پر پوئين قسم جي معاملي ۾ سندس اھو
تصور تبديل ٿي ويو آھي.
ھن کان سواءِ ھڪ ٻيو بھ نقطئھ نظر آھي تھ ملڪ ۽
فوجي کي بھ ڏسڻو ۽ ويچارڻو آھي. ان کان سواءِ ھڪ
بھترين فوجي سپاھي پنھنجي عملدار کان اھو سوال
ڪونھ پڇندو آھي، جيڪو ملڪ ۽ فوجيءَ سان واسطو
رکندو آھي. ملڪم، فوجيءَ کي ڀرتي ڪري ٿو، ھٿيارن
سان مسلح ڪري ٿو، ان جي سکيا ڪري ٿو، کيس پگھار
ڏئي ٿو ۽ اھڙي خرچ ڀرڻ کان پوءِ کيس وٺي وڃي دشمن
جي آڏو بيھاري ٿو. ھي ھڪ فطري ڳالھھ آھي تھ فوج ھڪ
نظام جي قيام کان پوءِ وجود وٺندي آھي. تحفظ ۽ سوڀ
جو يقين بھ فوجي نظام تي دارومدار رکندو آھي.
بدنظمي ۽ ڇڙواڳي تي ھريل ۽ شراب جي ڳھر ۾ لڳاٽيل
فوجي سپاھي اھڙي نظام کي ڊانوانڊول ڪري ڇڏيندو
آھي. اھڙي سپاھيءَ کي اوھان سخت مشقت جي سزا نھ ٿا
ڏئي سگھو. جيڪڏھن اوھان ان کي ملازمت مان ڪڍي
ڇڏيندا تھ دشمن فوج ۾ وڃي ڀرتي ٿيندو ۽ کيس
سيکاريندو توھان جي سٺين فوجين کي ڪھڙي طريقي سان
ماري سگھجي ٿو. مثال ڪري وٺجي تھ پنج سو ڏوھي
سپاھين سان گڏ پنج بھترين فوجي وڃي دشمن جي فوج ۾
ڀرتي ٿين ٿا، جن کي اوھان فوجي سکيا ڏئي ماھر فوجي
بڻائي ڇڏيو آھي. اميد آھي تھ ھو ائين ڪونھ ڪندا.
پر جيڪڏھن اھي ڪندا تھ اھا انسانذات، انصاف ۽ حڪمت
عملي جي نقطئھ نظر کان ڏاڍي خراب ھوندي. پر يقين
ڪريو تھ اھي مرندا مري ويندا، دشمن انھن کي ڪپي
ٻوٽيون ٻوٽيون ڪري ڇڏيندو. پر اھي ماڻھو ان
نوڪريءَ جو ضرور احترام ڪندا، جنھن کان لتون ھڻي
اوھان کين الڳ ڪري ڇڏيو آھي.
مان ھن ڳالھھ جو پرزور حامي آھيان تھ جسماني سزا
کي ٻيھر بحال ڪيو وڃي، پوءِ اھا سزا ڏوھي فوجي
قبول ڪري يا نھ ڪري. پر اھا سزا ڏني جلد وڃي.
گورنر جنرل جا چيل لفظ بھ سچائي کي ثابت ڪندا تھ
”سزا ۾ دير مان معلوم ٿيندو تھ
1835ع
وارو حڪم اڃا بھ برقرار آھي ۽ ان تي ٿمل ٿي رھيو
آھي. ائين ڪرڻ سان اختيارن جي طاقت ڪمزور ٿي وڃي
ٿي اڳڻن نظام ڏانھن موٽڻ جي حق جي قوت بھ گھٽ ٿي
وڃي ٿي.“ جيڪڏھن طاقت جي حق کي استعمال ڪيو ويندو
تھ اھو ڪمزور ۽ جيڪڏھن ان کي استعمال ڪبو تھ ان جي
طاقت ناقابل شڪست بڻجي ويندي. ظلم ۽ ڏاڍ ان جي
معقوليت کي تباھھ ڪري ڇڏيندو آھي ۽ انصاف ان ۾
انقلاب جي طاقت پيدا ڪندو آھي. مان ھن ڳالھھ سان
اختلاف رکان ٿو تھ جڏھن ھڪ ڀيرو فوجي سپاھي زنجيرن
۾ ٻڌل ڪنھن ڌاڙيل سان گڏ ڪم ڪندو آھي تھ ان کي
ملازمت مان ڪڍي ڇڏڻ وڌيڪ صحيح ھوندو آھي. ھن ڳالھھ
جي صحت ۾ مون کي شڪ آھي. ھتي ائين ڪونھ ٿو ٿئي.
بدنامي جو ھڪ معاملو آھي. مان تھ فوجين کي چوندو
آھيان تھ سرڪار توھان کي توھان منجھان حاصل ڪري
ورتو آھي. اھا ڏيتي ليتي رضاڪارانھ ھئي. ان اوھان
لاءِ گھڻي قميت ادا ڪئي آھي. توھان ان معاھدي موجب
ھلڻو پوندو. جيڪڏھن اوھان ان معاھدي مطابق نھ
ھلندا تھ اوھان کي زنجيرن ۾ جڪڙيو ويندو. اھو رستو
اوھان جي پڇتاءَ ۽ عزت واسطي ٻيھر کوليو ويو آھي.
اھڙن معاملن ۾ ڪڏھن ملازمت مان خارج ڪرڻ بھ ضروري
ٿي پوندو آھي. پر اھو فقط تڏھن ٿيڻ کپي جڏھن ڪورٽ
مارشل اھڙو فيصلو ڏئي ۽ ان کان پوءِ ڪمانڊر ان چيف
بھ اھڙي سفارش ڪري.
جيتري قدر جاتيCaste
جو سوال آھي تھ ان کي بھ اھميت ڏيڻ گھرجي. مان
ڪنھن فوجي مذھبي مامرن ۾ دخل اندازي ڪونھ ڪندو
آھيان. جيڪڏھن ڪو ماڻھو پٿر کي ڳاڙھو رنگ ڏئي ان
جي پوڄا ڪرڻ گھري ٿو تھ کيس اھڙي کلي ڇوٽي آھي.
مان ڌرمي پوڄا پاٺ کان بڇان ڪونھ ڪندو آھيان. پر
جيڪڏھن ھو مون کي چوندو تھ تون بھ مون وانگر ڌرمي
پوڄا پاٺ ڪر ۽ مان سندس ڳالھھ مڃي تھ مان بھ موڳو
۽ اوڳو آھيان. مان جيڪڏھن سندس اھا ڳالھھ مڃي تھ
وري ھو چوندو تھ مان ھن پٿر جي چوڌاري ھڪ دائرو
ڪڍيو آھي ۽ تنھنجو گھر ان دائري اندر اچي ٿو. تنھن
ڪري تون پنھنجي گھر کي ڊاھي پٽ ڪري ڇڏ. اھا ئي
منھنجي مذھب جي عزت ۽ احترام جي تقاضا آھي. جيڪڏھن
مان سندس ٻيو مطالبو بھ پورو ڪيو تھ سندس ٻيا
مطالبا بھ شروع ٿي ويندا. پر جيڪڏھن سندس مطالبي
مڃڻ بدران ھن جي اھڙي طلب کي مان ئي نھ ڏيندس تھ
ھو پاڻ بھ سمجھي ويندو تھ مان نياءَ ۽ نيت پت وارو
ماڻھو آھيان ڪو چر چرٻٽ ڪونھ آھيان. سو ڪنھن مذھبي
جاتيءَ اسان جو تصور اجھو اھو آھي. اسان ھن ڌرمي
ڳالھھ کي ڏاڍي اڍنگي طريقي، چالاڪي، شرارت سان
پالي ۽ نپائي رھيا آھيون. اسان مقصد لاءِ ڪنھن
ڪورٽ رقم جي ڪا ادائگي ڪانھ ڪري رھيا آھيون. اسان
وٽ اھڙا گھڻا مثال آھن تھ جيڪڏھن اسان ھنن سان مان
۽ مرجاتا سان ھلنداسون تھ ھو پنھنجي ڌرم کي ڇڏڻ
لاءِ تيار ٿي ويندا. تنھن ڪري اسان نھ ھنن جي مان
کي لينگھو لائي رھيا آھيون نھ وري ھو اسان جي عزت
۽ احترام تي ڪاري ٽِڪي لائڻ جا جتن ڪندا. جلال
آباد ۾ رھڻ دوران
35
۽
13
ريجيمينٽ پاڻ گڏ رھيون ھيون. ان وقت معلوم ائين ٿي
رھيو ھو تھ
35
ريجيمينٽ پنھنجي ڌرمي جاتي ختم ڪري چڪي آھي. مٿن
پنھنجا ماڻھو حملا ڪري رھيا آھن. پر ان جو نتيجو
ڇا نڪتو آھي؟
35
ريجيمينٽ
13
ريجيمينٽ جي دوستيءَ تي فخر ڪري رھي آھي. اھي ڏيھي
ماڻھو عقل سليم جا مالڪ آھن. ھنن ۾ بھ
13
ريجيمينٽ جي فوجين جيان عزت نفس جو احساس پيدا ٿي
ويو آھي. ھاڻي جيڪڏھن اوھان انھن جي توھين ڪندا تھ
مزاحمت ڪرڻ لاءِ اڀا ٿي ويندا ۽ اصولي ردعمل بھ
ڏيکاريندا. اوھان کي اھو نظر ايندو تھ ھي ماڻھو
اھڙين سٺين ڳالھين سان ھٿ ھٿ ۾ ڏئي گڏ ھلندا ڏسڻ ۾
ايندا. مان اھو بھ ڏسي رھيو آھيان تھ جيڪڏھن ھنن
جي ڌرمي جاتيءَ کي حد کان وڌيڪ اھميت ڏبي تھ ڏاڍو
ھاڃو رسندو جنھن جو مثال بنگالي فوج آھي. ممبئي جي
فوج جي ڌرمي جاتيءَ ڏانھن گھٽ ڌيان ڏنو پيو وڃي.
جيڪڏھن مٿئين طبقي وارو پنھنجي شخصي زندگيءَ ۾
ڪنھن اڇوت جو جسم ڇھي وٺندو آھي تھ اھو ناپاڪ ٿي
پوندو آھي. پر جيڪڏھن اھا ساڳي ڳالھھ فوج اندر
ٿيندي آھي تھ ناپاڪائي جو اثر ڪونھ ٿيندو آھي.
اھڙين ڳالھين محسوس ائين ٿئي ٿو تھ ڌرمي جاتيءَ جي
اصولن کي عقل سليم متاثر ڪري ڇڏيندو آھي. اھڙيون
ڳالھيون ناممڪن ڪونھ ھونديون آھن، پر اھڙن ڳالھين
۾ ٿوري بھ دخل اندازي ڪرڻ صحيح ڪانھ ٿيندي. جيڪڏھن
مٿئينءَ جاتيءَ وارو ماڻھو ڪو ڏوھھ ڪندو تھ ان کي
بھ ڦٽڪن جي سزا ملندي، ڇاڪاڻ تھ انصاف کي قائم ڪرڻ
لاءِ ائين ڪرڻ ضروري بھ آھي. ان جاتيءَ جي ماڻھوءَ
کي بھ اھا پڪ آھي تھ اسان کيس سزا ڏيڻ جو اٽل
ارادو ڪري چڪا آھيون.
ھندستان لاءِ اسان جيڪو طريقو ڪتب آڻي رھيا آھيون،
سو ڏاڍو خطرناڪ آھي. ھتان جي راجائن کي اسان جو
تحفظ حاصل آھي. جيڪو بچاءَ جي اھڙي ڇٽي مٿان رکي
پنھنجيءَ رعيت سان ڪيس ۽ ڪلور ڪري رھيو آھي. ٻئي
پاسي کان وري اسان انھن ماڻھن کي ھدايتون ڪري رھيا
آھيون تھ اھي راجائن جا ظلم ۽ ڏاڍ نھ سھن. ڪولاپور
جي اريگيولر ھارس تھ ھاڻي ڏٺي وائٽي غداري ڪئي
آھي. جيڪڏھن اھا غداري ان وقت ڪئي وڃي ھا جڏھن
ڦٽڪن جي سزا بحال ڪرڻ جي ڪوشش ٿي رھي ھئي تھ پوءِ
سمجھجي ھا تھ اھا غداري ڦٽڪن جي سزا جي بحاليءَ جو
ردعمل آھي. ان کان اھڙي سزا کي قابل عمل نھ سمجھيو
وڃي ھا. پر مون اھا ڳالھھ موضوع کان ٻاھر نظر اچي
ٿي. ليڪن مان سمجھان ٿو ھندستان اندر اھڙيون
ڳالھيون ھٿراڌو تيار ڪيون وينديون آھن. اسان کي
بھتر اصولن کي نافذ ڪرڻ مان خطرو محسوس ڪرڻ نھ
گھرجي. اسان کي پراڻن اصولن کي نافذ ڪرڻ مان بھ تھ
خطري جو احساس ٿيو ھو جيڪو پنھنجي دور جا
دانشمندانھ قدم ھئا. پر اھڙا خطرا ھندستان جي
انگريز شھنشاھت جي وسعت ۽ والار جا اھم ذريعا رھيا
آھن. ھيءَ حقيقت بھ توجھھ طلب آھي تھ اسان جون
فوجي اسٽيشنون تمام پري ۽ اڪيليون آھن. جيڪڏھن
ڏيھي راجا بغاوت ڪري انھن کي تباھھ ڪري ڇڏيندو تھ
ان کي وقت سر ڪير بھ روڪي ڪونھ سگھندو. جيڪڏھن
پوءِ خطري جو احساس ھئڻ گھرجي. پر انھيءَ اصول کي
تيستائين نافذ ڪري ڪونھ ٿو سگھجي. جيستائين
ڪولاپور جي وڳوڙي وايو منڊل ۾ ٿانھر ۽ ٺاپر نھ آئي
آھي. مون کي اھو بھ ٻڌڻ ۾ آيو آھي تھ ڦٽڪن جي سزا
يورپي، ڏيھي عملدار ۽ فوجي سپاھي بھ ڪونھ ڪندا.
مون وٽ ھڪ مثال آھي تھ جاتيءَ کي ڏاڍي اھميت ڏني
پئي وڃي. ھڪ برھمڻ جاتيءَ جي ماڻھوءَ جو واسطو
6
ميوٽنيئر سان آھي جنھن ان پاڻيءَ پيئڻ کان انڪار
ڪري ڇڏيو، جيڪو ھيٺينءَ جاتيءَ جي ماڻھوءَ ڀري
آندو ھو. ھن اھو بھ چيو ھو ھن پاڻيءَ کان وڌيڪ موت
پسند ڪدنو. مان بھ کيس ٺھھ پھھ وراڻيو تھ مري وڃين
يا جيئن اھا تنھنجي پنھنجي مرضي، پر جيڪڏھن تون ڪم
نھ ڪندي تھ پٺاڙن تي ڦٽڪن جا زورائتا زپڪا ضرور
لڳندءِ. ھن ماڻھوءَ مون کي وڌيڪ ڪونھ ستايو. ھن جي
عقل کيس ٻڌايو تھ مڃڻ کان سواءِ معاملو ڪونھ
ھلندو. پر جيڪڏھن مان سندس اھو مطالبو مڃيان ھا تھ
سڀاڻي وري ٻيو مطالبو کڻي اچي پھچي ھا. جيڪڏھن
ڏيھي راجائن جي حڪمت عمليءَ کي ختم ڪبو تھ انھن جي
پر جا کي انصاف وارو نظام ملي ويندو. فوجي سپاھين
کي سزا ڏيڻ ۾ ائين انصاف ڪيو ويندو جيئن ساڻن
پگھارن ڏيڻ ۾ نياءَ ۽ نيت پت اختيار ڪئي ويندي
آھي. اھڙيءَ ريت ھندستان تي اسان جي حڪمراني صدين
تائين ھلي سگھي ٿي.
مان ڦٽڪن ھڻڻ واري سزا جو حامي آھيان. جنھن کي آءٌ
ڏاڍي چٽائيءَ سان سمجھيو بھ آھي. اھا خواھش بھ آھي
تھ ان سزا کي اصولي پابنديءَ سان اختيار بھ ڪيو
وڃي ۽ ھوبھو ائين جيئن مان
Articale of War
جي ھڪ نقل ۾ ڏٺو آھي. ليڪن ڦٽڪن جي تعداد ۾ فرق
رکڻ ضروري آھي. ڇاڪاڻ تھ يورپي ماڻھو نازڪ ۽ نفيس
آھي سندس کل بھ نرم آھي. تنھن ڪري ڏيھي فوجي سپاھي
جي ڀيٽ ۾ يورپيءَ کي گھٽ ڦٽڪا ھنيا وڃن. مان
سمجھان ٿو تھ يورپي سپاھين کي ڏيھي سپاھين جي ڀيٽ
۾ ڦٽڪن جو اڌ تعداد ھنيو وڃي. اھڙيءَ ريت ٻنھي جو
ھڪ جيترو اثر ٿيندو. مون کي اھا خبر ڪانھ آھي تھ
سپاھي اڪيلائي واري سزا کي ڪيئن محسوس ڪري ٿو، پر
ھن سزا جو رواج ممبئي واري فوج ۾ ڪونھ آھي. ليڪن
مان سمجھان ٿو تھ اڪيلائي واري اھا سزا مھيني لاءِ
ڪافي آھي. انگلينڊ جي آبھوا مطابق انگريز فوجي
لاءِ بھ اھا سزا ڪافي سمجھي ويندي آھي. مان اترين
علائقن جي ڪمانڊ سنڀالڻ وقت ھن نڪتي تي غور ڪيو
ھو. ان کان سواءِ ھتان جي مئجسٽريٽن، ميڊيڪل
آفيسرن، سول ۽ فوجي عملدارن بھ ھن نڪتي تي گھڻو
سوچيو ھو ۽ ھن نتيجي تي پھتا ھئا تھ فوجي سپاھي ھي
سزا آرام سان ڀوڳي سگھي ٿو. ھو آفيم جو وزم کائي
اٺ ئي پھر ننڊ ۾ نھوڙيو پيو ھوندو.
Articales of War
جي نئين ذميواري سونپي، ريجيمينٽ جي ڪمانڊر کي ڄڻ
اضافي منصبي فرض سنڀالڻ لاءِ ڏنو ويو آھي. تنھن
ڪري اھو ڏسڻو ضروري ھوندو آھي تھ اھو ڪمانڊر
سينيئر ۽ تجربيڪار ھئڻ گھرجي. پر موجوده دور
ريجيمينٽ جا ڪمانڊر ليفٽيننٽ ھوندا آھن. جيڪڏھن ھن
قسم جي غلطيءَ کي جلدي ۾ دور ڪرڻ جي ڪوشش تھ ڪئي
وئي، ھندستان فوج اندر ڳاڙ کي روڪي ڪونھ سگھبو،
اھڙو خاص خطرو انھن فوجين لاءِ آھي جيڪي تڪڙين
فوجي عملدارن ۽ سپاھين جي دلين ۾ تجربيڪار فوجي
ڪمانڊر جي گھڻي عزت ھوندي آھي. پر ھي ماڻھو انھن
نوجوانن عملدارن جي عزت ڪانھ ڪندا آھن. جن وٽ فوجي
ڄاڻ گھٽ ۽ تجربو ڪونھ ھوندو آھي. ٻيو تھ ٺھيو پر
انھن وٽ ھنن ماڻھن جيترو بھ تجربو ڪونھ ھوندو ھو
جيڪي سندن انسٽرڪٽر ھوندا آھن. اھي تھ اصلي ماڻھو
ھوندا آھن جيڪي کين فوجي بڻائي دشمن جي مقابلي
لاءِ جنگ جي ميدان ڏانھن روانا ڪندا آھن. نوجوان
عملدار سکڻ لاءِ ڏاڍا اتاولا ٿيندا آھن. پر کين
ٻئي فن وانگي ابتدائي سکيا ضرور وٺڻي پوندي آھي.
جيڪا تجربيڪار استادن جي رھنمائي ۾ حاصل ڪندا آھن.
ھنن فوجين کي ڪير سکيا ڏيندو آھي، ھنن جو ڀاءُ سب
آلٽرن ھجي يا ڪوئي بھ احمق. جيتري قدر ليفٽيننٽ
ڪرنل جو سال آھي تھ ان ريجيمينٽ سان ملڻ جيتري
فرصت ئي ڪانھ ھوندي آھي. اھا ڳالھھ فوجي نوڪري
لاءِ ھاڃيڪار ھوندي آھي ۽ اھا ڳالھھ جسماني سزا جي
نڪتي سان لاڳاپيل بھ ھوندي آھي. اھم ڳالھھ اھا بھ
آھي تھ فيلڊ آفيسرن کي ريجيمينٽ جي قيادت سنڀالڻ
گھرجي. کين ايترو تڪڙو تبديل نھ ڪجي جيترو رواج
نظر اچي ٿو. منھنجو ھرگز اھو مطلب ڪونھ آھي تھ
ليفٽيننٽ ڪرنل وٽ ٻي ڪا ڪمانڊ نھ ھجڻ گھرجي، پر ھن
عملدار جي بدلي جلد جلد نھ ٿيڻ کپي.
64
ريجيمينٽ جڏھن بغاوت ڪئي ھئي تنھن وقت ان جو
ڪمانڊر ھڪ نوجوان عملدار ھو. اھڙيون ڳالھيون
ھندستان جي انگريز شھنشاھت لاءِ خطرناڪ ھونديون
آھن. ھن بابت منھنجي راءِ آھي تھ اھڙي فوجي عملدار
لاءِ پنجاھھ سالن جو تجربو ھجي، ان عملدار لاءِ
گھٽ ۾ گھٽ ٻھ سال ھندستاني فوج سان گڏ رھڻ جو
تجربو ھجي ۽ انھن سان مستقل طور فيلڊ ۾ رھيو ھجي.
ان کان پوءِ اھڙي جنرل کي ھندستاني فوجيءَ جي
نفسيات جو صحيح پتو پئجي سگھندو. ليڪن اھو فقط
تڏھن ممڪن ٿي سگھي ٿو جڏھن جنرل کي سکڻ جو شوق ۽
عقل ھوندو. نھ تھ ڀلي سڄي زندگي ھنن سان گڏ رھيو
پيو ھجي پر کيس ھنن کي ڪمانڊ ڪرڻ جو ڏانءُ ڪونھ
ايندو.
ھندستان ۾ ڪي اھڙا ماڻھو بھ موجود آھن جن جي سوچ
مختلف آھي. کين ويساھھ ويٺل آھي تھ ڏيھي ماڻھن جي
مزاج جو تجربو کين ساڻن گڏ نوڪريءَ وسيلي ملي وڃي
ٿو. پر فوجي جنرل ۽ سفير اھو ٿي سگھندو آھي جيڪو
وڏيءَ دل ۽ جگر جو مالڪ ھوندو آھي. ھن اصول کي
تسليم نھ ڪرڻ سٺي ڳالھھ ڪانھ آھي. منھنجو مطلب آھي
تھ ريجيمينٽ جي ڪمانڊ لاءِ عمر ۽ تجربي جو ضرور
خيال رکيو وڃي. ھندستاني فوجي عملدار ۽ سپاھي،
انگريز فوجي جنرل جو انھيءَ ڪري گھڻو احترام ڪندو
آھي جو ھو وڏيءَ عمر وارو ۽ وڏي تجربي وارو سمجھيو
ويندو آھي. اھڙي روايت اڄ بھ موجود آھي. جيڪڏھن
ائين نھ ڪيو ويو تھ اھڙو احترام ختم ٿي ويندو.
ريجيمينٽ ھڪ اسڪول ھوندو آھي پر جيڪڏھن ان جو
استاد تجربيڪار نھ ھوندو تھ ريجيمينٽ جو وقار
مجروح ٿي ويندو. خاص ڪري ان وقت جڏھن ماڻھن جي
مزاج جي ۽ فوجي فن جي سکيا ڏني ويندي. ھندستاني
فوج جي وفاداري ۽ اھليت جو تعلق ريجيمينٽل آفيسر
سان واسطو رکي ٿو. معلوم ٿيندو تھ دنيا جي ٻيءَ
فوج جو اھڙو مزاج ڪونھ آھي. ليفٽيننٽ ريجيمينٽ جي
قيادت تڏھن ڪندو آھي جڏھن سندس ڪردار مثالي بڻجي
ويندو آھي ۽ نوجوان ليفٽيننٽ رھبري واسطي ھڪ نمونو
بڻجي ويندو آھي. پر جڏھن ھو تجربي نھ ھئڻ ڪري
ٿوريون گھڻيون غلطيون ڪندو آھي تھ نوجوان آفيسر ۽
سپاھي مٿس کلندا آھن. ھي ان ماڻھوءَ جي توھين جي
ڳالھھ ھوندي آھي. جنھن کي صاحب ڪري سڏيو ويندو
آھي. تنھن ڪري ان ڪمانڊر جو معيار ۽ ڪردار اھڙو
مثالي ھجڻ گھرجي جو عملدار ۽ سپاھي ان جو ادب ۽
احترام ڪن. مان چاھيان ٿو تھ مون وٽ گھڻا ڪئپٽن
ھجڻ گھرجن. جن کي مان ڊويزنل ڪئپٽن سڏيندو آھيان.
مان انھن اھم ڊويزنن جي مھنداري سونپڻ گھران ٿو يا
چاھيان ٿو تھ اھي ٻن ڪمپنين جا ڪمانڊر ھئڻ کپن.
اھڙيءَ ريت ھر ھڪ ڪمپني جو ڪمانڊر ڪئپٽن ليفٽيننٽ
ھجڻ گھرجي. انھيءَ مقصد سان تھ جيئن تجربيڪار
عملدار کي فوجي اڳواڻي سونپي سگھجي. ان کان سواءِ
منھنجي اھا بھ خواھش آھي تھ ڊويزنل ڪئپٽن پريڊ وقت
ٻنھي ڪمپنين جي مرڪز وٽ ائين موجود ھجڻ کپي، جيئن
گھوڙيسوار فوج ۾ اسڪئاڊرن ليڊر ھوندو آھي. اھو
طريقو پنجن ڪمپنين جي ڪئپٽنس کان وڌيڪ اثرائتو آھي
۽ انھن پنجن ڪمپنين کان بھ وڌيڪ اھم آھي. جنھن جي
ڪمانڊ ”سب آلٽرن“ ڪندا آھن. ڇاڪاڻ تھ سپاھين جي ھر
ھڪ ڪمپنيءَ جي ڪمانڊ واسطي ھڪ تجربيڪار ڊويزنل
ڪئپٽن موجود ھوندو آھي. منھنجي مرضي ڪانھ ھوندي
آھي تھ ڪو ڪئپٽن ڪنھن اسٽاف ۾ شامل ھجي، ھو پاڻ
ڪنھن اسٽاف جو جوڙجڪ ڪري، جيڪو فوج جو ھڪ مخصوص
حصو بڻجي پوندو. اھو ئي خاص طريقو آھي جنھن وسيلي
ريجيمينٽ کي ھڪ معزز ۽ تجربيڪار عملدار ملي
سگھندو. مان اھو بھ چاھيان ٿو تھ جسماني سزا جي
ضرورت گھٽ پوي. ائين ٿيڻ سان سزا جو خوف ڏاڍو
ھوندو ۽ ھڪ سٺيءَ ۽ مانائتي فوج اندر ان جو اثر بھ
گھڻو ھوندو آھي. مان ائين ڪونھ ڏٺو آھي تھ بھادر ۽
بھتر سپاھي وڌيڪ سنجيده ھجن. اھي ماڻھو يورپين کان
ڪمزور ضرور ھوندا آھن. پر بھادريءَ ۾ ھنن جھڙا
ٿيندا آھن. مان ھيءَ ڳالھھ ٽن پريزيڊنسيز جي فوج
کي ڏسڻ کان پوءِ ڪئي آھي. اھڙي ريت ھر ھڪ
پريزيڊنسيءَ جي ھندستاني فوج منھنجي ڪمانڊ ھيٺان
بھ رھي آھي. ٿي سگھي ٿو تھ مان غلط بھ ھجان. ھن
ڳالھھ جو فيصلو ڪنھن ٻئي ڏاھي ماڻھوءَ تي ڇڏيو، پر
منھنجي لاءِ ھي ڳالھھ آسمان ۾ چمڪندڙ سج جيان چٽي
آھي تھ جيستائين ايسٽ انڊيا ڪمپني ھر ريجيمينٽ جو
ڪمانڊر اعلى عھدي جو آفيسر نھ رکندي ۽ ھر ڪمپني جي
ڪمانڊ لاءِ ڪئپٽن مقرر نھ ڪندي تھ اھا سندس غلطي
ھوندي. جيڪا ھوءَ ڪيترن سالن کان ڪندي پئي اچي. ھن
طريقي اختيار ڪرڻ سان ڏيھي عملدار اثر رسوخ حاصل
ڪري وٺندا ۽ آخر ۾ فوج جي ڪمانڊ سنڀالڻ جي لائق
بڻجي ويندا. ھن جي جواب ۾ مون کي چيو ويندو تھ
ائين ڪرڻ سان خرچ گھڻو وڌي ويندو. پر منھنجو جواب
ھوندو تھ ھندستان وڃائڻ ان کان بھ وڌيڪ مھانگو
ھوندو.“ ھن شاندار فوج جو ھر ھڪ حصو ڏاڍو دلچسپ
آھي. جيڪا ھڪ شاھي ونگ جي شڪل ۾ آھي. ھن فوج کي
ملندڙ پگھار ان جو بنيادي پٿر آھي. ھن چوڻ ۾ ڪنھن
بھ قسم جو وڌاءُ نھ آھي تھ ھن فوج جون پگھارون
دنيا جي ھر فوج کان وڏيون آھن. تنھن ڪري ايسٽ
انڊيا ڪمپني کي اھو حق آھي تھ ان فوج جي سپاھيءَ
(سولجر) کي پنھنجي ڏيتي ليتيءَ لاءِ استعمال ڪري.
يقين آھي تھ ھن فوج جو سپاھي غدار ڪونھ ٿيندو جيڪو
فوجي ملازمت کي پنھنجو شان سمجھندو آھي، پر اھا
حقيقت ضرور آھي تھ اسان غلطيون ڪري کين پنھنجي
وفاداري کان اڳ ۽ بيزار ڪري سگھون ٿا. |
