باب ٻارهون

سياسي اٿل پُٿل

جولاءِ 1942  ع ۾ جناح صاحب آل انڊيا مسلم ليگ لاءِ پنهنجي 1 2  ڄڻن واري نئين ورڪنگ ڪميٽيءَ جو اعلان ڪيو. کهڙو صاحب ۽ سيد صاحب سنڌ سان تعلق رکندڙ ان جا ٻه ميمبر هئا. ساڳئي سال اپريل ۾ سنڌ جو بزرگ اڳواڻ عبدالله هارون صاحب گذاري ويو ۽ کهڙو صاحب مسلم ليگي پارلياماني پارٽي جي اڳواڻ ۽ مخالف ڌر جي اڳواڻ سان گڏوگڏ صوبائي مسلم ليگ جو وقتي صدر پڻ بڻيو.

ان سال ننڍي کنڊ ۾ اونهارو خاص طور ڇڪتاڻ ڀريو رهيو. ڊسمبر 1941  ع ۾ پرل هاربر کان پوءِ اوڀر ۾ جاپانين جي پيش قدمي ۽ فيبروري 1942  ع ۾ سنگاپور جي هٿيار ڦٽا ڪرڻ کان پوءِ مهاڀاري لڙائي اتحادين جي خلاف ٿيندي پئي وئي. برما واري اڳرائي کان پوءِ هندستان تي جاپاني چڙهائي جا وڏا خطرا محسوس ٿيڻ لڳا هئا. 1939ع ۾ سمورن صوبن مان ڪانگريسي حڪومت جي استعيفائن واري فيصلي کان وٺي ڪانگريس جنگي ڪاوشن ۾ حڪومت سان سهڪار ۾ پوئتي پير ڪيل هئي ۽ ان جي قيادت ڪجهه باغي پئي نظر آئي. انگريز حڪومت تي آمريڪا ۽ چين ٻنهي طرفان هندستان جي قيادت سان صلح ڪرڻ لاءِ دٻاءُ پئجي رهيو هو، ڇاڪاڻ ته چين کي خوف هو ته هندستان تي جاپان جي قبضي جي صورت ۾ چين کي جاپان جي گهيري ۾ اچي وڃڻ جو انديشو هو.

1942 ع ۾ برطانوي وزير اعظم چرچل سر اسٽيفورڊ ڪرپس کي هڪ اعلان نامي سان هندستان موڪليو، ته جيئن هو اتي جي سمورن فرقن کي ان ڳالهه جي يقين دهاني ڪرائي ته کين جنگ کان پوءِ مڪمل خود مختياري ڏني ويندي ۽ امن حاصل ٿيڻ کان هڪدم پوءِ خودمختيار هندستان لاءِ آئين ٺاهڻ واسطي هڪ نمائنده ادارو جوڙيو ويندو، جيڪو برطانوي حڪومت ٻن شرطن تي قبولڻ تي راضپو ڏيکاريو ته: پهريون جيڪڏهن ڪوبه صوبو نئون آئين قبولڻ تي راضي نه ٿيو ته ان کي ڌار ٿيڻ ۽ ٻين هم خيال صوبن سان گڏجي ڌار آئين ٺاهڻ جو حق حاصل هوندو ۽ ٻيو ته هندستاني رياستن کي پڻ ساڳي نوعيت جا حق هوندا. برطانوي حڪومت ۽ هندستاني آئين جوڙيندڙ اداري وچ ۾ هڪ ٺاهه ٿيڻو هو، جيڪو برطانيا کان هندستانين ڏانهن ذميوارين جي منتقليءَ سان لاڳاپيل سمورن معاملن، بشمول خاص طور تي برطانوي حڪومت جي اڳوڻين ضمانتن پٽاندڙ نسلي ۽ مذهبي اقليتن جي تحفظ جو احاطو ڪيل هوندو. جنگ واري عرصي دوران برطانوي حڪومت کي هندستاني اڳواڻن جي سهڪار سان، هندستان جي دفاع جي ڏس ۾ ڪنٽرول، پنهنجي هٿ وس رکڻو هئو. ڪانگريس آڏو ان جو مطلب اقتدار جي فوري منتقلي نه ٿيڻ هو. ان کان سواءِ مسلمان صوبن طرفان پنهنجو آئين جوڙڻ وارو امڪان به ڪانگريسي قيادت لاءِ انتهائي ڌڪار جوڳو هو. ان ڪري ڪانگريس جي ورڪنگ ڪميٽي ”ڪرپس جي آڇ“ ٿڏي ڇڏي ۽ گانڌي صاحب پنهنجو انتهائي مشهور جملو ”اهو ڏيوالو نڪتل بينڪ جو تاريخ گذريل چيڪ آهي“ ڳالهايو. جناح صاحب اها آڇ قبولڻ تي مائل هو، پر ڪانگريسي رويي سبب ان بنياد تي رد ڪيائين ته اها واضح طور تي پاڪستان کي قبولڻ جي ڳالهه نه ٿي ڪري.(1)

ڪانگريس طرفان ڪرپس جي آڇ ٿڏڻ، ايندڙ واقعن جي روشنيءَ ۾ ”ڪانگريسي شرطن تي هندستان جي ايڪتا برقرار رکڻ واري آخري حقيقي موقعي کي پٺي ڏيڻ“ ثابت ٿي. جيڪڏهن ڪانگريس آڇ قبولي ها ته جناح به اهو ئي ڪري ها، جيئن هو اڳيئي سر سڪندر حيات تي ظاهر ڪري چڪو هو:

”هندستان جي بچاءُ ۾ ڪانگريس - ليگ سهڪار کين سندن اختلاف مٽائڻ ۾ مددگار ۽ جيئن پوءِ تيئن پري ٿيڻ بدران ويجهو آڻڻ جو سبب ٿي پئي سگهيو. اڻ - شموليت واري فقري ڪانگريسي اڳواڻن کي هروڀرو ڇرڪايو. اهو پاڪستان جو اظهار ٿيڻ کان ڪوهين ڏور هو، ڇاڪاڻ جو بنگال ۽ پنجاب ٻنهي ۾ مسلمان سادي اڪثريت ۾ هئا ۽ شموليت کان انڪار ڪرڻ لاءِ کين 100  سيڪڙو يڪرائپ جو مظاهرو ڪرڻو پوي ها، جيڪا ڳالهه نه رڳو 1942  ع ۾ يقيني طور تي ناممڪن هئي پر ڪانگريس ۽ ليگ جي ڪجهه عرصي تائين گڏجي ڪم ڪرڻ جي نتيجي ۾ پڻ ڪڏهن به نه ٿئي ها...“(2 )

اڪثريتي صوبن جي مسلمانن لاءِ مسلم ليگ جي اپيل اوڏي مهل اوتري سگهاري نه هئي جيتري اڳتي هلي بڻجڻي هئي ۽ جناح صاحب لاءِ انگريزن کان پنهنجا شرط مڃرائڻ ڏکيو ٿئي ها. ڪرپس آڇ جي رد ڪرڻ تي ڪانگريس سان ڪنهن به قسم جي هم آهنگي کي  امڪان کان ٻاهر  ليکيندي وائسراءِ اڳتي پير وڌايو ۽ پنهنجي ايگزيڪيوٽو ڪائونسل کي توسيع ڏنائين. 5 1  ڄڻن واري ڪائونسل ۾ 1 1  هندستاني هئا جن ۾ سپاهين جي حوالي سان جنگ ۾ سڀ کان وڏي حصيداري ڏيندڙ پنجاب جي نمائندگي سر فيروز خان نون ٿي ڪئي.

لڙائيءَ جي اتحادين لاءِ بريءَ طرح وڌڻ ۽ 1942  ع جي شروعاتي مهينن ۾ جاپانين جي جوڳي پيش قدميءَ جي بنياد تي گانڌي ان خيال جو هو ته هندستان اتحادين جي هٿن مان نڪري ويندو. هن واضح ڪيو ته برطانيا کي هندستان خالي ڪرڻ گهرجي ڇاڪاڻ جو جاپانين جو هندستانين سان ڪو جهيڙو ناهي ان ڪري هو انگريزن جي نڪري وڃڻ جي صورت ۾ هندستان تي اڳرائي نه ڪندا. وارڌا ۾ 6 - جولاءِ تي ڪانگريس هڪ ٺهراءُ وسيلي برطانوي راڄ جي هڪدم خاتمي جي گهر ڪئي نه ته ”ڪانگريس سياسي حقن ۽ آزادين کي ماڻڻ لاءِ پنهنجي اهنسا وارا سمورا وسيلا ڪتب آڻڻ لاءِ حق بجانب هوندي“. گانڌي چيو. ”هڪ ٻئي موقعي ڏيڻ جو ڪو سوال ئي نه ٿو پئدا ٿئي. نيٺ به اها کليل بغاوت آهي.“ 8 آگسٽ تي آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽي، ”هندستان خالي ڪريو“، ٺهراءُ جي تصديق ڪئي. هڪدم ڪانگريسي قيادت کي گرفتار ڪيو ويو، خود گانڌيءَ کي پونا ۾ آغا خان جي محل ۾ نظر بند ڪيو ويو. وسيع پئماني تي تشدد ۽ خاص طور تي ٽيليگراف، ريلوي، پوليس ٿاڻن ۽ پوسٽ آفيسن جهڙن مواصلاتي تنصيبن خلاف وڳوڙي ڪارروايون وسيع پئماني تي ٿيڻ لڳيون. حڪومت ان صورتحال لاءِ تيار نه هئي ۽ جيتوڻيڪ حالتن کي پنهنجي ڪنٽرول ۾ ڪري وئي پر ڪجهه علائقن جهڙوڪ بهار ۽ اوڀر يوپي ايترو ته متاثر ٿيا جو اڀرندا سرحدي علائقا ڪجهه عرصي تائين باقي اتر هندستان کان ڪٽيل رهيا. جناح جي قيادت ۾ مسلم ليگ ڪانگريس جي (جناح جي بقول) برطانوي حڪومت کي ڪانگريس راڄ آڏو گوڏا کوڙڻ تي مجبور ڪرڻ واري ڪوشش تي سخت ڇوهه ڇنڊيا ۽ ”هندستان خالي ڪريو تحريڪ“ کي مسلم ليگي پريس ”بلاشڪ تاريخ ۾ بليڪ ميلنگ جي سڀ کان وڏي بيشرمي ڪوشش“ ڄاڻايو.

پر اها، لنلٿگو جي بقول 1857  ع کان پوءِ انتهائي سنجيده ۽ خطرناڪ بغاوت کي ٿورڙن ئي هفتن اندر گهڻي ڀاڱي چٿيو ويو.

آگسٽ جي وچ ڌاري بغاوت جي عروج دوران، جناح صاحب مسلم ليگي ورڪنگ ڪميٽيءَ جي هڪ گڏجاڻي بمبئي ۾ گهرائي. کهڙو صاحب ۽ سيد صاحب 6 1  آگسٽ تي رٿيل انهيءَ گڏجاڻي کان اڳ ۾ ئي بمبئي پهتا. فضا ۾ عجيب و غريب اٿل پٿل هئي. گانڌي ڀرسان ئي پونا ۾ سوگهو هو ۽ جيلن کان ٻاهر ڪانگريسي قيادت هندستاني راءِ عامه کي ڪانگريس جي وڳوڙ ۾ شامل ڪرڻ لاءِ وڏا وس ڪري رهي هئي. کهڙي صاحب ۽ سيد صاحب کي ڪانگريسي سياستدانن سان ملائڻ واسطي جواهر لال نهرو جي ڀيڻ ڪرشنا هٿي سنگهه جي گهر مانيءَ جي دعوت تي گهرايو ويو. شريمتي مردولا سارا ڀائي سميت ناميارا هندستاني سياستدان ۽ سوشلسٽ دعوت ۾ موجود هئا. دسترخوان تي ميزبان مائيءَ کهڙي صاحب کي پنهنجي ڀرسان ويهاريو، جيڪو سياست تي انتهائي سولائي ۽ ثابت قدميءَ سان ڳالهائيندڙ انتهائي نفيس مائي جي ساٿ ۾ سراپجي ويو. کهڙي صاحب ۽ سيد صاحب کي زور ڀريا دليل ڏنا ويا ته هو گانڌيءَ صاحب سان ملاقات واسطي جناح صاحب تي زور وجهن ۽ گهٽ ۾ گهٽ انهن مسئلن تي ڳالهائين جن تي هم آهنگي ممڪن هئي. سيد صاحب ۽ کهڙي صاحب اهو معاملو ورڪنگ ڪميٽيءَ جي ٻين ميمبرن سان بحث هيٺ آڻڻ ۽ جناح صاحب جي سامهون پيش ڪرڻ تي راضپو ڏيکاريو هو. سيد صاحب جناح صاحب جي نوجوان ڪفيل راجا محمود آباد ۽ پنهنجي ويجهي دوست ۽ جناح صاحب جي با اعتماد ڪلڪتي جي حسن اصفهاني صاحب سان ڳالهايو. ورڪنگ ڪميٽيءَ جي ڪيترن ئي ميمبرن حمايت جي خاطري ڪرائي پر جڏهن جناح صاحب کي ان جي ڀڻڪ پئي ته پنهنجي ناراضگيءَ جو اظهار ڪيائين ۽ راجا محمود آباد ۽ اصفهاني انهيءَ نقطي نظر لاءِ پنهنجي حمايت واپس ورتي. ان ريت جڏهن سيد صاحب ورڪنگ ڪميٽي آڏو اهو معاملو اٿاريو ته رڳو کهڙو صاحب ئي سندس تجويز جي پٺڀرائي ڪرڻ جو حوصلو ساري سگهيو ۽ حمايت جو واعدو ڪيل ٻيا ميمبر ڄڻ گونگا ۽ ٻوڙا بڻجي ويا هئا.

سيد صاحب کي ستاويهه سال پوءِ لکندي کهڙو صاحب ان موقعي کي هيئن ٿو ساري:

”1943 ع ۾ (دراصل 1942  ع) مرحوم قائداعظم محمد علي جناح مسلم ليگي ورڪنگ ڪميٽيءَ جو اجلاس گهرايو. ان وقت اوهان ڪانگريسين جي اثر هيٺ ٺهراءُ جو نوٽيس ڏنو ته جناح صاحب کي انهن ڏينهن ۾ نظربند گانڌيءَ صاحب سان ڳالهيون ڪرڻ جي صلاح ڏني وڃي. ورڪنگ ڪميٽيءَ جي ڪيترن ئي ميمبرن اوهان کي حمايت جي خاطري ڪرائي هئي پر جڏهن جناح صاحب ڳالهائيندي ان جي خلاف پنهنجا دليل ڏنا ته حسن اصفهاني، راجا صاحب محمود آباد، نواب اسماعيل خان ۽ ٻين سمورن پنهنجي حمايت تان هٿ کنيو ۽ جناح صاحب جي خواهشن جي ابتڙ مون اوهان جي حمايت ڪئي هئي، جيتوڻيڪ ائين ڪرڻ لاءِ اسين ٻئي اڪيلائي رهجي ويا هئاسين.“(3 )

سيد صاحب کهڙي صاحب جي گهر تي مانيءَ جي هڪ دعوت ٿو ياد ڪري جنهن ۾ جناح صاحب ۽ فاطمه جناح، کهڙو صاحب ۽ سندس گهر واري کان سواءِ هو واحد ماڻهو هو. جناح صاحب ان موقعي جو ذڪر ڪيو ۽ چيو ته هو گانڌيءَ صاحب سان ملاقات نه ڪرڻ بابت پنهنجي وضاحت کان پوءِ به سيد صاحب جي ان لاءِ زور ڀرڻ کي ته سمجهي ٿو سگهي پر الائي ڇو کهڙو صاحب، جنهن کي هن وڌيڪ عقل ڀريو ٿي سمجهيو سو به ٺهراءُ جي حمايت ۾ ڳنڍ ڏئي بيهي رهيو. کهڙي صاحب جي جواب ڏيڻ کان اڳيئي سيد صاحب کلندي وراڻيو ته کهڙو مسز هٿي سنگهه جي دعوت ۾ ڪانگريسي ماين جي سونهن ۾ ايترو ته سراپجي ويو هو جو وٽس ٺهراءُ جي حمايت ڪرڻ کان سواءِ ڪو ٻيو چارو نه هو. (4 )

دراصل سول نافرمانيءَ واري ڪانگريسي پاليسيءَ تي جناح جو موقف چٽو ۽ بي ٽوڪ هو. هن جنگي ڪاوش جي غير مبهم انداز ۾ حمايت ڪئي هئي. سندس موقف اخبارن ۾ واضح ٿيل هو. هو آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽيءَ تي ملڪ جي ناماچاري ڏيڻ ۽ ذهني ۽ مادي وسيلا عوامي بنيادن تي سول نافرمانيءَ کان جنگي ڪاوش ڏانهن منتقل ڪرڻ واسطي زور ٿو ڀري:

”حڪومت جو فرض واضح آهي، ان کي ظالم قوت تي سوڀ ماڻڻ ۽ ان ريت دنيا جي آزاد قومن ۾ هندستان جي مقام جي خاطري ڪرائڻ گهرجي. انهيءَ مقصد جي فوري ادراڪ جي راهه ۾ جيڪو به سامهون ايندو سو هندستان جو دوست نه ٿو ٿي سگهي ۽ نتيجن جي پرواهه ڪرڻ بنا ساڻس ورتاءُ رکڻ گهرجي.“ (5 )

جناح صاحب محسوس ڪيو ته ڪانگريس جي اهم شخصيتن طرفان سرواڻ مسلم ليگين خاص طور تي سندس ورڪنگ ڪميٽيءَ جي ميمبرن تي اثر وجهڻ واري ڪوشش ڪا راند نه پر سندس سوچيل سمجهيل حرفت آهي. بهرحال وٽس کهڙي صاحب ۽ سيد صاحب جي تجويز کي ويٽو ڪرڻ لاءِ سبب ڄاڻائڻ واسطي مهلت جو دڳ هو.

1942 ع جي سرءُ ڌاري ”هندستان خالي ڪريو تحريڪ“ پساهه ڏيڻ لڳي هئي. ان سڄي هندستان کي متاثر نه ڪيو هو. ڳوٺاڻا علائقا شريڪ نه ٿيا، اقليتون ان کان ڌار هيون ۽ تبصري ڪندڙن جي خيال موجب ان تحريڪ مان ڪانگريس ڪو لاڀ نه پرايو. دليل ڏيندي اهو چئي سگهجي ٿو ته مهاڀاري لڙائي جي انتهائي خطرناڪ دور ۾ اهڙي پر تشدد بغاوت جي پٺڀرائي ڪانگريس لاءِ برطانيا ۽ اتحادين ۾ بي اعتمادي ۽ منجهن سڄو ننڍو کنڊ سندن حوالي نه ڪرڻ جو پڪو پهه پئدا ڪيو.

آڪٽوبر 1942 ع ۾ ڪانگريسي پاليسيءَ جي پوئواريءَ ۾ پنهنجا سرڪاري خطاب واپس ڪرڻ تي گورنر سرهيو ڊائو، سومرو حڪومت ختم ڪري ڇڏي.(6) هاڻي مخالف ڌر جي اڳواڻ کي حڪومت ٺاهڻ جي دعوت ڏيڻ هيو ڊائو جو آئيني فرض هو، پر هن مسلم ليگ جي پارلياماني قائد تي پنهنجي ناپسنديده،* کهڙي صاحب کي حڪومت ٺاهڻ جي آڇ ڪرڻ لاءِ تيار نه هو. هن سڄي ڪابينا بدران رڳو وڏي وزير کي برطرف ڪيو. ان کان پوءِ هن وزيرن مان هڪ هدايت الله صاحب کي وقتي وڏو وزير مقرر ڪري کيس نئين حڪومت جوڙڻ ۾ مدد ڪرڻ لاءِ چيو، جڏهن ته باقي وزير ساڳن عهدن تي ڪم ڪندا هيا. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ئي جڏهن هدايت الله صاحب پنهنجو گروپ جوڙي سگهيو ته وزيرن جي استعفائن جي منظوريءَ جو اعلان ڪيو ويو. گورنر صاحب جي غير معمولي قدم تي تبصرو ڪندي جي ايم سيد صاحب لکي ٿو:

”اهو ڄاڻي دنگ رهجي وياسين ته سرهيو ڊائو سر غلام حسين تي اعتماد ڪندي کيس نئين حڪومت ٺاهڻ لاءِ چيو. اهو انتهائي غير مناسب ۽ غير جمهوري قدم هو، ڇاڪاڻ جو اڳوڻي حڪومت ۾ وزير ٿيل سر غلام حسين کي ڪنهن هڪ به ميمبر جي حمايت حاصل نه هئي ۽ جيڪڏهن ڪنهن کي به حڪومت ٺاهڻ جي آڇ ڪرڻ جو جواز هو ته اهو مسلم ليگ اسيمبلي پارٽي جو اڳواڻ محمد ايوب کهڙو صاحب ئي هو جنهن کي واضح طور تي ايوان جي سڀ کان وڏي حمايت هئي.“ (7 )

جيتوڻيڪ گورنر صاحب جمهوري وهنوار جي سمورين روايتن خلاف هلي رهيو هو ۽ مخالف ڌر جي مسلم ليگ کي نظر انداز ڪرڻ جو سعيو ڪري چڪو هو، جنهن جا ايوان ۾ ڏهه ميمبر هئا ۽ حڪومت جوڙڻ لاءِ گهربل تعداد پورو ڪرڻ لاءِ مسلمان ميمبرن سان گڏوگڏ آزاد هندو ميمبرن جي حمايت جي توقع رکي پئي سگهي، مسلم ليگ کهڙي صاحب جي قيادت ۾ حڪومت نه هئڻ بابت گورنر صاحب جي هوڏ آڏو بيوس بڻيل هئي. مسلم ليگ پارٽي هاڻ انتهائي اڻوڻندڙ صورتحال جو شڪار هئي. هڪ پاسي ته ان سومرو حڪومت جي استعيفيٰ جي نتيجي ۾ سُک جو ساهه ٿي کنيو ته هاڻي پائيدار مسلم ليگي حڪومت جوڙڻ لاءِ ڪارائتي گڏيل محاذ ٺاهڻ جا امڪان روشن هئا، پر ٻئي پاسي کين گورنر طرفان آئين جي پوئواري کان نابري وارڻ ڪري ڪانگريس نواز حڪومت جي برطرفيءَ جو لاڀ زيان ٿيندي نظر ٿي آيو. گورنر صاحب طرفان کهڙي صاحب کي حڪومت ٺاهڻ جي آڇ ڏيڻ کان انڪار مڪمل طور تي ذاتي ناراضگيءَ جو اظهار هو، جنهن جو سياسي آئيني بنيادن تي ڪو جواز نه ٿي پيش ٿي سگهيو، جيتوڻيڪ هن (گورنر) وائسراءِ سان لکپڙهه ۾ پنهنجو پاڻ کي ان کان بچائڻ جي ڪوشش ڪئي:

”سر غلام حسين کي حڪومت ٺاهڻ جي دعوت ڏيڻ تي تنقيد ٿي ڪئي وڃي ته کيس هن مرحلي تي تمام ٿورڙي حمايت حاصل آهي. محمد ايوب کهڙو صاحب جيڪو مسلم ليگي پارلياماني پارٽيءَ جو قائد آهي، زور ڀريو آهي ته سڀ کان وڏي مخالف ڌر جي پارٽيءَ جي اڳواڻ هئڻ ڪري کيس حڪومت ٺاهڻ لاءِ چيو وڃي. اهو نقطي نظر کهڙي صاحب کي اُماڻيل هڪ ٽيليگرام ۾ جناح صاحب به ظاهر ڪيو آهي جيڪو منهنجي نظرن مان گذريو آهي. انهيءَ تنقيد کي ڪا اهميت نه ڏني اٿم ۽ سمجهان ٿو ته سر غلام حسين جي چونڊ ۾ پنهنجي هدايت جي جذبي ۽ ادراڪ جي پوئواري ڪئي اٿم.“ (8 )

سنڌ جي سياسي ۽ عوامي حلقن ۾ محسوس ڪيو ٿو وڃي ته کهڙي صاحب کي حڪومت ٺاهڻ جي دعوت نه ڏيندي گورنر صاحب شعوري طور تي مسلم ليگ پارٽي کي توهين جو نشانو بڻايو آهي، جنهن کي هدايتن جي شق تحت هڪ متبادل حڪومت ٺاهڻ لاءِ دعوت ڏيڻ کپندي هئي. جيڪڏهن هو ائين ڪري ها ته متبادل حڪومت ليگ جي قيادت ۾ ئي ٺهي ها. جيڪڏهن ڪڏهن به غلام حسين صاحب ۽ پير الاهي بخش صاحب کي مسلم ليگ جي صفن ۾ شامل ڪرڻ جي ضرورت محسوس ڪئي وڃي ها ته مون کي پڪ آهي ته هو ٻئي وزارتون قبولين ها ۽ مسلم ليگي مول متن تي صحيحون ڪن ها. هندن جي اڪثريت اڃان تائين مسلم ليگ سان گڏ هجڻ لاءِ تيار آهي ۽ الله بخش صاحب کي پنهنجي چئن حمائتين سميت نئين حڪومت ۾ شامل ٿيڻ کان سواءِ هندن جي واٽ اختيار ڪرڻي پوي ها. هيءَ ان ريت سڄي اسيمبلي مسلم ليگ جي قيادت ۾ متحد هجي ها. (پر) اسان جا آقا پنهنجا ايجنٽ ٿا چاهين نه ڪي آزاد انسان. هو تنظيمن جي ڀيٽ ۾ فردن کي ترجيح ٿا ڏين.(9)

کهڙي صاحب کي هدايت الله صاحب سان گڏجڻ کان روڪڻ واسطي ۽ مسلم ليگي وزارت نه سڏرائڻ واري شرط تي کهڙي صاحب کي وڏي وزير طور ڪانگريسي ۽ پنهنجي گروپ جي حمايت جي خاطري ڪرائڻ لاءِ  سومري صاحب ٻه ڀيرا کهڙي صاحب سان ملاقات ڪئي. کهڙي صاحب اها تجويز ٿڏي ڇڏي، جيتوڻيڪ گهڻي ڀاڱي ٻيا سمورا مسلمان ميمبر وڏو وزير ٿيڻ لاءِ اهو شرط قبولڻ کان نه ڪيٻائين ها. ڊائو صاحب جي لاڳيتي مخالفت کي مد نظر رکڻ کان سواءِ کهڙي صاحب ۽ سندس مسلم ليگي ساٿين جو خيال هو ته ڪانگريسي هندن سان مخلوط حڪومت ٺاهڻ جو مطلب انهيءَ حڪومت جي حياتيءَ لاءِ ڪانگريس تي انحصار هوندو.1940  ع واري وزارت جي روشنيءَ ۾ هنن ڄاتو ٿي ته اها حمايت ڪيڏي مهل به واپس ورتي ويندي.

”هندو پنهنجي حمايت جي وڏي قيمت گهرندا ۽ ليگ پارٽي هندو حمايت جي موٽ ۾ ڪا قيمت نه چڪائڻ جو پڪو پهه ڪيو هو. هندو ماضيءَ ۾ ڌڪ ڪڍي چڪا آهن ۽ مستقبل ۾ به اهوئي ڪندا.“(10)

اهو ذهن ۾ رکندي مسلم ليگين آڏو اهي متبادل هئا ته هو مخالف ڌر ۾ ئي ويهي تمام ٿورڙن سخت گير ميمبرن کان سواءِ باقي مسلمان ميمبرن کي آهستي آهستي کسڪي ڪنهن به نئين جڙندڙ حڪومت ۾ شامل ٿيندو ڏسندا رهن يا ڪن خاص شرطن تي هدايت الله صاحب جي حمايت ڪن. صورتحال کان آگاهه ٿيڻ تي جناح صاحب هڪ ٽيليگرام وسيلي هدايت الله صاحب جي سربراهيءَ  ۾ حڪومت ۾ شامل ٿيڻ واري متبادل جي مخالفت ڪئي:

”مسلم ليگ پارٽي غلام حسين جي سربراهيءَ واري ڪنهن به وزارت ۾ شامل نه ٿي ٿي سگهي. مسلم ليگ ۽ ڪنهن مسلمان فرد يا گروپ وچ ۾ مخلوط حڪومت ٺاهڻ اسان جي بنيادي اصولن جي خلاف آهي. جيستائين گورنر صاحب مسلم ليگي اڳواڻ کي حڪومت ٺاهڻ جي آڇ نه ٿو ڪري اوهان کي ان ڏس ۾ ڪو قدم يا ڪنهن وزارت جوڙڻ ۾ حصو نه وٺڻ گهرجي.“(1 1 )

پر هڪ ڀيرو ٻيهر مقامي پارٽي قيادت محسوس ڪيو ته هو صورتحال کي جناح صاحب کان بهتر سمجهن ٿا. هنن واسطي ڪانگريسي حمايت يافتا وزارت دوران نظر انداز ٿيل مسلمان برادريءَ جي بهتريءَ لاءِ اقتدار ۾ اچڻ ضروري هو ته جيئن سندن پهرين وزارتي عرصي دوران شروع ڪيل ڪم تڪميل تائين پهچائي سگهجن.

کهڙي صاحب ۽ سيد صاحب کي هدايت الله صاحب جي وڏ وزارت لاءِ راضي ڪرڻ واسطي ٽياڪڙي ڪندڙ يوسف هارون، جناح صاحب کي ڄاڻايو ته:

”صوبي جي خاص حالتن سبب مسلمان راءِ عامه اقتدار ماڻڻ جي انتهائي حمايتي آهي. ليگ جي حمايت ۾ ناڪاميءَ سان آئين جي معطلي اڻٽر آهي، جيڪا ڳالهه الله  بخش صاحب ڪانگريس ۽ هندو موقف انتهائي بيچينيءَ سان چاهين ٿا ڇاڪاڻ جو اها معطلي الله بخش صاحب کي وڌيڪ طاقتور بڻائيندي.“ (2 1 )

جناح صاحب سنڌين جي ڊپ تي شڪ جو شڪار هو ۽ هارون صاحب جي ٽيليگرام تي پنهنجي ننڍڙي نوٽ ۾ لکي ٿو ته اسين پنهنجي پاليسيءَ ۾ اڳواٽ امڪان سبب تبديلي نه ٿا ڪري سگهون ته الله بخش صاحب وڌيڪ با اختيار ۽ سگهارو ٿي ويندو ۽ پنهنجي ناراضگيءَ جو اظهار ڪيائين ته ٽن مسلم ليگي وزيرن جي مُلهه تي اسين ليگي پاليسيءَ جو بنيادي اصول قربان ڪريون ۽ ليگ جي ساک تباهه ڪريون ۽ اهو ته جيڪڏهن گورنر صاحب معطلي جو حڪم ٿو جاري ڪري ته اها سندس ذميواري آهي، ان کان پوءِ هن جوابي ٽيليگرام جو متن تيار ڪيو:

”جيڪڏهن ليگي اڳواڻ کهڙو صاحب وزارت ٺاهي نه پيو سگهي ته واحد عزت ڀريو دڳ مخالف ڌر ۾ رهندي سندن ليگي پاليسيءَ جي پوئواري ڪرڻ تائين وزارت جي حمايت ڪرڻ وارو ٿو رهي. پوئين ٽيليگرام ۾ وضاحت ڪيل سببن واسطي غلام حسين وزارت ٺاهڻ تي راضي نه ٿو ٿي سگهي. راءِ عامه تي اعتبار نه ٿو ڪري سگهجي.“*

کهڙو صاحب ڏکي صورتحال ۾ هو. هڪ پاسي ته اصولن ۽ اعليٰ اخلاق جي مظاهري جو سوال هو ته ڪو ٺاهه نه ٿو ٿي سگهي. جڏهن ته ٻئي پاسي حقيقت اها هئي ته گورنر صاحب جي سهڪار کان سواءِ مسلم ليگ اڪثريت ۾ هوندي به پنهنجي حڪومت ٺاهڻ جي حيثيت ۾ نه هئي. هنن صورتحال کي مناسب طور استعمال ڪرڻ ئي بهتر ڄاتو:

”مسلم ليگي (هاءِ ڪمان) اسان جي مخالفت ٿي چاهي. غلام حسين مخلوط حڪومت ٺاهڻ لاءِ اسان جي حمائتين کي هرکائڻ جي ڪوشش ڪئي. مون کي ۽ جي ايم سيد صاحب کي راضي ڪرڻ لاءِ يوسف هارون صاحب ٽياڪڙي ڪري رهيو هو. اسان شرط رکيا ته 1 - غلام حسين صاحب ۽ سندس گروپ مسلم ليگ ۾ شامل ٿيندا ۽ هو مسلم ليگي وڏو وزير هوندو. 2 - چئن مان ٻه وزير مسلم ليگ سان تعلق رکندڙ هوندا. مون کي نائب وڏو وزير ٿيڻو هو ۽ سيد صاحب جي رٿ تي ٻئي وزرير طور گذدر صاحب تي راضپو ڏيکاريم، اسان کي پنهنجا کاتا پاڻ چونڊڻا هئا.“  (3 1 )

کهڙو صاحب ۽ سيد صاحب، جناح صاحب سان ملاقات واسطي دهليءَ اُسهيا. اتي هو ورڪنگ ڪميٽيءَ جي پنهنجي ساٿي لياقت علي خان سان گڏيا، جنهن کين صلاح ڏني ته هنن فيصلو ته درست ڪيو آهي پر جيڪڏهن جناح صاحب سندن ڪيل فيصلي کي غلط ليکي ته کين استعيفيٰ ڏيڻ گهرجي. هنن اهو ئي ڪيو ۽ جناح صاحب سنڌ جي صورتحال جي ڪٿ واسطي خواجا ناظم الدين، چوڌري خليق الزمان، حسين امام، قاضي عيسيٰ تي ٻڌل ۽ نواب اسماعيل جي سربراهيءَ ۾ هڪ ڪميٽي مقرر ڪئي. نومبر - ڊسمبر 1942 ع ۾ ڪميٽي پنهنجو ڪم ڪندي اسيمبلي ميمبرن ۽ عمومي طور تي سياسي حلقن کان موقف ڄاتو. هو ان نتيجي تي پهتا ته جيڪڏهن مسلم ليگ حڪومت نه ٿي ٺاهي ته گورنر صاحب سندن شموليت کان سواءِ به پنهنجو ڪم ڪندو. جنوري 1943 ع ۾ جناح صاحب ڪراچي آيو ۽ هفتو کن رهي صورتحال جو پنهنجي سر جائزو ورتائين. هن هدايت الله صاحب سان ڳالهايو جنهن خاطري ڪرائي ته مسلم ليگ کي دوکو نه ڏيندو ۽ انهن خاطرين سان جناح صاحب ذاتي طور تي مطمئن ٿيڻ جو اعلان ڪندي سنڌ مان روانو ٿيو. جيڪڏهن کيس ڪي شڪ به هئا ته اهي ساڳئي سال ڪراچيءَ ۾ آل انڊيا مسلم ليگ ڪانفرنس جي ڪاميابيءَ سان ختم ٿي ويا.

سنڌ ۾ مسلم ليگ پارٽي غلام حسين صاحب جي سرواڻيءَ ۾ حڪومت ٺاهڻ لاءِ اڳتي وڌي. غلام حسين صاحب اقتدار جي لاءِ مسلم ليگي منشور تي صحيح ڪرڻ ۽ ان جي پاليسين جي پوئواري ڪرڻ تي راضپو ڏيکاريو. اهو ڪندي هو نه رڳو جناح صاحب جي صلاح ته ڇا پر حڪمن جي ابتڙ  ٿي ويا پر اصولن کي به داءُ تي ٿي لڳايائون. کهڙي صاحب لاءِ اهو قدم کڻڻ ته انتهائي اڻ سهائيندڙ هو ڇاڪاڻ جو کيس ئي وڏ وزارت تان هٿ ڌوئڻو ٿي پيو جيڪا رڳو مسلم ليگي حمايت وسيلي ماڻڻ ممڪن هئي. پر اهو معاملي جو هڪ اهم جز هو. مسلمان ميمبر مجموعي طور تي اعتبار جوڳا نه هئا جيڪا ڳالهه ڪانگريس 1938 ع ۾ ئي پروڙي ورتي هئي. جڏهن هو خود جناح صاحب جي مسلم ليگ ڪانفرنس ۾ قائم ڪيل مسلم ايڪتا کي ٽوڙڻ ۽ سومري صاحب کي وڏ وزارت تي هرکائي جناح صاحب سان سندس ڪيل واعدي جي ٻئي ڏينهن ئي پاڻ ڏانهن ڇڪي وئي. سنڌ ته ڇا اڪثر علائقن ۾ حقيقت اها هئي ته چونڊيل عيوضين جي اڪثريت وقت جي حڪومت سان ٿي گڏجي بيٺي. ان ڪري مسلم ليگ وٽ اڻڄاتل وقت تائين مخالف ڌر ۾ ويهندي پنهنجو تعداد ڏينهون ڏينهن گهٽجندي ڏسڻ يا ٿيل آڇ يعني گورنر صاحب جي چونڊيل غلام حسين صاحب کي قبولڻ وارا متبادل ئي هئا. سرڪاري عهدو کهڙي صاحب جهڙن وفادار ۽ مستقل مزاج ليگين لاءِ ان ڪري به اهميت وارو هو جو ان وسيلي کيس ان ايجنڊا کي لاڳو ڪرڻ جو موقعو ٿي مليو، جيڪا هن سنڌ جي مسلمانن جون پيڙائون گهٽائڻ لاءِ بمبئي ڪائونسل وارن ڏينهن کان پنهنجي آڏو رکي هئي.*

مسلم ليگ ۽ صوبي ۾ ان جي ايندڙ تاريخ تي انهيءَ فيصلي جي نتيجن بابت فيصلو اڌ صدي گذرڻ بعد به اڃا تائين محفوظ ٿيل آهي. کهڙي صاحب لاءِ ذاتي طور تي اهو خراب فيصلو هو. جيڪڏهن هو مسلم ليگ تي پير کوڙڻ لاءِ زور ڀري ها، جيئن جناح صاحب جي صلاح هئي ته اهو ممڪن هو ته صوبي ۾ مسلم ليگ جي وڌندڙ مقبوليت ڪري گورنر صاحب تي دٻاءُ ايترو وڌي ها جو هو مسلم ليگي اڳواڻ کي حڪومت ٺاهڻ جي دعوت ڏي ها. ان جا خاص طور تي جنگي حالت ۾ وڏا امڪان  هئا، جڏهن ڪانگريسي بغاوت جي پيش نظر هندستاني حڪومت غير ڪانگريسي صوبن کان سهڪار چاهيو ٿي.

کهڙي صاحب پنهنجي هٿ جي تريءَ تي آيل وڏ وزارت کي وسارڻ ۾ دير ئي نه لڳائي. هن پنهنجي لاءِ روينيو کاتو چونڊيو ۽ ڪابينا ۾ سينيئر وزير طور هو ديس جي اڪثريتي عوام لاءِ ڪجهه ڪرڻ جي حثييت ۾ هو، جيڪا پنهنجي گذر سفر لاءِ گهڻو تڻو زراعت تي انحصار ڪندڙ هئي. ان جي معنيٰ ٽئڪسن ۽ محصولن جي ڇپ کان ڪجهه آجپو ۽ سندن پئداوار لاءِ بهتر اگهه ماڻڻ هو. جنگ جو زمانو هئڻ ڪري نه رڳو خوراڪي اناج جي وڏي گهر هئي پر منڊيءَ ۾ اگهه به بهتر هئا. بدقسمتيءَ سان وڏن اگهن جو لاڀ آبادگارن کي پلئه نه ٿي پيو، ڇاڪاڻ جو مرڪزي حڪومت اگهن تي سخت ڪنٽرول رکڻ ۽ فوجن لاءِ مهيا ٿيندڙ اناج جا بهتر اگهه نه ڏيڻ جي پاليسي اختيار ڪيل هئي. جنوري 1943ع کان ئي گورنر وائسراءِ وٽ اها شڪايت ڪرڻ لڳو هو ته کهڙو صاحب ڪڻڪ تي ڪنٽرول ختم ڪرڻ واري سرڪاري پاليسيءَ جي مخالفت ڪري رهيو آهي.(14) هو فيبروريءَ دوران پنهنجي تبصري ۾ مڇريل هو: