|
باب پهريون
قديم دؤر: سنڌ جي ٻولي يا ٻوليون
(600 ورهيه قبل مسيح کان 500 ورهيه بعد مسيح)
(الف) 600 ورهيه قبل مسيح کان اڳ
’سنڌ جي اوائلي ٻولي‘ ۽ موجوده ’سنڌي ٻولي‘
مئن جي دڙي جي ٻولي
دراوڙي ٻوليون ۽ سنڌي ٻولي
سنڌيءَ جي سنسڪرت مان نڪرڻ واري نظريي ۾ شڪ
سنڌ لغت جو پهريون نج ذخيرو ڪٿان آيو
سنڌي ٻولي جي دراوڙي بنياد لاءِ شرٽ جا دليل ۽ انهن تي تنقيد
سنڌي ۾ مُنڊا ۽ دراوڙي ٻولين جا الفاظ
سنسڪرت ۽ سنڌي ٻولي
(ب) 600 ورهيه قبل مسيح کان 500 ورهيه بعد مسيح سنڌ جي ٻولي ۽
پالي پراڪرت
ٻين حڪمران قومن جي ٻولين جو اثر
ٻولين جو عرصيوار خاڪو
سنسڪرت، پراڪرت ۽ اپڀرنش
اپڀرنش ۽ سنڌي جو تعلق
اپڀرنش جي لغوي ۽ تاريخي حيثيت
نتيجا
باب ٻيون
سنڌي ٻوليءَ جي سٽاءَ وارو بنيادي دور (500 - 950ع)
(الف) راءِ ۽ برهمڻ گهراڻن جي دور ۾ ٻوليءَ جي سٽاء ۽ صورت
(ب) جتن جي ٻولي ۽ سوڍن ٺڪرن جي ڍاٽڪي ٻولي
ڍاٽڪي ٻولي
جتن جي ٻولي
(ج) عربن جي دور حڪومت ۾ ٻولي جي تشڪيل ۽ ترقي
ٻولي ۾ وڌيڪ مرڪزيت پيدا ٿي
ٻولي جي نفسياتي ڪيفيت بدلي
ٻولي جي لغات ۾ واڌارو ٿيو
سنڌ جي الف - بي جي سٽاء، صورتخطي ۽ صرف - نحو تي اثر پيو
ٻوليءَ جي علم ادب جو بنياد پيو
نتيجا
باب ٽيون
سنڌي زبان جي انفراديت ۽ بين الاقوامي حيثيت جو تسليم ٿيڻ
(950- 1050ع)
سنڌ جي لساني انفراديت ۽ بين الاقوامي حيثيت جو تسليم ٿيڻ
بيروني جي ڪتاب الصيدنہ ۾ آيل سنڌي نالن جي جدول
نتيجا
باب چوٿون
سنڌي ٻولي جي تعيمر ۽ توسيع، ۽ زباني ادبي روايت جي اوسر وارو
دور
(سومرن جي حڪومت: 1050-1350ع)
سومرن جي حڪومت جو تاريخي ۽ جغرافيائي پس منظر
سنڌي ٻولي جي پکيڙ
سنڌي ۾ ذڪر ۽ سماع جا سلسلا
بابا فريد گنج شڪر جي ذڪر ۽ دوهن ۾ سنڌي الفاظ
سنڌ جي عام مقبول داستانن ۽ مشهور قصن جو بنياد
سومرن جي دور جي جنگين بابت ڳاهون
(الف) سومرن ۽ گجرن جون جنگيون
(ب) سومرن جي علاؤالدين جي لشڪر سان جنگ
(ج) ڪڇ جي مهڙ ۽ مناهين جي واگهم چاوڙي سان جنگ
(د) ڄام هالي ۽ همير سومري جي جنگ
سومرن جي سخا بابت ڀٽن ۽ چارڻن جون شڪايتون
سيد بدرالدين رضوي جو پڙهيل بيت
نتيجا
باب پنجون
معياري سنڌي ٻولي جي توسيع ۽ ان ۾ اعليٰ معياري شاعريءَ جي
ابتداء وارو دور
(سمن جي حڪومت وارو دور: 1350-1520ع)
معياري سنڌي ٻولي جي ترقي جا اسباب
سنڌي ٻولي جي سرحدن جو وسيع ٿيڻ
ڪڇ ۾ سنڌي جي ڪڇي محاوري جي تشڪيل
لس ٻيلي ۾ ”ٻيلي جي ٻولي“ جي تشڪيل
بلوچستان طرف سنڌي جو سفر، ۽ سنڌي ۽ بلوچي جو هڪ ٻئي تي اثر
سنڌي ۽ سرائڪي جو سنٻنڌ
تعليمي ۽ سرڪاري ٻولي
سمن جي دور ۾ سنڌي ٻولي جي روايتي ادب جو ذخيرو
سورهين جي سورهيائي بابت ڳاهون
سخي مردن جي سخاوت بابت ڳاهون
عشق ۽ محبت جي داستانن بابت ڳاهون
ماموين جا بيت
سمن جي پهرئين دور جي ٻوليءَ ۾ شعر جو تاريخي ذخيرو
سنڌين جو هڪ جنگي ’رجز‘ يا نعرو
ڄام تماچي لاءِ دعا يا اڳڪٿي جا بيت
شيخ حماد جو بيت
درويش نوح هوٿياڻي جي دعا
خوجن جي پيرن جا گنان
پير صدرالدين ڏانهن منسوب گنان
پير حسن ڪبيرالدين
سمن جي پوئين دور واري ٻولي ۾ شعر جو مستند مواد
پير مراد شيرازي جو منظوم دعائيه فقرو
شيخ عبدالجليل چوهڙ جي سماع جي مجلس ۾ ڳايل سنڌي بيت
حضرت شيخ عبدالجليل چوهڙ جو چيل سنڌي بيت
شيخ چوهڙ جي سماع جي مجلس ۾ ڏوهيڙي طور پڙهيل سنڌي بيت
شيخ عبدالجليل چوهڙ جي وفات کان پوءِ سماع ۾ پڙهيل بيت
سمن جي بالڪل آخري دور جو شعر
سيد حيدر سنائي جو چيل بيت
مخدوم احمد ڀٽي آڏو سماع جي مجلس ۾ پڙهيل بيت
اسحاق آهنگر (لوهار) جو بيت
شاعر پراڙ جو بيت
هڪ بيت جنهن جي مريدن معنيٰ پڇي
قوال جو سماع ۾ پڙهيل بيت
قاضي قادن جا بيت ۽ ٻولي
نتيجا
باب ڇهون
سنڌي ۽ فارسي جي وڌندڙ تعلق، سنڌي اصطلاحن ۽ نثري جملن جي
وضاحت، سنڌ جي ادبي ثقافتي دائري جي وسعت، روايتي
ادب ۾ اضافي ۽ سنڌي شعر جي تحريري ذخري ۾ واڌاري
وارو دور
(ارغون - ڌرخان - مغليه دور: 1520-1690ع)
فارسي ۽ سنڌي جو وڌندڙ تعلق
(الف) سنڌ جي تاريخي ۽ ادبي مواد جو فارسي نثر ۽ نظم ۾ نروار
ٿيڻ
(ب) سنڌي لفظن ۽ اصطلاحن جو فارسي عبارتن ۾ استعمال ٿيڻ
(ج) سنڌي بيتن جو فارسي ۾ ترجمو ٿيڻ
(د) فارسي ۽ سنڌي جي گڏيل عبارتن سان ڪتابن جو تنصيف ٿيڻ
سنڌي لفظن، اصطلاحن ۽ جملن جي معنيٰ ۽ مقصد کي سمجهڻ ڏانهن ڌيان
(الف) طلاق لاءِ استعمال ٿيندڙ سنڌي الفاظ ۽ اصطلاح
(ب) سنڌي ۾ سخن وجهڻ يا قسم کڻڻ واري صورت ۾ طلاق جو فيصلو
(ج) سڱابندي وقت چيل جملا
(د) اهي الفاظ جن جي چوڻ سان چوندڙ کي مسلمان تسليم ڪري
سگهجي
اتر طرف ملتان ۽ مٿي پنجاب تائين سنڌي ٻولي جي ثقافتي دائري جو
وسيع ٿيڻ
سکن جي گروئن جي ڪلام ۾ سنڌي الفاظ ۽ فقرا
گرو نانڪ جي ڪافي
گرو ارجڻ جا سلوڪ
سنڌي ٻولي ۽ ادبي ثقافت جو ڪڇ کان هيٺ ڏکڻ طرف ڪاٺياواڙ ۽
گجرات تائين پهچڻ
مهر راج عرف پراڻناٿ جا سنڌي سلوڪ
سنڌي ٻولي جي ڪڇي لهجي مطابق بيتن جي اصل
صورتخطي
سنڌي ٻولي ۽ ثقافت جو راجسٿاني پرڳڻن تائين پهچڻ
دادو ديال جو سنڌي ڪلام
ٻولي جي روايتي ادب جي ذخيري ۾ اضافو
دولهه دريا خان ۽ همون راٺوڙ
موکي ۽ متارا
بوبنا ۽ جراڙ
بڊاماڻي پنرو
سنڌي شعر جي مستند تحريري ۽ ذخيري ۾ اضافو
راڄو ستيو دل
مخدوم نوح رحه
سيد علي ثاني شيرازي
مخدوم ونهيو چانيهو
مخدوم قاضي عثمان درٻيلائي
شاه خيرالدين قادري ۽ سندس دور جو ٻيو شاعر
مخدوم عثمان اگهم ڪوٽي
ميين شاه ڪريم جي هڪ همعصر درويش جو بيت
ميين شاه ڪريم جي ٻئي هڪ همعصر جو بيت
شاه ڪريم جي زباني بيان ٿيل بيت ۽ انهن جي ٻولي
سنڌ کان ٻاهرين روايت واري سنڌي، سنڌي - سرائيڪي ۽ ٻين پاڙيسري
ٻولين جي آميزش واري شعر جو هڪ اهم ذخيرو
(الف) قاضي قادن جي دور جا سنڌي بيت
(ب) سنڌ جي شاعر ’حلو‘ جو سهڻو سنڌي بيت
(ج) سنڌ جي اُترئين ڀاڱي جي شاعرن جا بيت
(د) سنڌي سرائيڪي ۽ پنجابي - هندي جي آميزش وارا بيت
شيخ فريد (ننڍي) جا بيت
شيخ فريد کان سواءِ ٻين جا چيل بيت
(هه) دادو جا بيت
(و) اوڀر ۽ ڏکڻ - اوڀر سنڌ ۽ ڀر وارن راجسٿاني علائقن جي ٻولين
جي
آميزش وارا بيت
(ز) سنڌ جي سري ۽ ان سان لاڳو راجسٿاني علائقن ٻولين جي آميزش
وارا
بيت
نتيجا
باب ستون
مادري زبان سنڌيءَ ذريعي تعليم ڏيڻ ۽ سنڌيءَ ۾ درسي ۽ علمي مواد
جي منظوم ٿيڻ وارو شروعاتي دور
(مغليه دور: 190 - 1680ع)
مادري زبان ذريعي بنيادي تعليم ڏيڻ جو نظريو
تعليمي مقصد لاءِ سنڌي ۾ درسي ۽ علمي ڪتاب
سنڌي ۾ هڪ وڏي علمي ادبي زخيري جو لکجڻ
ٻولي جي سٽاء ۽ قدامت اسم، فاعل وغيره
ضمير استفهام
عدد
نتيجا
باب اٺون
سنڌي ذريعي تعليمي تحريڪ جي ڪاميابي، سنڌيءَ ۾ معياري درسي ۽
علمي ڪتابن جي تنصيف، سنڌي صرف - نحو ۽ لغات جي
مطالعي، سنڌي نثر جي شروعات ۽ اعليٰ سنڌي شاعري جي
عروج وارو دور
(آخري مغلن، عباسي ڪلهوڙن ۽ ٽالپر جو دور: 1680 -1860ع)
1. مادري زبان ذريعي تعليمي تحريڪ جا بنياد مضبوط ٿيڻ ۽ ان جي
ڪاميابي
(الف) معياري درسي ڪتاب ’ابوالحسن جي سنڌي‘
(ب) شاه لطف الله قادري جو رسالو
(ج) ”سنڌي“ جي خاص نالي سان وڌيڪ درسي ڪتابن جو شايع
ٿيڻ
مخدوم ضياء الدين جي سنڌي
مطلوب المؤمنين سنڌي
مخدوم محمد ابراهيم جي سنڌي
سنڌي عبدالرحيم جي
اساس الفرائض سنڌي
سنڌي احمد جي
عالم جمعي گراڻي جي سنڌي
عبدالحميد جي سنڌي
دائري وارن جي سنڌي
سيد هارون جي (ٽيهه اکري) سنڌي
(د) سولي سنڌي ۾ ڪتابن لکڻ جو عام نظريو
2. ”سنڌي درسي نصاب“ جو بنياد مضبوط ٿيڻ
3. مختلف موضوعن تي وڏي تعداد ۾ سنڌي ڪتابن جو تاليف ٿيڻ
تفسير
حديث
فقہ
دين اسلام
ايمان ۽ عقيدي، ريت ۽ رسم بابت وضاحت
سوانح ۽ تاريخ
تصوف، اخلاقيات
سماجي اصلاح
طب
تعويذات
4. ڪتابن جي ترجمن جو سلسلو شروع ٿيڻ
(الف) سنڌي مواد جو عربي فارسي ۾ ترجمو ٿيڻ
(ب) عربي ۽ فارسي ڪتابن جا سنڌي ۾ ترجما ٿيڻ
5. تجرباتي ۽ تحقيقي نتيجن کي سنڌي ۾ شايع ڪرڻ
6. سنڌي نثر ۽ عبارتن ۽ ڪتابن جي لکڻ جي شروعات
7. سنڌي لفظن ۽ ضرب - نحو (گرامر) جو مطالعو
(الف) ابتدائي سکيا لاءِ ’دو - وايا‘ ۽ - ’ٽه - وايا‘
(ب) سنڌي ذريعي فارسي ۽ سنڌي گرامر جو مطالعو
8. سنڌي ”الف - بي“ جو ساڳي هڪ ئي صورت ۾ لکجڻ ۽ سنڌي صورتخطي
جو وڌيڪ صحيح صورت ۾ رائج ٿيڻ
9. سنڌي لغات بابت تحقيقي مواد جو شايع ٿيڻ
10. سنڌ جي روايتي ادبي ذخيري ۾ تفصيلي ۽ تخليقي واڌارو
11. سنڌي اساسي شاعري جي عمارت جو اڏجڻ
شاهه لطف الله قادري اگهم ڪوٽي
ميون شاه عنايت رضوي نصرپوري
شاهه عبداللطيف ڀٽائي
عبدالوهاب سچيڏنو عرف سچل
فقير محمد صديق سومرو
قنبر علي شاه ڀاڏائي
خليفو نبي بخش صاحب
غلام محمد خانزئي
خواجه محمد زمان لواروي
فقير عبدالرحيم گرهوڙي
ڀائي چئنراءِ شڪارپوري
نتيجا
سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ
مــــــتــــن |
