اٽڪل ٽي صديون پوءِ، 1333ع ۾ ئي هڪ مقامي راجپوت قبيلي (سمن)- سومرن جو تختو اونڌو ڪري پنهنجي حڪومت قائم ڪئي.پر سمن جي حڪومت کي اڃا ڪي سال مس ٿيا ته 1351ع ۾ هندستان جي مت موڙهل بادشاهه محمد شاهه تغلق سنڌ تي حملو ڪيو، پر سنڌ کي پنهنجي شهنشاهت سان ملائڻ ۾ ڪامياب ڪو نه ٿيو، ۽ چون ٿا ته اتي ئي سنڌو درياءَ جي ڪناري تي ٺٽي جي ويجهو وفاقت ڪيائين. ڪجهه سالن کان پوءِ (1360ع ۾) سندس جاءِ نشين بادشاهه، فيروزشاهه، سنڌ صوبي کي فتح ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ۽ سنڌ دهلي شهنشاهت جو حصو بنجي وئي، پر جلدئي سما ٻيهر زور وٺي ويا. ۽ وري سڄي صوبي جي حڪومت هٿ ڪري ورتائون. سمن ڏاڍي سياڻپ سان ۽ سهڻي نموني حڪومت هلائي- ۽ مجموعي طرح ڏسجي ٿو ته هنن جي حڪومت نهايت ڪرائتي حڪومت هئي. هنن کيتيءَ، ڪارخانن ۽ واپار جي همت افزائي ڪري صوبي کي ڪافي ترقي ڏياري، ڪيترائي نوان شهر ٻڌايائون، ۽ هنن جي راڄ ۾ ملڪ ايترو ته سکيو ۽ آسودو هو، جو انهيءَ دور کي سنڌ جي مقامي راڄ جي تاريخ ۾ ”سونهري دور“ سڏيو ويندو آهي.

1521ع ۾ قنڌار جي هڪ پٺاڻ قبيلي (ارغونن) سمن کي جيتي، پنهنجي حڪومت قائم ڪئي. هنن جو راڄ به گهڻو وقت جالي نه سگهيو، ۽ کانئن، 1554ع ۾، سندن برادريءَ جي ئي هڪ قبيلي (ترخانن) حڪومت هٿ ڪئي.انهيءَ کان هڪ سال پوءِ، پورچوگيزن هڪ فوجي دستي ”پيڊرو بئريٽو رولم“ جي اڳواڻيءَ هيٺ ٺٽي تي حملو ڪيو، ۽ ٻن لکن پائونڊن کان به وڌيڪ ملهه جي مال ملڪيتن کي باهيون ڏيئي تباهه ڪري ڇڏيائون. پورچوگيز پاڻ سان ايترو ته مال غنيمت کڻي ويا، جو ايشيا ۾ شايد ئي ڪنهن قوم کي ايترو مال غنيمت هٿ آيو هجي.

مغلن کان ٽالپرن تائين (1592-1843ع)

مغل: 1592ع ۾، اڪبر اعظم سنڌ کي دهلي شهنشاهت سن ملائي ڇڏيو- سنڌ، ملتان صوبي جو هڪ ضلع بنجي ويئي. سنڌ کي ٻن ”سرڪارين“ ۾ ورهايو ويو، مٿينءَ سرڪار جي گاديءَ جو هنڌ ”بکر“ هو ۽ هيٺينءَ جو ”ٺٽو“. ٻنهي تي جدا جدا خودمختيار گورنر مقرر ٿيل هوندا هئا، جن کي هندستان مان ئي مقرر ڪري اماڻيو ويندو هو. مغلن جي انهيءَ اوج واري زماني ۾ سندن سموريءَ شهنشاهت وانگر، سنڌ ۾ به امن امان قائم هو. هڪ سؤ سالن جي عرصي تائين سنڌ هر قسم جي سياسي بدامنيءَ کان محفوظ رهي. انهيءَ عرصي ۾ سنڌ جي ڪارخانن ڏاڍي ترقي ڪئي، ۽ سندس واپار سڄي دنيا جي ملڪن سان هلندو هو. ٺٽو ته بين الاقوامي واپار جو مرڪز بنجي ويو، ۽ ان جا واپاري ۽ تاجر صوبي جون بهترين چيزون پاڻ سان ڏيساور کڻي ويندا هئا. ائين ٿو ڀانئجي ته خود مغلن به انهيءَ واپار ۾ دلچسپي ورتي، ۽ هنن جي ئي حڪومت جي دور اندر مکيه يورپي واپارين- پورچوگيزن، انگريزن ۽ ڊچن- صوبي ۾ پنهنجون ڪوٺيون قائم ڪيون.

سنڌ 1739ع تائين مغلن جي قبضي ۾ رهي- ۽ جڏهن نادرشاه دهليءَ تي ڪاهي مغل شهنشاهت کي قريب قريب تباه ڪري ڇڏيو، تڏهن محمد شاه مغل بادشاه سان ٿيل عهدنامي موجب سنڌونديءَ ۾ اچي ويا. انهيءَ طرح سنڌ به ايراني شهنشاهت جو حصو بنجي ويئي.

ٽالپر: 1783ع ۾ تالپر قوم جي سردار مير فتح علي خان، افغان بادشاه زمان شاهه کان ”فرمان“ حاصل ڪيو ۽ سنڌ جو رئيس يا حاڪم بنجي ويو، ۽ حيدرآباد کي پنهنجي گاديءَ جو هنڌ بنايائين. هنن جي گهراڻي ۾ ڦوٽ پوڻ ڪري صوبو ٽن خودمختار حڪومتن ۾ ورهائجي ويو. سڀني ۾ مکيه خاندان حيدرآبادي (يا شهداداڻي) ٽالپرن جو هو، جنهن جي حڪومت وچولي تي هئي. ٻيو خاندان (سهراباڻي) مير فتح علي خان جي ڀائٽي مير سهراب جو اولاد هو. اهو خاندان خيرپور تي حڪومت ڪرڻ لڳو. ٽئين خاندان جي حڪومت جي گاديءَ جو هنڌ ميرپور هو (هي خاندان ماڻڪاڻي سڏبو هو-۽ مير سهراب جي پٽ مير ٺاري خان جو اولاد هو). حڪومت جي انهيءَ ورهاست ٽالپرن جي تاريخ کي ڏاڍو منجهائي وڌو آهي- جڏهن حيدرآباد واري ٽالپر خاندان جي سردار مير فتح علي خان ملڪ جي حڪومت ۾ پنهنجن ٽن ڀائرن- غلام علي، ڪرم علي، مراد علي- کي به ڀائيوار ڪيو، تڏهن ته معاملا هيڪاري بگڙي ويا. اهي چار ڀائر تاريخ جي نظر ۾ ”چار يار“ ٿا سڏجن. مير فتح عليءَ کي اچي خيال ٿيو ته ڪراچي ۽ عمر ڪوٽ واپس هٿ ڪجن. نيٺ 1792ع ۾ قلات جي حاڪم کان ڪراچي واپس ورتائين، ۽ جوڌپور جي راجا کان 1813ع ۾ عمرڪوٽ ڇڏايائين.

1801ع ۾ مير فتح علي پنهنجي پٺيان هڪڙو پٽ صوبدار نالي ڇڏي، مري ويو، ۽ پنهنجي حڪومت بااقي ٽن ڀائرن جي سپرد ڪري ويو. ڏهن سالن کان پوءِ، مير غلام علي پويان هڪڙو پٽ مير محمد ڇڏي وفات ڪري ويو. ان هوندي به باقي بچيل ٻه ڀائر ڪرم علي ۽ مراد علي، سنڌ تي حڪومت ڪندا رهيا. 1828ع ۾ ڪرم علي بي اولاد مري ويو، ۽ مراد عليءَ ٻه پـٽ، نور محمد ۽ نصير خان، ڇڏي وفات ڪئي. 1845ع تائين، انهن ٻن ميرن پنهنجي سوٽن، صوبدار ۽ مير محمد، سان گڏجي حيدرآباد تي حڪومت ڪئي. 1841ع ۾ مير نورمحمد حيدرآباد جو حاڪم به گذاري ويو ۽ حڪومت سندس ٻن پٽن ۽ سندن چاچي نصير خان جي هٿ آئي.

انهيءَ طرح سنڌ جا ٽالپر حاڪم وڻ وڻ جي ڪاٺي ٿي ويا ۽ ملڪ جو اتحاد پڻ انهيءَ سبب ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويو. هنن جي حڪڪومت جي دوران ۾، انهيءَ ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته امن امان هو، پر اهڙو امن، جنهن ۾ ملڪ لاءِ ڪا آسودگي ڪا نه هئي، حڪومت ته هئي، پر بنا ڪنهن قانون قاعدي جي. ٽالپر بي پرواهه ۽ عياش حاڪم هئا. هنن جو سمورو شوق شيل شڪار تي هوندو هو. پاٽنجر اسان کي انهن امير بابت ٻڌائي ٿو: ”جنهن ملڪ تي هنن جي حڪومت آهي، ان جي انتظام تي هو ڪو توجهه ڪو نه ٿا ڏين. نه ڏوهاريءَ کي سزا ٿي ملي، نڪي ڪنهن مظلوم کي انصاف ٿو ملي. هن وقت ائين کڻي چئجي ته هن ملڪ ۾ ڪا حڪومت آهي ئي ڪا نه، ڇو ته هنن بلوچ سردارن کي رڳو پنهنجي ئي کاسارن جي لڳل آهي. عام رعيت جو الله واهي آهي.“ هنن حڪومت ايتري ته بي پرواهيءَ ۽ جابرانه طريقي سان ڪئي ۽ غريبن ويچارن ايتريون ته سختيون، اهنج ۽ ايذاءُ ٿي سٺا، جو ملڪ سچ پچ ته انتهائي بيوسيءَ ۽ ڏتڙيل حالت کي وڃي پهتو.

اوڻيهين صديءَ جي اوائل ۾، سنڌ، دنيا جي سياسي سيلاب گهيرجي ويئي- ۽ انگريزن لاءِ سنڌ ۾ پير ڄمائڻ هڪ سياسي ضرورت بنجي پئي ايران ۾ نيپولين بوناپارٽ جي منصوبي بازين، انگريزن ۾ ٿرٿلو وجهي ڇڏيو هو. 1809ع ۾ انگريزن سنڌ جي حاڪمن سان، جو دوستيءَ جو عهدنامو ڪيو، سو محض انهيءَ لاءِ ته فرينچ سنڌ ۾ قدم نه ڄمائي سگهن. 1820ع ۾ سرحدي تنازعن کي ٻنجو ڏيڻ لاءِ ٻيو عهدنامو ٿيو. 1826ع ۾ ”پنجاب جي شير مرد“ راڻي رنجيت سنگهه سنڌ تي ڪاهه ڪرڻ جي ڌمڪي ڏني. 1828ع ۾ انگريزن جو لشڪر پهرين افغان لڙائيءَ ۾ حصي وٺڻ لاءِ عهدنامي جي شرطن جي خلاف ورزي ڪندي، سنڌو درياءَ منجهان پنهنجا جنگي ٻيڙا هاڪاري وڃي مٿي چڙهيو. انهيءَ تان سنڌ جي ٽالپر حاڪمن ۽ انگريزن جي وچ ۾ سخت تنازعا ٿي پيا، ۽ نيٺ 1843ع ۾ هنن سنڌ کي پنهنجي برٽش شهنشاهت سان ملائي ڇڏيو. اها حقيقت آهي ته انهيءَ لاءِ هنن کي ڪو به اخلاقي جواز ڪو نه هو. سر چارلس نيپئر پاڻ قبول ٿو ڪري ته ”اسان کي سنڌ تي قبضي ڄمائڻ جو ڪو حق ڪونهي، پر ان هوندي به اسين قبضو ته ضرور ڪنداسين- ۽ سچ پچ ته اسان جو اهو قدم تمام فائديمند- ۽ ڪارائتي ڪميڻپ ۽ بدمعاشي ٿيندي!“ انهيءَ طرح سموري سنڌ (خيرپور کان سواءِ، جنهن جي حاڪم، پوري پوري وقت تي پنهنجي وفاداريءَ جو يقين انگريزن کي ڏياريو)، 1843ع ۾ انگريزن جي هٿن ۾ اچي ويئي.

باب چوٿون

انگريزي راڄ کان اڳ آبپاشي

سنڌ جو صوبو ڏکڻ اولهه ۽ اتر اوڀر جي چوماسن جي اثر کان گهڻو پري آهي. صوبي ۾ مينهن تمام ڇڊو ۽ بي وقتو پوندو آهي، انهيءَ ڪري باراني پوک هيٺ ايندڙ ايراضي سنڌ ۾ بلڪل اڻ لکي آهي ۽ سندس رهواسين پنهنجا فضل اپائڻ لاءِ قديم زماني کان وٺي هميشه پنهنجي فياض ”سنڌو دريا“ تي پئي ڀاڙيو آهي. حقيقت ۾، جو سنڌ کي ”سنڌوءَ جي ڪنوار“ سڏيو ويو آهي، سو به انهيءَ ڪري- ۽ جيڪڏهن هي ”حيات بخش دريا“ نه هجي ها ته سنڌ به، وچ ايشيا جي ويران صحرائن وانگر، هڪ خشڪ ۽ وارياسو بيابان هجي ها.

سنڌو دريا جون خصوصيتون: سنڌو دريا جي، مسيسپي نديءَ وانگر، اها هڪ نمايان خصوصيت آهي ته سنڌ منهجهان وهندي واقت، واديءَ جي ترائيءَ مان نه پر چوٽيءَ تان وهي ٿو. سندس ٻنهي ڪنڌين وٽان زمين، جيئن پوءِ تيئن، آهسته آهسته گهڻو هيٺاهينءَ تي لهندي وئي آهي. سنڌ جي اها نمايان خصوصيت آهي ته سندس زمين گهڻو ڪري دريا جي ڪنڌين وٽ تمام اوچي آهي ۽ جيئن هيٺ لهي ٿي، تيئن تيئن وڌيڪ هيٺاهين ٿي وڃي ٿي- ايتري حد تائين جو جيڪڏهن دريا اٿلي ته سموپريءَ جي سموري سنڌ پاڻيءَ هيٺ اچي وڃي. انهيءَ جو سبب ڳولڻ ڪو ڏکيو ڪونهي.

آب ڪلاني يا ٻوڏن جي مند ۾، جون کان وٺي سيپٽمبر تائين، دريا پهاڙي آبشارن مان تمام گهڻو رءُ ۽ لٽ کڻي ٿو نڪري، پر سندس وهڪرو، جو هيٺ ماٿريءَ ۾ تمام گهٽ رفتار جو آهي، ايترو سارو رءُ ۽ لٽ کڻي اڳتي نه ٿو وڃي سگهي. قدرتاً نتيجو اهو ٿيو آهي ته دريا جو پيٽ ۽ ڪنڌيون ڏينهون ڏينهن اوچيون ٿينديون ٿيون وڃن- پيٽ ته ڪنڌين کان به وڌيڪ چڙهندو ٿو رهي. ائين ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته ٻوڏن وارن سالن ۾، دريا جو پاڻي، جيڪڏهن هٿرادو رنڊڪن ۽ بندن ذريعي نه روڪيو وڃي، ته پاڻي ڪنڌيون ٽپي، ملڪ ۾ پنجاه سٺ ميلن اندر پهچي سگهي ٿو. جيئن جيئن ٻوڏون آيون ته هر ٻوڏ کان پوءِ، دريا جا ڪنارا اوچا ٿيندا ويا، ڇو ته رءُ جو گهڻو ڀاڱو ڪنڌين تي تهه ٿيندو ڄمندو ويو- ۽ ڪنڌين جي ويجهو ملڪ جي سطح مٿاهين ٿيندي وئي. ٻوڏ جي مند جي پڇاڙيءَ ۾، پاڻي تمام آهستي وهندو آهي. جنهن ڪري رءُ تنهان ئي پوئتي رهنجندو ويندو ۽ ويجهڙائيءَ وارن جهنگن ۽ آبادين جي وچ ۾ وڌيڪ تهه ٿيندو ڄمندو ويندو آهي. انهيءَ طرح صدين کان دريا جي انهيءَ وهڪ سبب ٻنهي پاسن جي زمين وڌيڪ زرخيز ۽ ڀلي ٿيندي پئي رهي آهي.

زمين جي عام سطح:جيئن ته دريا اتر کان ڏکڻ وهي ٿو، ان ڪري ملڪ جي عام سطح به دريا جي وهڪري پويان لڳي، ان جي ڪنارن کي هيٺاهين وٺندي آهستہ آهستہ گهڻي هيٺ ٿي وڃي ٿي. انهيءَ صورت جي ڪري سنڌ ۾ واه کوٽڻ، انجنيري هر لاءِ به هڪ ڏکيو مسئلو آهي- ۽ دريا مان گهڻي کان گهڻو پاڻي کڻڻ ۽ گهڻي ۾ گهڻي ايراضيءَ کي پاڻي پهچائڻ لاءِ درياءَ مان واهه ڪڍڻ لاءِ ان کي هڪ اُڀي ۽ ڏنگي رخ تي ٽڪڻو پوندو. پاڻي پنهنجي ليول (سنوت) پاڻهي ڪندو آهي، ۽ جيئن ته درياءَ چوٽيءَ تان ٿو وهي، ۽ زمين ان کان ڪجهه پرڀري آهي- انڪري درياءَ جو پاني، جيڪو هونئن درياءَ جي منڍي وٽ ساڳي سنوت تي هوندو آهي، سو پرڀرو بيٺل زمين کان مڙئي مٿڀرو هوندو آهي- ۽ انهيءَ ڪري درياءَ جو پاڻي- جيڪو ڪنڌين وٽ ايترو اوچو نه آهي جو زمينن ڏانهن وهي سگهي. جيڪڏهن ڪنهن واهه جي ذريعي ڇڪجي ٿو، ته ايترو اوچو ٿيو پوي، جو اهو، اندرئين حصي جي زمينن ڏانهن وهي اچي ٿو: ٿورن لفظن ۾ سنڌ جي واهن جي سرشتي جو اهوئي اصول آهي.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ