باب ڇهون

سنڌ جي خود مختياري

0 3 9 1 ع جي سرءُ ۾ بمبئي جي مشهور قانوندان ۽ ننڍي کنڊ ۾ مسلمانن جي اهم اگواڻن مان هڪ محمد علي جناح پير پاڳاري خلاف جوڙيل ”همراهه ڪٽهڙي ۾“ واري بدنام ڪيس ۾ بچاءُ جي وڪيل طور پيش ٿيڻ واسطي سکر آيل هو. پير کي سندس ويجهن صلاحڪارن ۽ مريدن صلاح ڏني هئي ته هو کهڙي جي حمايت ۽ همدردي حاصل ڪري ڇاڪاڻ ته، هو نه رڳو سينئر اسيمبلي ميمبر پر بيٺڪي انتظاميا جي خواهشن جي خلاف سورهيائپ ڀريو موقف اختيار ڪرڻ جي همت رکندڙ پڻ هو. پير  پنهنجي خاص خليفي محبت فقير کي پنهنجي مريدن ۽ نوڪرن ڏانهن لکت ۾ اها هدايت ڏني ۽ کهڙي صاحب سان گڏجڻ واسطي لاڙڪاڻي اماڻيو ته کهڙي کي پير جي بچاءُ جي سار سنڀال لهڻ جون سموريون ذميواريون سونپيون وڃن. کهڙي صاحب پير جي ڳالهه تي راضپو ڏيکاريو ۽ ڪيس جي شروعات مهل سکر جيل آڻڻ تي ساڻس ملاقات ڪرڻ پڻ ويو. پير صاحب کيس التجا ڪئي ته هو جناح صاحب سان ملي جيڪو ان وقت سکر جي سرڪٽ هائوس، (جيڪو ٽڪريءَ تي واقع هو) ۾ رهائش پذير هو.

کهڙي جي جناح سان اها پهرين ملاقات هئي، جيتوڻيڪ هو هندستان جي مسلمانن جي حقن لاءِ پتوڙيندڙ اعتدال پسند مسلمان اڳواڻ ۽ نامياري قانوندان طور جناح جي ناماچاريءَ کان واقف هو. کهڙي صاحب جي چوڻ مطابق ”جناح صاحب گهڻو تڻو وقت ڪيس دوران سياست تي ڳالهائيندو رهيو.“ کهڙو صاحب ڪجهه ڏينهن تائين سکر ۾ رهيو ۽ پير پاڳاري جي ڪيس جي شنوائين تي لاڳيتو ويندو رهيو. هن ۽ جناح سان ملاقات لاءِ ڪراچيءَ مان ڪهي آيل عبدالله هارون جناح کي مانجهاندي جي دعوت ڏني ته جيئن ناميارا مسلمان پڻ ساڻس ملاقات ڪري سگهن ۽ سنڌ جي بمبئي کان عليحدگيءَ وارو ڪيس سندس آڏو رکي سگهجي. جناح دعوت قبولي ۽ آچر ڏينهن خيرپور جي هز هائينس مير جي سکر واري رهائشگاهه تي ان جو اهتمام ڪيو ويو.

”مون ڪجهه اهم شهرين سان گڏ منهنجي اخبار ”سنڌ زميندار“ جي ايڊيٽر علي محمد راشدي، خان بهادر پير بخش منشي، ريٽائرڊ ڊپٽي ڪليڪٽر، عبدالحامد خان پراڻي سکر وارو، سيد معصوم شاهه جي پونئيرن مان سيد ڪرم علي شاهه ۽ بيرسٽر عبدالرحمان کي دعوت ڏني. اسان سکر جي اڌ درجن کن واپارين کي پڻ دعوت ڏني، جيتوڻيڪ مهمانن جو ڪُل تعداد ويهارو کن مس هو.“ ان ڪاڄ بابت کهڙو صاحب پنهنجي ساروڻين ۾ ڄاڻائي ٿو:

”هارون ۽ کهڙي سنڌ جي بمبئي کان عليحدگيءَ واري مامري تي ڳالهايو، ۽ انگريزن طرفان آئيني سڌارن جي ايندڙ قسط ماڻڻ لاءِ سنڌ واسطي ان جي ضرورت کان آگاهه ڪيائون. جناح کي ان معاملي ۾ ذاتي دلچسپي وٺڻ جي درخواست ڪئي وئي ۽ هن ڄاڻايو ته هو اهو مقصد پنهنجي سر کڻڻ لاءِ تيار آهي. هو مسلم ليگ جي پليٽ فارم تان ان مطالبي لاءِ پنهنجي حمايت جو اڳيئي اعلان ڪري چڪو هو. هن اهو معاملو موقعو ملڻ تي اٿارڻ لاءِ هام ڀري. مانجهاندي تي جناح صاحب آئيني سڌارن تي ۽ مسلم اقليت جي هندستان ۾ تحفظ بابت تفصيلي ڳالهه ٻولهه ڪئي. هن ڪلڪتي واري ڪُل جماعتي ڪانفرنس جو حوالو ڏنو جتي هن مسلمانن جي مسئلن کي سمجهائڻ لاءِ دليل پيش ڪيا. رپورٽ جي ليکڪن تي پڻ مسلم نمائندگي ۽ ”تحفظن“ لاءِ گهرون شامل ڪرڻ تي زور ڏنو. هن هندو انتها پسندن جي سخت گير هئڻ جي اپٽار ڪندي ڪانگريس سميت هندو قيادت جي تنگ نظري ۽ وسيع القلب نه هئڻ تي ڇوهه ڇنڊيا. هُن مصر جي زغلول پاشا جو حوالو ڏنو جنهن سندس بقول، پنهنجي ملڪ ۾ ڪل آبادي جي اٺ سيڪڙو واري قبطي اقليت کي ڪورو ڪاڳر ڏنو ۽ کين پنهنجي مرضيءَ جا تحفظ يا حالتون درج ڪرڻ لاءِ چيائين ۽ واعدو ڪيائين ته اڪثريت کان گهر ٿيندڙ اهي سمورا مطالبا مڃيا ويندا. ڪشاده دليءَ جي انهيءَ مظاهري قبطي برادريءَ جون دليون کٽي ورتيون ۽ هو برطانوي سامراج خلاف هلندڙ قوم پرست تحريڪ ۾ ڀاڱي ڀائيوار ٿيا. جناح جي تقرير سندس ٻڌندڙن کي موهي وڌو. سنڌ جي اڳواڻن سان سندس اهو تعارف ايندڙ ڏينهن ۾ هن کي ڪم آيو. 0 3 9 1ع  واري ڏهاڪي جي پڇاڙيءَ ۾ انهن ئي اڳواڻن جي پٺڀرائي سان سنڌ ۾ مسلم ليگ جو پايو وڌو.

دراصل فرقيوار ڏڦير ۽ سنڌ جي روايتي بين المذهبي سهپ جي ڌاري به پنهنجي بالادستي قائم ڪرڻ واري هندو انتها پسندن جي هوڏ، کهڙي صاحب سميت مسلم قيادت کي نيون راهون ڏسڻ تي مجبور ڪيو. هو ان سان سهمت هئا ته صورتحال جو واحد حل سگهاري ۽ وڏي تعداد ۾ هندو ڪامورا شاهيءَ کي ٻنجو ڏيڻ آهي، جيڪا مسلمان اڪثريت لاءِ فائديمند، هر ان اپاءُ جي راهه ۾ رنڊڪ وجهڻ لاءِ اڳي کان اڳري هئي.  ان جو حل سنڌ جي بمبئي کان عليحدگي هو. بمبئي پريزيڊنسيءَ ۾ ته هندو اڪثريت هئي پر خود مختيار سنڌ صوبي ۾ 5 7  سيڪڙو مسلم آباديءَ جي صورت ۾ هندو انتها پسند بي اختيار بڻجي وڃن ها. انهن حالتن عليحدگيءَ واري پراڻي گُهر ۾ نئون روح ڦوڪيو ۽ ان مامري تي آواز اٿارڻ لاءِ نئين ۽ همت ڀري قيادت پڻ نروار ٿي.

سنڌ پنهنجي ڊگهي تاريخ دوران گهڻي ڀاڱي آزاد پئي رهي آهي ايستائين جو وڏين سلطنتن جو حصو هجڻ مهل به ان ۾ سدائين پنهنجو گورنر ۽ علائقائي خودمختياري پئي رهي آهي. ان جا حاڪم پوءِ هو آزاد هجن يا وڏين سلطنتن جا ايجنٽ، ٻنهي صورتن ۾ مقامي حوالي سان راڄ پئي ڪندا آيا آهن. 3 4 8 1 ع ۾ انگريزن جي فتح کان پوءِ ڪجهه سالن تائين سنڌ سر چارلس نيپئر جي گورنر شپ دوران برطانوي سلطنت جو هڪ ڌار صوبو رهي ۽ 7 4 8 1 ع ۾ بمبئي پريزيڊنسيءَ جي حصي طور ڪمشنري هيٺ ڏيڻ سان تاريخ ۾ پهريون ڀيرو پنهنجي آزادي وڃائي ويٺي. هاڻ نئين طور تي متعين ٿيل سنڌ جي ڪمشنر کي سوين ميل پري پريزيڊنسيءَ جي راڄڌانيءَ مان مليل اختيارن سان ليس ڪيو ويو. سنڌ هاڻ سمورن حوالن سان ڪمشنر ۽ سندس عملدارن جي رحم و ڪرم تي هئي. 8 6 8 1 ع واري سنڌ ايڪٽ ڪمشنر کي ڪائونسل جي گورنر جا ڪيترائي اختيار ڏنا ۽ ان کيس عملي طور تي آزاد حاڪم بڻائي ٿي ڇڏيو.

بمبئي جهڙي ڏورانهين راڄڌاني سبب سنڌ تي ڪمشنر ذريعي آپيشاهاڻو راڄ اڻٽر ڳالهه هئي. ان ريت سنڌ عملدارن لاءِ جنت بڻجي وئي. هت انهن آڳاٽي دورن جي شهزادن جيان راڄ ٿي ڪيو. ان جي ڪنهن به اعليٰ اختياري يا سندن قدمن تي ڪنهن سوال اٿارڻ جو خدشو نه هو ۽ ايستائين جو ڪي به معاملا پئدا ٿيڻ جي صورت ۾ ”گورنر واري ڪائونسل“ پڻ مقامي آفيسرن جي صلاح تي دارومدار رکندي هئي. بمبئي جو گورنر گهڻي ڀاڱي سالياني شڪار واري مند ۾ سنڌ جو دورو ڪندو هو ۽ سنڌوءَ تي ڦيروئي سندس عملي نظرداري بڻبو هو. بمبئي سرڪار جا اعليٰ اهلڪار سياري ۾ ڪو پندرهن کن ڏينهن لاءِ سنڌ ايندا هئا جن کي شڪار ڪرائي ۽ دعوتون کارائي خدمت چاڪري ڪئي ويندي هئي ۽ صوبي جي مسئلن کان اڳي وانگر لاتعلق ۽ اڻ واقف ٿي بمبئي موٽي ويندا هئا. ان ريت پنهنجي فتح کان پوءِ سٺ سال کن سنڌ ڪامورن جي تسلط ۾ پوريءَ طرح دٻيل رهي. آفيسرن طرفان پنهنجي شان ۾ اضافي طور سنڌ کي انعام يا مراعت ۾ ليکڻ جي حقيقت ان ڳالهه مان پڻ ظاهر ٿئي ٿي ته خاص طور تي اتر اولهه هندي صوبي جي ڌار انتظاميا بڻجڻ کان پوءِ جڏهن سرحد صوبو وجود ۾ آيو تڏهن سنڌ کي پنجاب سان ملائڻ لاءِ تمام سنجيدگيءَ سان ڪوششون ڪيون ويون.

7 4 8 1 ع کان 8 0 9 1 ع تائين جڏهن هندستان ۾ مورلي -منٽو آئيني سڌارا متعارف ڪرايا ويا ته به سنڌ مڪمل ڪامورڪي راڄ هيٺ هئي. هندستان ۾ حڪومت تي نمائندگيءَ جي اصول لاڳو ٿيڻ سان ئي ڪجهه ساهي حاصل ٿي. اها ئي هڪ واهه هئي جنهن جي مدد سان سنڌين پنهنجا عيوضي موڪلي، سرڪاري ايوان ۾ پنهنجو ڪيس پيش ڪري ٻين ديس واسين کان همدردي حاصل ڪري سگهي. ڪنهن حد تائين عوامي قيادت جي سامهون اچڻ جنهن جي ويهين صديءَ جي شروعات کان 4 2 9 1 ع ۾ پنهنجي موت تائين رئيس غلام محمد ڀرڳڙي سرواڻي ٿي ڪئي، هڪ عليحده سنڌ جي گُهر سامهون آئي. 1913ع ۾ اها گُهر سياري واري مند دوران ڪراچيءَ ۾ ڪوٺايل آل انڊيا ڪانگريس جي سالياني اجلاس ۾ پڻ ڪئي وئي.

نامياري هندو ڪانگريسي ۽ ڀرڳڙيءَ جي گهاٽي سنگتي هرچند راءِ وشنداس عليحدگيءَ لاءِ پنهنجي ڳالهه ڪجهه هيئن رکي ”صوبي وٽ ڪيترائي اهڙا جاگرافيائي ۽ انساني گروهن جا اهڃاڻ آهن جيڪي ان کي پاڻ ڀرو علائقائي يونٽ بڻجڻ جو اهل ٿا بڻائين.“

سنڌ جي سياسي گروپن طرفان هندستان لاءِ سيڪريٽري سر ايڊون مانٽيگيو آڏو سندس 7 1 9 1 ع دوران حقيقتون لهڻ واري دوري وقت ڪيس رکيو ويو. هن ڀرڳڙي گروپ سان گڏ 5 8 8 1 ع کان ٿڌائپ سان مسلمانن جو نقطي نظر پيش ڪندڙ سنڌ جي محمدن ايسوسيئيشن سان پڻ ملاقاتون ڪيون. 1919 ع وارن آئيني سڌارن ۾ سنڌ جي خود مختياريءَ کي شامل نه ڪيو ويو، جيتوڻيڪ اهو مسئلو مانٽيگيو جي ڌيان تي پڻ آندو ويو، جنهن پنهنجي هندستان واري دوري بابت ڇپيل ڊائريءَ ۾ ڄاڻايو آهي:

”بحث مباحثي اوڏي مهل دلچسپ صورتحال اختيار ڪئي، جڏهن اسين سنڌ جي علحدگيءَ واري سوال سان منهن مقابل ٿياسين. سنڌ صوبائي ڪانفرنس جيڪا ڪانگريس - مسلم ليگ جوڙيل رٿ سان آئي هئي. هڪ خاص صوبي جي تشڪيل کي تعطل وجهندڙ سنڌ ڪمشنريءَ کي ختم ڪرڻ جي خواهش ظاهر ڪئي. هنن خرچ پکي سبب ان مهل هڪ خاص صوبو نه ٿي چاهيو. سنڌ محمدن ايسوسيئيشن جلد کان جلد سنڌ جي عليحدگيءَ ۽ اهو بيشڪ سچ آهي ته بمبئي طرفان سنڌ کي ملندڙ  فنڊن کان وڌيڪ سنڌ بمبئي کي ڏئي ٿي.“

پهرين مهاڀاري لڙائي کان اڳ واري دور ۾ عليحدگيءَ لاءِ جدوجهد انتهائي گهٽ هئي. 4 2 9 1 ع ۾ غلام محمد ڀرڳڙي پنهنجي سياسي عروج وارن ڏينهن ۾ چاليهن سالن جي ڄمار ۾ وقت کان اڳي گذاري ويو. سندس مرتئي سان عليحدگيءَ واري مقصد تي هندن ۽ مسلمان اڳواڻن ۾ سهڪار جي عملي پڄاڻي ٿي.1920ع واري ڏهاڪي دوران فرقيوار ڇڪتاڻ جي عروج هندو اڳواڻن کي هڪ پاسي ڌڪي عليحدگيءَ واري جدوجهد کان ڇني ڌار ڪيو. هاڻ هو عام ماڻهن کي لاڀ رسائيندڙ جمهوري وهنوار لاءِ بهتر انتظاميا جي ڏس ۾ ڪو عوام دوست موقف اختيار ڪرڻ بدران رڳو فرقيوار بنيادن تي سوچڻ ۽ عمل ڪرڻ لڳا هئا. هندو قيادت جنهن ۾ ڀرڳڙيءَ جو جهونو ساٿي هرچند راءِ وشنداس پڻ شامل هو، ان بنياد تي سنڌ جي بمبئي کان عليحدگيءَ جي مخالفت ڪري رهي هئي ته بمبئي پريزيڊنسيءَ ۾ هندو وڏي اڪثريت ۾ آهن جڏهن ته ڌار ڪيل سنڌ ۾ هو انتهائي قليل اقليت ٿي پوندا. ان دور کان هندو قيادت جي مخالفت تلخ ۽ اڻ روڪ ٿي وئي.

سنڌ جي عليحدگيءَ لاءِ جدوجهد ٽن اهم مرحلن ۾ ڪئي وئي. پهرين مرحلي ۾ اها جدوجهد هندن ۽ مسلمانن گڏيل طور تي ڀرڳڙي ۽ وشنداس جي سرواڻيءَ ۾ هلائي جنهن دوران ديوان گدو مل، شيخ عبدالمجيد ۽ ٻيا به سرگرم هئا. اهو مرحلو1924 ع ۾ ڀرڳڙيءَ جي مرتئي ۽ ان ڏهاڪي ۾ فرقيوار ڇڪتاڻ تي پورو ٿيو. قيادت ۾ خال پئدا ٿيڻ ۽ هندستاني سياست ۾ نوان لاڙا پئدا ٿيڻ سبب اهڙي گڏيل قيادت جي ٻيهر اڀرڻ جا ڪي به امڪان نه هئا.

ٻئين مرحلي تي اها جدوجهد گهڻي ڀاڱي آل انڊيا سطح جي سالياني ڪانفرنس ۾ ٺهرائن جي منظوريءَ طور رهي. هيءُ اهو عرصو هو جنهن ۾ عليحدگيءَ لاءِ هندو مخالفت انتهائي واضح طور تي سامهون آئي. جيتوڻيڪ هندن مان ڪي انتهائي روشن خيال اڳواڻ اڃان تائين عليحدگيءَ جا حمايتي هئا پر هڪ وڌيڪ بااثر حصو انهيءَ خلاف سندرو ٻڌي آيو ۽ آزاد سنڌ ۾ هندن جي ٿيندڙ مبينه حالت جا داستان گهڙي ٻڌائڻ لڳو. نتيجي طور ڪلڪتي واري ڪل جماعتي ڪانفرنس ۽ نهرو رپورٽ پڻ ان مامري تي گوٿناٿ کان ڪم ورتو ۽ عليحدگيءَ لاءِ نالي ماتر منظوري  ڏنائون.

جدوجهد جو ٽيون ۽ حتمي مرحلو جنهن ۾ کهڙو صاحب انتهائي اهم اڳواڻ ۽ تحريڪ جي منتظم طور اڀريو هو، سنڌ سان تعلق رکندڙ قيادت انتهائي زور شور سان آل انڊيا سطح جي مسلم قيادت جي مدد سان هلايو، جنهن جو خيال هو ته سنڌ جو معاملو مستقبل ۾ سڄي هندستان جي مسلمانن جي آئيني حقن جي حوالي سان انتهائي اهم هو.

پر آل انڊيا قيادت جي سنڌ جي مسئلي جي مجموعي مسلم آباديءَ لاءِ اهم هئڻ تي سهمت ٿيڻ کان اڳ سنڌ جي مسلمانن کي پنهنجي سر گڏيل عمل ۽ يڪراءِ ڪيس تيار ڪرڻ جو مظاهرو ڪرڻو هو. کهڙو صاحب ۽ سندس دوست مهاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ واري عرصي دوران ٿورڙي گهڻي فرق سان غير سرگرم رهندڙ سنڌ جي عليحدگيءَ واري سوال کي ڀرپور انداز ۾ اڀارڻ جو پڪو پهه ڪري چڪا هئا. ورلي سالياني مسلم ليگ ڪانفرنس جهڙن مسلم ڪاڄن تي اهو معاملو اٿاريو ويندو هو، باقي عرصو ان تي خاموشي ڇانيل هوندي هئي. 7 2 9 1 ع کان کهڙو صاحب ان نتيجي تي پهچي چڪو هو ته ڪامورا شاهيءَ جو موتمار هٿ ٽارڻ جو و احد دڳ خود مختياري ماڻڻ آهي ۽ عليحدگيءَ جي مقصد سان سرگرميءَ سان جنبي ويو. پهريون ملندڙ موقعو نومبر 7 2 9 1 ع ۾ سرجان سائمن جي قيادت ۾ هندستاني سڌارن بابت سائمن ڪميشن طور مشهور ”شاهي آئيني ڪميشن“ ٺهڻ جي صورت ۾ سامهون آيو. 1928ع جي سياري ۾ هندستان آيل انهيءَ ڪميشن جو ڪم1919ع واري مانٽيگيو چيلمسفورڊ سڌارن ۽ Dyarchy واري سرشتي جو عمل درآمد جاچڻ ۽ وڌيڪ سڌارن لاءِ صورتحال جي ڪٿ لڳائڻ هو. ان جي برطانوي پارلياماني اداري طور ساخت سبب ڪميثن برطانيا جي ٻنهي ايوانن جي ميمبرن تي ٻڌل هئي ۽ منجهس ڪوبه هندستاني شامل نه هو. ڪميشن ۾ هندستاني نمائندگيءَ نه هئڻ تي سخت ڇوهه ڇنڊيا ويا ۽ ڪانگريس ته ڪميشن جو بائيڪاٽ به ڪيو. حڪومت تنقيد کي ٿڌو ڪرڻ لاءِ مختلف صوبن ۾ ڪميشن جون سفارشون مرتب ڪرڻ لاءِ مقامي ميمبرن کي پڻ نامزد ڪيو. ڪانگريس ان عمل مان راضي نه ٿي ۽ پنهنجو بائيڪاٽ جاري رکيائين. ساڳيءَ ريت محمد علي جناح جي سرواڻيءَ ۾ مسلم ليگ جي ”قوم پرست“ ڌڙي پڻ ڪميشن جو بائيڪاٽ ڪيو.

بهرحال مسلم راءِ عامه جو هڪ اهم حصو ڪميشن سان سهڪار ڪرڻ جي حق ۾ هو. ڇاڪاڻ جو هنن محسوس ٿي ڪيو ته آل انڊيا ڪانگريس جي ميدان کان ٻاهر هئڻ ڪري پنهنجو نقطي نظر سولائي سان برطانوي حڪومت تائين رسائڻ جو ان کان وڌيڪ ڀلو موقعو شايد نه ملي. پنجاب جي يونينسٽ حڪومت پڻ ڪميشن سان سهڪار جي حق ۾ هئي. کهڙو صاحب ۽ سندس دوستن جيڪي برطانوي حڪومت آڏو پنهنجو ڪيس پيش ڪرڻ لاءِ بيچين ۽ صوبي لاءِ خود مختياري ماڻڻ واسطي سمورا عملي قدم کڻڻ لاءِ تيار هئا، پنهنجو مقصد ماڻڻ لاءِ انهيءَ سونهري موقعي مان لاڀ حاصل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. دراصل غير ڪانگريسي هندو پڻ ڪميشن سان سهڪار ڪري رهيا هئا ۽ صوبي جي عليحدگي جي مخالفت ۾ ان آڏو ڀرپور طاقت سان پيش ٿيا.

کهڙي صاحب سنڌ جي قيادت جي رڳن ۾ ڄڻ پاور وجهي ڇڏيو. ان دور ۾ سينئر اڳواڻ، پنهنجي ڪجهه ساٿين سان گڏجي ”الوحيد“ اخبار قائم ڪندڙ خلافت تحريڪ جي سرواڻ سر عبدالله هارون ۽ الوحيد جو پهريون ايڊيٽر شيخ عبدالمجيد هئا. هارون ۽ شيخ عبدالمجيد ٻنهي آل انڊيا خلافت نهرو ڪميٽيءَ ۾ سنڌ جي مالياتي حيثيت جو جائزو وٺندڙ سر پرشوتم داس ٺاڪر داس جي سربراهيءَ واري ڪميٽيءَ جي اڪثريتي رپورٽ تي اختلافي نوٽ لکيو هو. انهن سينئر اڳواڻن کان سواءِ کهڙي صاحب جا همعصر الله بخش سومرو، جي ايم سيد، نور محمد وڪيل، سيد ميران محمد شاهه ۽ سندس ويجهي ساٿي پير علي محمد راشدي پڻ هئا. ايندڙ  ست سال سخت ۽ تفصيلي ڪم جي اورچائپ جو شاندار ثمر هئا، جن ۾ کهڙي صاحب پنهنجو پاڻ کي سرواڻيءَ ۾ رکيو. هن مسئلي ۽ بمبئيءَ جي ڪامورا شاهي ۽ هندو سياسي قيادت طرفان ان جي مخالفت، ٻنهي جو ڳوڙهو اڀياس ڪيو ۽ هڪ اهڙو لاجواب ڪيس پيش ڪيائين جو برطانوي حڪومت کي نيٺ 5 3 9 1 ع وارو گورنمينٽ آف انڊيا ايڪٽ آڻڻو پيو ۽ سنڌ خود مختياري ماڻي.

کهڙي صاحب هندستاني حڪومت ۽ برطانوي پارليامينٽ لاءِ انتهائي اهم  بڻيل مالياتي معاملي تي انتهائي اورچائپ سان ڌيان ڏنو ته نئون صوبو مالياتي لحاظ کان  اهل به ٿيندو يانه ۽ آيا اهو پنهنجا خرچ پاڻ ڀري سگهندو؟ جيڪڏهن انهن سوالن جا جواب هائوڪار ۾ هئا ته پوءِ هندو مخالفت طرفان اڀاريل سياسي ۽ ٻين سوالن کي منهن ڏيڻ انتهائي سولو هو. ان ڪري هن سنڌ جو مالياتي ڪيس تيار ڪرڻ شروع ڪيو. کهڙي صاحب سنڌ جي مالياتي سوال تي پنهنجو پاڻ کي ماهر بڻائي ڇڏيو ۽ ان مامري جي جاچ ڪندڙ ڪيترين ئي ڪميٽين آڏو سگهاري گواهه طور پيش ٿيو. هو پنهنجي مقصد سان لاڳاپيل هڪ اڻٿڪ ڪارڪن هو، جنهن ٻين صوبن ۽ آل انڊيا نوعيت جي پارٽين ۾ شامل مسلمان اڳواڻن کي پنهنجي ڪيس کان باخبر ڪرڻ واسطي گهربل مواد شايع ڪيو ۽ ورهايو ٿي. هن صوبي ۾ راءِ عامه هموار ڪئي ۽ گول ميز ڪانفرنس جي ميمبرن تي پمفليٽن ۽ ٽيليگرامن جو وسڪارو ڪري ڇڏيائين. هن صوبي جي عليحدگيءَ لاءِ انتهائي جديد پروپيگنڊا جي آڌار سان ويڙهه وڙهي.

انهيءَ اڻانگي جدوجهد جو پهريون مرحلو سائمن ڪميشن آڏو ڪيس پيش ڪرڻ هو. سر جان سائمن ۽ سندس ڪميشن ”سائمن موٽي وڃ“ جي نعرن جي گونج ۾ هندستان پهتو هو. ڪانگريس سان گڏوگڏ جناح ۽ ٻين قوم پرستن جي سرواڻي وارا ننڍا گروپ ان جو بائڪاٽ ڪري رهيا هئا. بهرحال سمورن حلقن جا وچٿرا فرد انهيءَ اميد سان سهڪار ڪري رهيا هئا ته جاچ خود راڄ جي مقدار ۾ اضافو ۽ ڪجهه بهتر خود مختياري آڻي سگهي ٿي. سنڌ جي مسلمان پارليامينٽ ميمبرن ۽ سياسي اڳواڻن محسوس ٿي ڪيو ته اهو موقعو وڃائڻ نه گهرجي. بمبئي ڪائونسل جي سنڌ سان تعلق رکندڙ ميمبرن جي حڪومت سان سهڪار ڪرڻ ۽ ان جي نتيجي ۾ سنڌ جي مسلمانن لاءِ ڪي فائدا ماڻڻ هڪ روايت پئي رهي هئي.

2 1  نومبر1928ع تي سائمن ڪميشن ڳاڙهي پٿر جي نئين جوڙايل هاءِ ڪورٽ واري عمارت ۾ پنهنجي ٻڌڻي شروع ڪئي. انهيءَ جاچ جو اهم نڪتو سنڌ ۾ 1919 ع وارن سڌارن جي عمل جو جائزو وٺڻ سان گڏوگڏ عليحدگيءَ واري گُهر جي ڪٿ لڳائڻ ۽ ان جو پوتاميل ڪرڻ  هو. بمبئي ڪائونسل سان تعلق رکندڙ ٻن ميمبرن سر شاهنواز ڀٽو ۽ سيد ميران محمد شاهه تي ٻڌل هڪ صوبائي ڪميٽي ڪميشن جو هٿ ونڊائڻ لاءِ نامزد ڪئي وئي. عليحدگيءَ لاءِ ڪيس سنڌ محمدن ايسوسيئيشن سان تعلق رکندڙ هڪ وفد پيش ڪيو، جنهن جي سربراهي کهڙي صاحب ٿي ڪئي. جڏهن ته علي محمد راشديءَ ان ۾ همڪاري ٿي ڪئي. هن بعد ۾ لکيو ته هندو وفد جي ڀيٽ ۾ عليحدگيءَ جا حمايتي انهيءَ اعليٰ سطحي ڪميٽيءَ آڏو پنهنجي پهرين سماعت دوران گهڻي تياري ڪيل نه هئا. ٻن صفحن جي مختصر تحرير کان سواءِ ڪوبه لکت ۾ مواد نه هو ۽ باقي سڄو معاملو کهڙي صاحب پنهنجي اهليت ۽ قابليت سان سنڀاليو. کهڙي صاحب ۽ راشديءَ کي ٻڌايو ويو ته عليحدگيءَ جا مخالف هندو پروفيسر ڇاٻلاڻي جي قيادت ۾ انگن اکرن سان ليس هڪ وفد اماڻي رهيا آهن. آخرڪار راشديءَ سڀ کان ڳرا قانوني ڪتاب ۽ گزيٽيئر هٿ ڪري هن همراهن جي مدد سان کهڙي صاحب جي گاڏيءَ ۾ ڀريا ۽ وفد ڪميشن آڏو پيش ٿيڻ لاءِ روانو ٿيو. وفد جا باقي 6  ميمبر سندن انتظار ڪري رهيا هئا. انهن ۾ سنڌ محمد ايسوسيئيشن جو جنرل سيڪريٽري ولي محمد حسن علي پڻ شامل هو. کهڙي صاحب ان مامرن تي ايسوسيئيشن جي موقف تي ٻڌل ميمورنڊم ڪميشن جي حوالي ڪيو ۽ ان کان پوءِ وفد جي ترجمان طور ڳالهايائين. هن عليحدگيءَ لاءِ انتهائي زوردار انداز ۾ ڪيس پيش ڪيو پر حتمي طور تي ڪميشن کي ان سان سهمت ڪرڻ ۾ ناڪام رهيو.

عليحدگيءَ خلاف ڪيس دهلي يونيورسٽيءَ جي پروفيسر ايڇ ايل ڇاٻلاڻيءَ جي قيادت ۾ آل سنڌ هندو ايسوسيئشن رکيو. مسلم اڪثريت هٿان لٽجڻ جي خدشي جي اظهار کان سواءِ پروفيسر ڇاٻلاڻيءَ معاملي جي مالياتي پهلو تي ڌيان ڌريو. سندس اهم دليل اهو هو ته سنڌ کي بمبئي سرڪار کان سهائتا ٿي ملي سو اها پنهنجي سر پيرن تي بيهڻ لائق ناهي. اهو ئي دليل هو جيڪو برطانوي عملدارن جي ذهن کي وڌ کان وڌ متاثر ڪري پئي سگهيو. اهو ئي دليل بمبئي سرڪار پڻ پيش ٿي ڪيو، جيڪا سنڌ جي عليحدگيءَ جي مڪمل مخالف هئي.

ڪميشن جو حتمي فيصلو اهو چوندي عليحدگيءَ جي خلاف آيو ته اڃان ان جو وقت نه آيو آهي. سنڌ مان کنيل ميمبرن مان سر شاهنواز ڀٽو اڪثريتي فيصلي سان سهمت ٿيو. جڏهن ته حيدرآباد سان تعلق رکندڙ نوجوان ميمبر سيد ميران محمد شاهه جناح ۽ سر ابراهيم رحمت الله جي صلاح سان اختلافي نوٽ لکيو جنهن ۾ سنڌ کي خودمختياريءَ ڏيڻ اشد ضروري ليکيائين.

ڪميشن جي فيصلي سنڌ ۾ انتهائي بد دلي پکيڙي پر عليحدگيءَ جا حمايتي ماٺ ڪري نه ويٺا. هاڻ خود مختياريءَ لاءِ جدوجهد جي حمائتي قوتن جو سرواڻ کهڙو صاحب ئي رهيو. سائمن ڪميشن رپورٽ مايوس ڪندڙ ته هئي پر هن ان کي مسئلو بنجڻ نه ڏنو. هن ڄاتو ٿي ته آئيني سڌارا لاڳو ٿيڻ اڻٽر آهن ۽ ڪانگريس جي بائيڪاٽ ڪرڻ سبب ڪميشن جي نقطي نظر تي نظر ثاني ٿي سگهي ٿي. ڪميشن آڏو ڪيس پيش ڪرڻ واري مشق به ڪيترائي سبق ڏنا. اهو واضح هو ته خود مختياريءَ لاءِ ويڙهه واسطي اهم ترين نڪتو سنڌ جي مالياتي حيثيت ۽ ڌار صوبي طور پنهنجي سر ڀاڙڻ واري سگهه ئي هوندو. ان ريت ويڙهه مالياتي مورچي تي ٿيڻي هئي.

ڪيترن ئي سالن تائين اسيمبلي ميمبر طور رهڻ ۽ ڪائونسل سنڌ جي مسئلن ۽ ماليات کي منهن ڏيڻ جي تجربي کهڙي صاحب تي واضح ڪيو ته سنڌ وٽ پنهنجي ضرورت کان وڌيڪ وسيلا هئا. 1917ع ۾ به سر ايڊون مانٽيگيو پنهنجي ڪٿ ڏني هئي ته سنڌ بمبئي کان وٺڻ کان وڌيڪ ان کي ڏئي ٿي. پر ڳالهه ۾ مونجهارو بمبئي سرڪار وڌو هو جنهن سنڌ جا حساب ڪتاب يا بجيٽ ڌار نه ٿي رکيا، ان ڪري صوبي جي مالياتي حيثيت اها ئي ٿي سامهون آئي، جيڪا بمبئي سرڪار پيش ٿي ڪئي. کهڙو صاحب سنڌ جي ماليات بابت پنهنجي اڀياس جي شروعات ۾ ئي اهو پروڙي ويو هو. هن درست خاڪو پيش ڪرڻ ۽ ان جي خود مختياري جي راهه  هموار لاءِ پڪو پهه ڪري ورتو هو.

کهڙي صاحب پنهنجو پاڻ کي خود مختياريءَ  جي لاءِ ڪيس جي ويڙهه ۾ پروپيگنڊا واري جنگ ۽ انيڪ ماهر ڪميٽين آڏو سگهارو موقف رکڻ واسطي انگن اکرن جو ماهر بڻايو. عليحدگيءَ جي مخالفت ڪندڙ هندن به پنهنجي ڪيس جو مرڪزي نڪتو سالياني بنيادن تي سنڌ جي اهل نه هئڻ کي ٿي بڻايو. ان ريت برطانيا ۾ سرڪاري ۽ ديس ۾ هندو مخالفتن وارن ٻنهي مورچن تي سنڌ جو ڪيس مالياتي اهليت جي آڌار تي وڙهڻو هو.

0 3 9 1 ع جي شروعات ڌاري معاملو ٻيهر سنڌ وارن جي هٿن ۾ آيو. کهڙي صاحب 6 2  مئي1930ع تي پنهنجو ڪتاب (Sufferings of Sindh) ”سنڌ جون پيڙائون“ شائع ڪري پهريون وار ڪيو. ان ڪتاب سنڌ جي تاريخي پسمنظر کي ٿي پيش ڪيو ۽ موجوده دور جي سماجي، معاشي ۽ سياسي حيثيت ۽ صورتحال پيش ڪندي بمبئيءَ سان انتظامي الحاق کي سنڌ لاءِ نقصانڪار ثابت ڪيو. انتظامي هيڊ ڪوارٽرس کان فاصلي، مقامي عملدارن جي آپيشاهاڻي سڀاءُ ۽ ماڻهن سان مسئلن ۽ ناانصافين جي حل نه ٿيڻ جو ذڪر ڪيو. هن اهو به واضح ڪيو ته خود برطانوي راڄ دوران به سنڌ ڪجهه سالن تائين سر چارلس نيپيئر جي گورنريءَ ۾ ڌار رهي آهي ۽ سنڌ کي خود مختياري ڏيڻ سان نه رڳو تاريخي تسلسل بحال ٿيندو پر برطانوي هندستاني سلطنتن جي انتظامي مامرن ۾ به بهتري ايندي ۽ اهو قدم گهڻي وقت کان کڄڻ جو منتظر آهي. اهو ڪتاب سنڌ کان سواءِ سڄي هندستان ۽ برطانيا ۾ به تمام گهڻو پکڙيو ۽ اهو مامرو ڊرامائي انداز ۾ ماڻهن آڏو نئين سر آڻڻ جو سبب بڻيو.

”سنڌ جون پيڙائون“ وڏي تشهير جو ڪم ڏنو ۽ عليحدگيءَ لاءِ جدوجهد جو انتهائي اهم دستاويز بڻجي ويو. جدوجهد جي مخالفن ڪتاب جي شديد مخالفت ڪئي. پروفيسر ڇاٻلاڻيءَ پنهنجي هڪ ڪتاب ”سنڌ جي بمبئي پريزيدنسيءَ کان عليحدگي“ (خان بهادر محمد ايوب کهڙو جي سنڌ جي پيڙائن جي داستان جو جواب) وسيلي ان کي رد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر کهڙي صاحب جي ڪتاب پاڻ ملهايو ۽ ماڻهن ۽ پاليسي ٺاهيندڙن آڏو معاملو زندهه رهيو.

سائمن ڪميشن جي ناڪاميءَ کان پوءِ برطانوي حڪومت هندستان جي آئيني مسئلي کي حل ڪرڻ لاءِ مختلف نقطي نظرن جي نمائندگي ڪندڙن تي ٻڌل گول ميز ڪانفرنس وسيلي يڪرائپ تي پهچڻ جو فيصلو ڪيو. پهرين گول ميز ڪانفرنس 2 1  نومبر 1930ع تي لنڊن ۾ ٿيڻي هئي. سنڌ جي عليحدگيءَ وارو معاملو به ان ڪانفرنس ۾ پيش ٿيڻو هو. ان مسئلي تي ڪانفرنس جي هڪ ذيلي ڪميٽي خاص طور تي جوڙي وئي. جناح ان جي وفدن مان هڪ هو. لنڊن ويندي هو ڪجهه دير لاءِ  ڪراچيءَ ترسيو، جتي کيس سيٺ عبدالله هارون، کهڙي صاحب ۽ جي ايم سيد جي دعوت ۾ خاص مهمان طور نينڍ ڏني وئي. دعوت ۾ رسمي تقرير دوران کهڙي صاحب جناح تي لنڊن ۾ سنڌ جي عليحدگيءَ واري معاملي تي زور ڀرڻ لاءِ درخواست ڪئي، جنهن لاءِ جناح راضپو ڏيکاريو.

گول ميز ڪانفرنس جي سنڌ بابت ذيلي ڪميٽيءَ (سب ڪميٽي IX  ) جي صدارت ارل رسل ڪئي. جڏهن ته ان جا ميمبر لارڊ زيٽلينڊ جيڪو اڳتي هلي هندستان لاءِ اسٽيٽ سيڪريٽري بڻيو، اڳوڻو وائسراءِ مارڪوئس آف ايڊنگ اهم مسلم شريڪ هز هائنس آغا خان ۽ محمد علي جناح به هئا. ان ڪميٽيءَ جي ٻين ميمبرن ۾ 1933ع ۾ ڪميٽيءَ آڏو گواهه طور پيش ٿيندي کهڙي صاحب جو مددگار بڻجندڙ ڊاڪٽر شفاعت احمد خان، پنجاب جو سر محمد شفيع، سرحد صوبي جو سر عبدالقيوم، سر شاهنواز ڀٽو ۽ سر غلام حسين هدايت الله هئا. هندو ميمبرن ۾ مهاسڀا جو ڊاڪٽر بي ايس مونجي، انتها پسند هندو اڳواڻ ايم آر جياڪر، سي واءِ چنتامڻي ۽ راجا نريندر ناٿ هئا. انهن کان علاوه ٻيا سک، پارسي ۽ انگريز اهم نمائنده به ڪميٽيءَ تي هئا. ٻين ۾ سردار سمپورن سنگهه، بي وي مهاديو، مختلف شعبن ۾ مهارت رکندڙ هندو ۽ مسلمان اڳواڻن، اڳوڻن ۽ مستقبل جي سرڪاري اهلڪارن واري اها ڪميٽي انتهائي طاقتور هئي. ڪارروائي جي شروعات ۾ ئي واضح ٿي چڪو هو ته هندو مهاسڀائي اڳواڻ ڊاڪٽر مونجيءَ جي قيادت ۾ هندو سخت گير همراهه ان نڪتي جي شديد مخالفت ڪندا. ڪميٽيءَ بهر صورت فيصلو ڪيو ته هڪ مالياتي جاچ ڪميٽي سنڌ جي حيثيت جي ڪٿ لڳائي. اهم نڪتو جيئن کهڙو صاحب اڳيئي پروڙي چڪو هو، مالياتي حوالي سان بڻجڻو هو. عليحدگيءَ جو دارومدار سنڌ جي مالياتي حيثيت تي هو. ان ريت ان سوال کي ايندڙ ڪانفرنس تائين معطل رکيو ويو.