ساميءَ روداس، نامديو، ڪبير ۽ ٻين مها ڪوين جا نالا پنهنجن سلوڪن ۾ کنيا آهن. مجاز کان حقيقت جي سفر جو ذڪر ڪندي چوي ٿو:

پريم بنا پرڪاس، ڪنهن کي ٿيو ڪينڪي،

ائين چئي ٿو نامديو، ڪبير اَئون رَوداس،

ڪري ڏس ڪلپت ري، سامي اُنن اڀياس،

ته چيتن چِد آڪاس، پرگهٽ ٿيئي پاڻهين.

ڪبير ۽ ٻيا هندي ڪويسر پريم رس جا اَکُٽ انبار ۽ ڀريا ڀنڊار آهن، ساميءَ جو بيان ڪرڻ کان اڳ فقط سمن جو هڪ مثال پيش ڪريان ٿو:

اَٺ پَهرَ چوسٺ گهڙي، لوهُو برست نين،

سمن بڙڇي پريم ڪي، جب لاگي تب چين.

هيڏو پريم ساگر، خوشيءَ ۽ غم جا رنگ تن کي سمن اجهو ايترو ليکيو آهي. اسان جو سامي ڀڳتيءَ ۽ ست سنگ وسيلي سچي سائينءَ کي حاصل ڪرڻ جي پرارٿنا ڪري ٿو، تنهن وٽ مجاز به آهي، اُن جو زبان ۽ بيان ۾ ڪن بابن ۾ ذڪر ملي ٿو. اڪثر هنڌن تي حقيقت جو اشارو به آهي، پر پريم، نيهي، عشق، عاشق، سڪ ۽ سهاڳڻ واربن بابن ۾ مجاز جا اشارا موجود آهن. اهڙن ڪجهه سلوڪن جي حوالي سان هيءَ ڳالهه بيان ڪرڻ گهران ٿو ته ساميءَ وٽ مجاز به آهي.

نيهي يعني عاشق جو ذڪر سامي هيئن ڪري ٿو:

پل پل پڪاري، نيهي نيڻ ڀري ڪري،

آءُ منهنجا سپرين، ويهه نه وساري،

تنهنجي عشق الڳ ڪيو، لائي لنئون لاري،

مئن کي ماري، ميلو ڪندين ڪن سان؟

هي عشق بيحد ڳجهو ۽ بيحد باريڪ آهي. اِن جي ڳالهه هر ڪنهن ڳڀروءَ جي وس جي نه آهي. جنهن کي مالڪ اهڙي توفيق ڏي جو  هو نيڻن کان به نزديڪ ٿي وڃي:

بيحد لنو باريڪ، آهي عشق اگم جي،

سامي لائي ڪنهن سورمي، لنگهي لوڪان ليڪَ،

جنهن کي ڏني ستگروءَ، تر تيٻر توفيق،

نئنن کون نجيڪ، سُتهه ڏسي سم سپرين.

سامي، ويدانت جو ترجمان آهي. اُن حوالي سان مجموعي طور روحانيت جو ترجمان آهي، جن سلوڪن ۾ هُو محبت ۽ مجاز جو بيان ڪري ٿو. اُنهن جي حوالي سان ساميءَ کي محبت ۽ مجاز جو ترجمان به چئي سگهجي ٿو. هُو نينهن جي ناوَڪ جو ذڪر ڪندي چوي ٿو:

جتي حبيب هڻن، ناوڪ ڀري نيهن جي،

وٺي ننهن چوٽيءَ کون، سامي مٿي کڻن،

ڳڻتي ليکي کون پري، لِنو لِنوَ چاڪ چِڪن،

تاتي طبيبن، ڦيون سڀ ڦٽيون ڪيون.

پريم ساگر ۾ ٽٻيون هڻندي، سامي پريم رس جو سچو طالب آهي. هُو هن طلب کي وري وري ورجائي ٿو. پريم جي پاڪ پيالي جو ذڪر ڪندي چوي ٿو ته جنهن هي پاڪ پيالو پيتو سو جنم جنم کي جيتي وٺي ٿو ۽ سر صدقو ڪرڻ لاءِ آتو آهي. فرمائي ٿو:

پرچي جنهن پيتو، پاڪ پيالو پريم جو،

ملي تنهن محبوب سان، امل جنم جيتو،

سامي سُک اڳتون، سر صدقي ڪيتو،

هاريو تنهن جيتو، جُڳتن سان جهان کي.

اهڙي پيار جي بازي کٽڻ لاءِ خبرداريءَ (ساوڌاني) جي ضرورت آهي. ڪهڙي ساوڌاني کپي، اُهو ڏس به طالبن ۽ پريمين کان پوندو. چي:

بيتي سا بيتي، باقي رک رهت سان،

پڇي وٺ پريمين کون، سچي رس ريتي،

سامي ساوڌان ٿي، بازي جن جيتي،

پاڪي پليتي، لنگهي چڙهيا لَکَ تي.

محبت ۽ مجاز قديم شاعرن کان وٺي، جديد شاعرن تائين هڪ مشترڪ ۽ مقبول موضوع رهيو آهي. چين جا قديم شاعر لي پاءِ ۽ تُوفو محبت ۽ مجاز بيان ڪرڻ ۾ نشانبر آهن. چيني شاعر تُوفو (712-770ع) جنهن جي سڄي عمر بک، بيروزگاري، ڏک، سرديءَ، سرڪاري عملدارن ۽ ڏاڍن جي ڏاڍ ۾ گذري، هن جي زندگيءَ جو هڪڙو عرصو ”ڇانگ آن“ جيل ۾ گذريو.

جيل واري عرصي ۾ هن پنهنجي زال ۽ ٻارن جي جدائيءَ ۾ نظم لکيو. جڏهن اُهي فُوچو شهر ۾ هئا:

اڄ رات فُوچو ۾ چانڊوڪيءَ ۾،

هويءَ جهاتيون پائيندي هوندي.

ٻار گهري ننڊ ۾ هوندا،

اُنهن کي پنهنجو پيءُ،

خواب ۾ نظر نه ايندو هوندو.

سَرديءَ ۾ هُن جا ڪارا وار،

عاج جهڙيون ٻانهون،

ٺارَ ٺاري وڌيون هونديون.

ڪڏهن اسين گڏباسين؟

دريءَ وٽ بيهي، چانڊوڪيءَ کي،

خشڪ اکين سان ڏسنداسين.

جديد شاعر ڪومورو (ولادت 1892ع)، لُوشُن (1881-1936ع)، مائوزتنگ (وفات 1976ع) ۽ ويهين صديءَ جي ٻين اهم چيني شاعرن محبت ۽ مجاز  گهڻو لکيو آهي. سامي مجاز جي مام کي پريم جي سودي کي مل مهانگو ڄاڻي ٿو. چوي ٿو:

اَٿي مهانگو، سامي سودو پريم جو،

جي توکي خواهش خريد جي، ته سَٽ سرَ جو سانگو،

پرچي پاءِ ڳچيءَ ۾، گلا جو گهانگهو،

لنگهي پوء لانگهو، ته مطلب ٿِيئي من جو.

وڏي واڪي ٿو چوي ته:

آءُ نه پياريانءِ، ڀري پيالو پريم جو،

سامي هن اوسر ۾، تن من سڀ ٺاريانءِ،

ده دس ڏيکاريانءِ، اَنڀهءِ پُرک اکين سان.

سامي هن سنسار کي محبت جو ميدان سمجهي ٿو. اُن ميدان ۾ ڪيئي رنگ رچن ٿا. عاشق سر جو سانگو نه ٿا ڪن:

محبت جي ميدان ۾، عاشق رنگ رچن،

پون پروانن جان، اڳيون عجيبن،

سانگ نه وارن سر جو، توڙي مچ مچن،

ماسو ماس نه تن، بره جنين بکري جو.

اُهي محبتي مشتاق ظاهر ٿي اڳيان اچن ٿا، لڪن ڪو نه ٿا:

محبتي مشتاق، لڪن ڇپن ڪينڪي،

پائي ويٺا پريم سان، اکين منجهه اوطاق،

سدا سپرين سان، پرچيا رهن پاڪ،

ٻانڀڻ ٻولن واڪ، درد ڀريا ديدار جا.

-

محبتي مَستان، جهولن جهروڪن ۾،

سامي سپيرين ري، ٻي سُڌ رکن ڪانه،

پل پل پين پريم رس، ڪڍي اوديا آن،

رهن منجهه جهان، سدا اليپ ڪنول جان.

سامي پنهنجي زندگيءَ جي مقصد کي سلوڪن ۾ ظاهر ڪيو آهي. هُو ويدن جو فلسفو بلڪل چِٽو ڪري سمجهائي ٿو. محبت جئن ته انساني زندگيءَ جو اهم عنصر آهي، محبت کي فاتح عالم چيو ويو آهي ۽ حقيقت تائين رسڻ جو ذريعو به محبت ۽ مجاز آهي. هن سلسلي ۾ محبوب جي رمز کي سمجهڻ به نهايت ضروري آهي. در در دوستي نه لائبي. ٻيائيءَ کي ٻوڙي ڇڏبو. سامي چوي ٿو:

محبوبن جي موڙ، سمجهي جنهن سامي چئي،

مِٽي تنهن جي من مون، سهجي سوڙه سنگهوڙ،

ٻَنڌن سڀ ٻيائيءَ جا، ڇوڙي ڇڏيائين ڇوڙ،

لِنو ورائي لوڙ، رکي نه رتيءَ جيتري.

روميءَ جو حوالو قرآن مان مغز ڪڍڻ وارو ڏيندي چوي ٿو:

جئن ڇنڊي ڇَڄُ، ڪڍي ڪِن ڪونڊيءَ مان،

تئن ڪڍايو قرآن مون، محبتين مگج،

رکن نه رتيءَ جيترو، ڪنهن جو گم گرج،

سامي هردم حج، مِلي ڪن محبوب سان.

محبت ۽ مجاز کي ساميءَ بيشڪ ڪٿي ڪٿي روحانيت جي رنگ ۾ ڳايو آهي، پر سندس ڪم آندل زبان پڌري پئي آهي. هُن پريم، عشق، نيهي، محبت ۽ عاشق جهڙا لفظ ورجائي ورجائي ڪم آندا آهن. هن اشارتاََ اوديا (جهالت) کي من مان ڪڍڻ جو چيو آهي، پر پيار جي ڳالهه به چِٽي چِٽي چئي آهي:

تنهين سڀ ڏنو، جنهن ڏنو من محبوب کي،

اوديا ڀرم اندر مون، ڇِڪي سڀ ڇِنو،

پاڻي منجهه ڀنو، جئن کيلوڻو کنڊ جو.

اِهو صحيح آهي ته سامي واپاري طبقي جو فرد هو. اُن طبقي جي نفسيات مان به هُن سبق ورتو. هُن اُتي مايا جو موه ڏٺو. اُن طبقي جي مڙني خرابين کان هن جي من ۾ ڌڪار پيدا ٿي. اوديا جي اونهي کوه ۾ ڪرڻ کان روڪيائين. ڀڳتيءَ ۽ ست سنگ جي صلاح ڏنائين. ڀرم جي ڀوت ۽ سنسن جي سنسار کي دور رهڻ جي تلقين ڪيائين. اِهو سڀ ڪجهه حقيقت ۽ مجاز جي دائري اندر رهي ٿي سگهيو ٿي. پيار اُن لاءِ پهريون ۽ بنيادي ذريعو آهي. پيار جي تلقين اُن ڪري ئي ڪري ٿو:

عشق لايو جن، سي ديوانا دوس جا،

بنا سڪ سڄڻ جي، ٻي ڳالهه ڪانه ڏسن،

آگيا ساڻ عجيب جي، آيو ڀوڄن ڪن،

سامي سدا رهن،د يوانا درٻا ۾.

-

عاشق ٿين نه ڏُور، پلڪ هڪ پرينءَ کون،

ڄاڻ وڃائي پانهنجي، هردم رهن حُضُور،

لائي ويٺا ڌُوڙ، مستڪ تي محبوب جي.

-

عاشقن اَڏيو، پريم پينگهوڙو گهر ۾،

پسڻ ڪاڻ پرينءَ جي، ٻيو سڀ ڪم ڇڏيو،

اَچي گڏ گڏيو، سڄڻ سڪ ڏسي ڪري.

آخر ۾ هن بحٿ جي مناسبت سان چند سلوڪ ٻيا به پيش ڪريان ٿو. هونئن ساميءَ جي سلوڪن ۾ محبت جو مذڪور آهي ئي آهي:

روئي راتو ڏينهن، عاشق ڪاڻ عجيب جي،

دانهان ڪري درد سان، نيو نهوڙي نينهن،

جيئين بن ۾ ٻڪري، گهيري ڪيهر شينهن،

سامي چئي سريهن، درد نه مِٽي درس ري.

-

عاشق سي چئن، سڪ جنين کي سچ جي،

لائي لنئون لالن سان، هر دي منجهه هيرن،

سامي پرچي پيءُ سان، من ۾ موجان ڪن،

سدائي گاون، بلاول بيحد منجهون.

-

ازغيبي آيو، عشق رنگيلو ايلچي،

هڻي چماٽو هيڪڙو، اڳيون تنهن لايو،

ملائي محبوب سان، سامي سمايو،

آڻ ويو آيو، جئن ڪنگڻ ڪَرَ جو.

-

اکين منجهه اوطاق، آهي يار عجيب جي،

سدا پسن سڪ سان، محبتي مشتاق،

جي جيئندي ٿيا جڳ کون ٻانڀڻ چئي بيباڪ،

خلوتن جي خاڪ، لائي ويٺا لعل ٿي.

-

جنهن کي پوري پريت، محبوبن جي من ۾،

سي نڪي گهمن ڏيورا، نڪي گهمن مسيت،

ڄاڻي سڀ سنسار جي، ڪُوڙي ڪلپت ريت،

پرين ري پريت، ڪنهن تي ڪينڪي.

(ساميءَ جا سلوڪ، حوالي طور سنڌي اديبن جي سهڪاري سنگت حيدرآباد جي 1978ع واري ڇاپي مان ورتل آهن).

لفظن جون معنائون:

انڀهءِ: ڄاڻ

اوسر:وقت

پرڪاس:پرڪاش، سوجهرو

بکري:بخرو، حصو

آن:ڀوء، ڊپ

اودي: بي علمي، جهالت

پريت:ويساه

موڙ:رمز

گم:غم

گرج:غرض

تيٻر:تکو،تيز

سرينهن:مرڻ تائين

سُتهه:پاڻ مرادو

چدآڪاس: پرماتما، مالڪ

جڳتن: جڳڻ

(هي معنائون ڊاڪٽر عبدالڪريم جي تيار ڪيل ”سامي ڌاتو ڪوش“ سان ڀيٽيل آهن).

ساميءَ جو اَوڌوُت وارو عنوان، شاهه ۽ سچل جي ڪم آندل آڌوتيءَ سان معنيٰ ۾ملي ٿو. اُهو ڄڻ رامڪليءَ جو مضمون آي. ائين ساميءَ ۾ ٻي به مضمونن جي رنگا رنگي ۽ نيرنگي آهي.

صوفي دلپت رام (1777-1841ع):

جيئن مٿي بيان ٿي آيو ته صوفي دلپت رام هڪ درويش منش ۽ مشهور هندو شاعر هو. هيڏانهن بي تعصبيءَ ۽ انسانيت جي تعليم عام ڪئي اٿس. عمل ۽ ڪلام ۾ هو چٽي طور چوي ٿو ته ڪفر ۽ اسلام ۾ ڪي ماڻهو اُبتا پير کڻن ٿا ۽ انسانيت جي اعليٰ ۽ بنيادي آدرشن کي پٺيرا ٿين ٿا. اِن سلسلي ۾ اِها به تنبيهه ڪري ٿو ته انسان جي دل، انسان ذات جي محبت جو مرڪز هجڻ کپي. دلپت جي ڪلام کي پروفيسر ايم. ٺڪر ايڊٽ ڪيو. اُن کانسواءِ سندس ڀڄنن جو هڪ مجموعو 1927ع ۾ لکيو ويو (يا ڇپيل هجي)، جو ڪيولرام ڪشنچند جڳتياڻي پينشر سابق روينيو ڊپارٽمينٽ (گاڏي کاتو ڪراچي) مرتب ڪيو آهي(28). ڪتاب جو مُهاڳ ”پستڪ لکندڙ جي وينتي“ جي عنوان سان لکيو اٿس. اُن ۾ هو لکي ٿو ته هي ڪلام (ٻاڻي) هُنَ هڪ ٻئي هٿ لکيل ڪتاب تان اُتاري تيار ڪيو آهي. اڳ لکيل ڪتاب جو به هي انتخاب آهي. ڪي بيت آهن، جن ۾ شاعر جا خيال ظاهر ڪيل آهن. پتنگ بابت شاهه جي رسالي جي پيروي هيئن ڪري ٿو:

پتنگ چائين پاڻ کي، تان آءُ اُسري آڳ،

عشق جي آڙاه جو، ڊوڙي جهلج داغ،

دلپت پوء دوفان ۾، سِرَ جو ڇڏي سانگ،

محبوباڻون ماڳ، مري ماڻ مچ ۾.

-

پُري آيا اڳ تي، پتنگ ڳاٽ کڻي،

پاڻ اُڇلائي آڳ تي، پئي ٿيا پڻي،

دلپت پوء دوفان ۾، رک عشق اَڻي،

شمع سِر هڻي، اُهي سِرَ سُرها ٿيا.

-

پُري پنگ آيا، گهوٽن جا گِهڏي،

ويچارن جي وجود ۾، ناهي هوڏ هڏي،

ماٺ ڪري پيا مچ ۾، ڪسڪيا ڪين ڪڏهي،

دلپت تن تڏهي، ٿيو مشاهدو محبوب جو.

دل جي موسم ۽ ٻاهر جي ڀيٽ هيئن ڪري ٿو:

تن آيو رَسُ رُتين جو، هوت منهنجي هنجَ،

دائم دلپت دوست سان، اُهي رُتيون صبح سهنجَ،

محب ويٺو جن منجهه، مندون سي ماڻينديون.

-

تن آيو رس رتين جو، جي محبت منجهه مگن،

لايو برهه چِت ۾، چيتن جو به چمن،

دلپت دائم دوست سان، دل کي قائم ڪن،

ساجن ڏٺو جن، من مندون سي ماڻينديون.

-

سدا بهار تن ڀَيو، جن آئي برهه بوءِ،

پري ٿين نه پرينءَ کون، اُهي رتيون سنجهه صبوح،

دلپت دائم دوست سان، اورين روءِ، بروءِ،

جاني جن جي جوءِ، مندون سي ماڻينديون.

ڪي دوها ڀڳتيءَ جي مضمون ۾ آهن. ڄڻ ڀڄن آهي. ائين دلپت هڪ صوفي شاعر طور به اسان جي اڳيان آهي. اڪثر ساميءَ جي ويدانت واري لڙهيءَ ۾ هڪ موتيءَ وانگر به آهي. ويدانتي ڪلام ۾ دلپت هڪ اهم شاعر آهي.

صوفي آسورام (1824-1897ع):

تصوف ۽ ويدانت جي الاهيات بابت گربخشاڻيءَ جي تيار ڪيل شاهه جي رسالي جي حوالي سان بحث ٿيو آهي، حقيقت ۾ هندو شاعرن کي ادبي پرک پروڙ ۾ ويدانتي شار به ڄاتو ويو آهي. ٻنهي فڪرن (تصوف ۽ ويدانت) ۾ هنن جو نيڪ نالو خاص طور انهيءَ ڪري نشانبر آهي جو هنن مالڪ جو مهما (تعريف) ڳائڻ ۽ انسان ذات کي بي تعصبيءَ جي عينڪ سان ڏسڻ جي تلقين ڪئي آهي.

آسو رام جي ڪم آندل زبان جي باري ۾ خانبهادر ميمڻ لکي ٿو: ”ٻوليءَ جي لحاظ کان آسو رام جي سموري ڪلام کي ٻن ڀاڱن ۾ورهائي سگهجي ٿو. هڪڙو اُهو ڪلام اٿس، جنهن ۾ يوگ وديا ۽ ويدانت سان خاص تعلق رکندڙ اهڙا ڏکيا سنسڪرت لفظ ڪم آندا اٿس جن جي معنيٰ ڪوبه مسلمان ته سمجهي نه سگهندو، پر سڀڪو هندو به ڪنهن ڪوش يا ڊڪشنريءَ کوڻ ڌاران معلوم نه ڪري سگهندو. پڻ تصوف سان خاص تعلق رکندڙ ۽ ٻيا اهڙا ڏکيا عربي لفظ ڪم آندا اٿس جن جي معنيٰ ڪو به هندو ته سمجهي ڪو نه سگهندو، پر سڀ ڪو مسلمان به ڪنهن لغت اُٿلائڻ ڌاران پروڙي نه سگهندو(29).“

آسورام جو گهڻو مدحيه ڪلام به آهي، ڪافيون غزل، بيت ۽ ڀڄن به اٿس. ڪافي، ڀڄن جو هي انداز اٿس:

دين ڪفر سڀ ڇوڙ سياڻا،

صاحب سڀ تي نيارا.

1-    الک الله هڪڙو ئي آهي، سو قادر ڪلتارا،

      پاڻ ۾پاڻ کي ڏس پيهي، کولي اندر جا تارا.

2-    آسو قلب اُجارج سچ سان، ٻيا ڪر دور خسارا،

      لار جو تُرهو کڻ تون سنگي، ٻيا ناهن ڪي چارا.

                                 (پريم غنچو)

        پٿر کي نه پوڄڻ جي تلقين هيئن ڪري ٿو:

   مول ڇڏي جو پڪڙي ڌاري،

   تنهن جي سُڌ ٻُڌ گم ٿئي ساري.

1- ڌڻي نه سوجهي پٿرکي پوڄي،

   اندر تنهن جي انڌ انڌاري.

2- الف بنا ٻيا اکر اَجايا،

آسو سٽ سا آهي ساري.

عجب اتفاق آهي جو ديوان آسو، صوفي آسو رام جي وفات واري سال ۾ ڇپيو آهي. اُن ۾ مُنڍ ۾ لکي ٿو: ”آسو مل ڏاندو مل فقير صوفي اصل اسڪول ماستر رهندڙ هالن پراڻن جي عام خاص ماڻهن جي فائدي لاءِ جوڙي تيار ڪيو، بي ميار رهيو. هن ۾ ڀيانڪ، رُچڪ ۽ يٿارٿ، ٽن قسمن جا وچن آهن ۽ من جي مارڻ جا يتن آهن. سڀڪنهن سمجهه ڀرئي لاءِ هڪ نصيحت نامو تحفو فيض رسانو آهي(30).“ ڪتاب جي آخر ۾ سمپورڻ جي عنوان هيٺ لکي ٿو: ”هن فقير جا ٻيا به ٻه ڪتاب جوڙيل آهن. هڪ رسالو آسُو جنهن ۾ ابيات ۽ 43 سُر آهن، ٻيو پريم غُنچه جنهن ۾ ڀڄن ڪافيون وايون آهن. پڙهڻ سان تعلق آهن:

از عزيزان دعا طلب دارم،