باب تيرهون

حر بغاوت

عام طور تي سنڌ ۾ هر مسلمان رهواسيءَ جو ڪونه ڪو ”مرشد، يا ”پير“ ضرور هوندو آهي. انهيءَ روحاني رهنمائيءَ کان وانجهيل رهڻ يا ”بي مرشد“ ڪوٺائڻ سنڌي مسلمان لاءِ سڀ کان خراب ويڻ سمجهيو ويندو هو ۽ آهي. سنڌ ۾ اڪيچار پير هوندا هئا ۽ صديون پراڻيون درگاهون هونديون هيون. انهن ۾ ننڍا ۽ وڏا پير شامل هوندا هئا، جن جا ججهي يا ٿوري انگ ۾ مريد هوندا هئا، پر اهي مريد سندن مخلص ۽ وفادار هوندا هئا. انهن ”جيئرن جاڳندن“ اوليائن مان ڊزن کن وري اهڙا گادي نشين پير هئا جيڪي مان مرتبي ۽ مريديءَ جي لحاظ کان سڀني کان وڌيڪ اهم سمجهيا ويندا هئا. انهن پيرن مان شايد سڀ کان وڌيڪ اهم ۽ با اثر وري پير پاڳاري کي سمجهيو ويندو هو.

سنڌ ۾ سڀني کان گهڻا مريد پاڳاري جا هئا. جن جو ڳاڻيٽو 9 1  هين صديءَ جي پڄاڻيءَ ڌاري 200,000   هو. اهي مريد سڄي سنڌ ۾ پکڙيل هئا. پر ٿرپارڪر ۽ حيدرآباد جي ضلعن ۽ خيرپور رياست جي ڪجهه حصن ۾ انهن جو تعداد گهڻو هو. اپر سنڌ ۾ لاڙڪاڻي ۽ روهڙي وارن ضلعن ۾ انهن جو چڱيرڙو انگ موجود هو. سنڌ جي سرحد کان ٻاهر راجستان ۽ اڃا پرتي به پير پاڳاري جا مريد موجود هئا، جن ۾ هندو ۽ مسلمان ٻيئي شامل هئا. پير پاڳارو پاڻ سکر ضلعي ۾ پير جو ڳوٺ ۾ رهندو هو. سندس مريدن ۾ ”حرن“ جي نالي سان هڪ اهڙو ويڙهاڪ ٽولو به شامل هو، جنهن پير سان پنهنجي عقيدت ۽ وفاداري جي حوالي سان 11 هين ۽ 2 1  هين صديءَ جي ايراني اڳواڻ¶ حسن بن صباح جي ڪٽر ۽ جنوني پوئلڳن Assassins)) واري حيثيت ۽ هاڪ ماڻي ورتي هئي.

پاڳاري خاندان جا پير هڪ ڊگهي ۽ دلچسپ تاريخ رکن ٿا. جنهن جي شروعات ان خاندان جي جدامجد يا وڏي، سيد علي مڪيءَ جي 711  عيسوي ۾ مشهور اموي جرنيل محمد بن قاسم سان گڏ سنڌ اچڻ سان ٿئي ٿي. هن بعد ۾ سيوهڻ ويجهو لڪيءَ ۾ رهائش اختيار ڪئي هئي. جتي اڄ به سندس مقبري تي عقيدتمندن جي اچ وڃ جو سلسلو جاري آهي. هو هڪ درويش صفت ۽ نيڪ دل مرد هو ۽ ترت ئي مقامي آباديءَ جي توجهه جو مرڪز بڻجي ويو. سندس پويان جن کي ”لڪياري سيد“ چيو وڃي ٿو، سڄي سنڌ ۾ پکڙجي ويا ۽ مناسب موقعو ملڻ سان پنهنجون پيريون مريديون قائم ڪيائون. ماضي قريب ۾ لڪياري سيدن مان سڀ کان وڌيڪ مڃتا ۽ مقبوليت پير محمد راشد جي نصيب ۾ آئي، جنهن 1818 ع وفات ڪئي.

چيو وڃي ٿو ته هن وٽ وڏيون ڪرامتون هيون ۽ سندس مريديءَ وارو سلسلو بمبئي تائين پکڙيل هو. کيس پاڳارو (پڳ وارو) ۽ جهنڊي وارو پير سڏيو ويندو هو. اڳتي هلي ڪري پڳ ۽ جهنڊو الڳ الڳ ٿيا.

پير راشد کي 3 1  فرزند هئا جن مان هن هڪ پٽ صبغت الله کي پنهنجو جانشين مقرر ڪيو هو. پر سندس ٻئي ڀاءُ محمد ياسين به جانشيني حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن ۾ ناڪام ٿيڻ بعد هن لڏي اچي حيدرآباد ويجهو هالا ۾ هڪ ڳوٺ اچي وسايو ۽ پاڻ کي ”جهنڊي وارو پير“ ڪوٺايو. ان ڳوٺ جو نالو به ”جهنڊي واري جو ڳوٺ“ پئجي ويو. محمد ياسين پاران صبغت الله شاهه کي مارائڻ جون ڪوششون ٿيڻ بعد صبغت الله شاهه جي مريدن ۽ پوئلڳن جي هڪ ٽولي گڏجي پنهنجي پير جي جان ۽ پڳداريءَ (پاڳارو هجڻ واري حيثيت) جي حفاظت لاءِ فرقي، جماعت يا حرن جي نالي سان هڪ گروهه جوڙيو. اها پڻ روايت آهي ته حرن جي شروعات پير پاڳاري جي انهن مريدن سان ٿي جن کي هن 9 1  هين صديءَ جي منڍ ۾ پنجاب جي سکن خلاف سيد احمد بريلوي سان گڏ وڙهڻ لاءِ موڪليو هو. ¶

بعد ۾ حرن انهيءَ خاص موقعي جي حوالي سان ڏنل هدايتن کي پنهنجي حياتيءَ جو مول متو بڻائي ڇڏيو ۽ اهڙي ريت پير جي مريدن ۾ هڪ خاص پاڻ ارپيل ۽ وفادار ٽولي جنم ورتو. جنهن جا پاڻ ۾ ڀائرن جهڙا ويجها ناتا هوندا هئا ۽ انهن هڪ اهڙي ته خاص رنگ ڍنگ سان زندگي گهارڻ شروع ڪئي جيڪو ٻاهرين ماڻهوءَ کي ڏاڍو پراسرار لڳندو هو.¶

”حر“ وارو اصطلاح نامياري اسلامي هيرو ”حر“ مان ورتل آهي، جيڪو اموي حڪمران يزيد جي انهيءَ لشڪر ۾ شامل هو جيڪو هن رسول پاڪ ﷺ جي ڏوهٽي امام حسين رضه سان وڙهڻ لاءِ موڪليو هو. هن بعد ۾ امام حسين رضه جو ساٿ ڏنو ۽ سندس پاران وڙهندي ڪربلا ۾ شهيد ٿيو. اسلام جي تاريخ ۾ سندس نالي کي انتهائي درجي جي وفاداريءَ ۽ قربانيءَ جي علامت سمجهيو وڃي ٿو.

حر پنهنجي هلت چلت ۾ ايترا ته ڪٽر ۽ انتها پسند هئا جو کين سنڀالڻ خود پير لاءِ به ڏکيو ٿي ويندو هو. هو گهڻو ڪري پير کي ڏسڻ ٻڌائڻ کان سواءِ ئي اهڙا ڪم ڪندا هئا جن کي هو پير جي مفادن ۾ ضروري سمجهندا هئا. پير پاڳاري ۾ گهٽ داٻي ۽ رعب سبب کين ڪنٽرول ڪرڻ۽ سنڀالڻ ڏاڍو ڏکيو هو.

انگريزن جي فتح وقت تڏهوڪي پير پاڳاري پير علي گوهر شاهه جو خيرپور جي ٽالپر حڪمرانن سان ان وقت اٽڪاءُ ٿي پيو جڏهن پير پاڳاري انگريزن کي ٻڌايو ته ٽالپرن پنهنجي رياست جي اصل پکيڙ کان وڌيڪ زمين تي ڪوڙي دعويٰ رکي هئي.

¶¶پير پاڳاري ۽ ٽالپرن وچ ۾ اڻبڻت سبب حرن جي چرپر ۾ تيزي اچي ويئي ۽ انهن سان خيرپور رياست جا عملدار به اڪثر سختي ڪرڻ لڳا. انهيءَ پس منظر ۾ حرن پاران قانون جو احترام ڇڏڻ ۽ ڏنڊي جي زور تي معاملا نبيرڻ واري رجحان جي شروعات ٿي. سندن اهڙين ئي سرگرمين سبب پير پاڳاري حزب الله شاهه تي جهنڊي واري پير کي مارائڻ جو الزام لڳو. جنهن سلسلي ۾ پير خود پاڻ به حرن تي ڇوهه ڇنڊيا پر انهن تي ڪو اثر نه پيو. ويتر هو پير جي ساک کي پهتل نقصان جو پلاند ڪرڻ لاءِ وڌيڪ سرگرميءَ ۽ جوش سان اهڙين ٻين ڪارواين ۾ جنبي ويا ۽ قتلن ۽ ٻين ڏوهن جون وڌيڪ وارداتون ڪيائون. 1890ع ۾ پير علي گوهر شاهه (ٻئين)، پير حزب الله شاهه جي گادي سنڀالي ۽ سندس دور ۾ حر لا قانونيت جا سمورا ليڪا لتاڙي ويا. ايتري قدر جو خود پير پاڳاري جي پنهنجي ڳوٺ ” پير جو ڳوٺ“۾ به سندن اچڻ تي بندش هنئي ويئي ۽ پير پاڳاري جا ٻيا مريد به انهن کان ڊڄڻ ۽ ڌڪار ڪرڻ لڳا. حر ڌاڙن ۽ قتلن تي لاهي پاهي بيٺا هئا. هو پير پاڳاري جي غير مسلم حر مريدن وٽ کائڻ پيئڻ کان پاسو ڪندا هئا ۽ سندن سلام جو جواب به نه ڏيندا هئا. حرن کان پير پاڳاري جو ڏن به سندن پنهنجا ماڻهو وڃي اوڳاڙيندا هئا. حرن هڪ جداگاڻو طرز زندگي اختيار ڪري ورتو هو. هو نيرولي ويس ڍڪيندا هئا، سندن وچ ۾ ڳجهيون تقريبون ٿينديون هيون ۽ پاڻ ۾ انتهائي ويجها ۽ ڀائرن جهڙا ناتا رکندا هئا.

ان ئي پس منظر ۾ ڏيارام گدو مل* انهن لاءِ لکيو ته ”ٻين فاتحن کي ڇڏي ڪري به هو ڏوهن واري ناتي سان هڪ ٻئي سان مڪمل طور تي سلهاڙيل ۽ لاڳاپيل هئا“ ۽ هو اهو سمجهندا هئا ته ”بهشت جي غلاميءَ کان دوزخ جي بادشاهي بهتر آهي .... هنن اوائلي ٺڳن جيان پنهنجي براين کي پنهنجي بهتري سمجهڻ شروع ڪيو ۽ چوري، ڌاڙي ۽ خون وهائڻ کي پنهنجو ڌرم بڻائي ڇڏيائون.“ (3 )

حرن جي سرگرمين بعد سنڌ ۾ سانگهڙ ضلعو، ٿرپارڪر ضلعي جو اندريون حصو ۽ مکي ڍنڍ جا علائقا خاص طور تي متاثر ٿيا. اها ڍنڍ اٽڪل هڪ سئو چورس ميلن تي پکڙيل هئي ۽ ٻوڏ واري موسم ۾ پاڻيءَ سان ڀرجي ويندي هئي. ان جي ڏکڻ ۾ گهاٽا ٻيلا هئا جڏهن ته سانگهڙ واري پاسي ٻنيون آباد هيون، جن تي حرن جا ڳوٺ ٻڌل هئا. حرن جي ان ئي آباديءَ مان ڏوهاري ٽولا اڀرندا هئا ۽ جڏهن اختياريون سندن ڪڍ پونديون هيون ته اهي ڀڄي وڃي ڀرپاسي وارن ٻيلن ۽ ڌٻڻ جي علائقن ۾ پناهه وٺندا هئا. انهيءَ علائقي جي وسندين ۾ کين آسانيءَ سان پناهه ملي ويندي هئي ۽ ڪوبه ماڻهو سندن باري ۾ اختيارين کي اطلاع ڏيڻ پسند نه ڪندو هو. تنهن وقت جي ٿرپارڪر ضلعي جي وقتي ڊپٽي ڪليڪٽر سردار يعقوب حر مسئلي جو اڀياس ڪيو. هن لکيو: مزي جي ڳالهه آهي ته بدنام ترين ڏوهاري به، هڪ قسم جو  استحقاق سمجهندي اها توقع رکي ٿو ته ٻيا ماڻهو سندس واهر ڪندا ۽ کيس پناهه ڏيندا. اهڙن ڏوهارين کي وائکو ڪرڻ تر جا ماڻهو وڏو ڏوهه سمجهن ٿا ۽ کين پڪڙڻ لاءِ آيلن کي نقصان پهچائڻ ۽ سندن منصوبا مٽيءَ ۾ ملائڻ کي هو پنهنجي ديني ذميوارين جو حصو سمجهن ٿا.(4 ) حر بدنام ڏوهارين جي پاڻ وٽ موجودگيءَ کي وڏو فخر سمجهندا هئا ۽ ڏوهاري جيترو گهڻو نامي گرامي هوندو هو، اوترو وڌيڪ هو کيس ساراهيندا ۽ پڏائيندا هئا. سندن سماج ۾ ڏوهاري ماڻهن کي اوچو مقام ۽ مرتبو حاصل ٿي ويو هو، ايتري قدر جو ڪڏهن اتفاق سان ڪو اهڙو ماڻهو مارجي ويندو هو ته حرن کي اهو چوندي ٻڌو ويو ته ”هاڻي ملڪ مان مزو ڇڏائبو پيو وڃي، هر شيءِ بي چسي ٿي ويئي آهي. دلبر ”فقير“ هليا ويا آهن ۽ انهن کان سواءِ ڪو پکي هوند هجي.“(5 ) حرن جي ڳوٺن ۾ سندن لوڪ فنڪار اهڙن ماڻهن جي ڪارنامن بابت راڳ ڳائيندا هئا ۽ جڏهن عورتون ڪنهن شاديءَ مراديءَ جي ميڙاڪي ۾ گڏبيون هيون ته سندن ساراهه ۾ ڳيچ ۽ سهرا چونديون هيون.

انتظاميه مقامي آباديءَ جي سهڪار کان سواءِ حرن تي ضابطو رکڻ ۾ پاڻ کي بي وس ۽ بي اختيار سمجهندي هئي ۽ آڪٽوبر 1895ع ۾ ڊبليو. ايڇ. لوڪاس جي ٿرپارڪر جي ڊپٽي ڪمشنر بنجڻ تائين کيس حر سرگرمين کي روڪڻ ۾ خاص سوڀ نه ملي سگهي هئي. لوڪاس جيڪو اڳتي هلي سنڌ انتظاميه جي ساليانن رڪارڊن ۾ هڪ ديومالائي حيثيت ۾ اڀريو، تنهن انهيءَ صورتحال جو جائزو هن ريت ورتو: ”پوليس جا حوصلا خطا آهن، مقامي زميندار ۽ واڻيا (هندو) سخت ڊنل آهن ۽ محافظن کان سواءِ ٻاهر نه ٿا نڪرن. هندو پئنچات پاران رکيل چندو نه ٿو ڏنو وڃي ۽ برطانوي راڄ جي حڪمن جي کلم کلا ڀڃڪڙي ٿي رهي آهي.“ (6 )لوڪاس جيڪا پاليسي اختيار ڪئي هئي سا هيءَ هئي ته حرن جي زندگي ايترو ته زهر بڻائي وڃي جيئن هو بيزار ٿي انهن ڏوهارين کي حڪومت حوالي ڪرڻ تي مجبور ٿي وڃن، هو حرن جي ٽڙيل پکڙيل ننڍن ننڍن ”غير قانوني“ واهڻن کي پٽرائي کين وڏن ڳوٺن ۾ رهڻ تي مجبور ڪيو، جتي سندن سرگرمين تي وڌيڪ آسانيءَ سان اک رکي سگهجي پيئي. مکي ڍنڍ جي چراگاهن کي صاف ڪري هن سڄي علائقي ۾ روڊ وڇايا. ڏوهارين سان تعاون ڪرڻ تي سرڪار پاران رکيل ڳرن ڏنڊن جي وصوليءَ کي سختيءَ سان يقيني بڻايو ويو ۽ سڄي تر ۾ پوليس جا وڏا جٿا مقرر ڪيا ويا ۽ فوج به موڪلي ويئي. انهن اپائن جي باوجود به لاقانونيت جو مڪمل خاتمو نه آيو. پير پاڳاري تي به دٻاءُ وڌو ويو ته هو ڏوهارين کي سرڪار حوالي ڪري ۽ پير پنهنجي حرن کي قائل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته اهي ڏوهارين جي پٺڀرائيءَ تان هٿ کڻي وڃن. جن علائقن ۾ ڏوهارين جون سرگرميون چوٽ چڙهيل هيون، انهن کان قانون لاڳو ڪندڙ ادارن جو خرچ ڀرائڻ لاءِ اضافي ٽيڪس لڳايو ويو ۽ کين دڙڪو ڏنو ويو ته جتي جتي به ڏوهه ٿيندا اتي واهن جو پاڻي بند ڪيو ويندو ۽ جيڪڏهن صورتحال ۾ سڌارو نه آيو ته سڀني ماڻهن کي انهن علائقن مان ٽپڙ ٻڌائي زوريءَ لڏايو ويندو، هوڏانهن پوليس ۽ فوج سان مقابلن ۾ بدنام حر اڳواڻ بچو بادشاهه جا ڪافي پوئلڳ سندس هڪ ويجهي ساٿي پيروءَ سميت مارجي ويا. پنهنجن انهن اهم ماڻهن جي مارجي وڃڻ بعد بچو بادشاهه هٿيار ڦٽا ڪيا ۽ لوڪاس وٽ اچي پيش پيو ۽ ان ريت انهيءَ انتهائي شدت پسند خوني ڏوهاري فرقي جي اڍائي سالن کان جاري شورش جو انت آيو. (7 )

جيتوڻيڪ صورتحال گهڻي بهتر ٿي چڪي هئي، پر انگريز عملدار اڃا مطمئن نه هئا ته ڪو اهو مسئلو هميشه لاءِ دٻجي ويو آهي، سر ايون جيمز، ڪمشنر ان سنڌ مستقبل ۾ حرن جي رويي بابت پنهنجي شڪ شبهن جو اظهار هن ريت ڪيو: ”سوال اهو آهي ته حرن کي داٻو ڏيئي کين مستقبل ۾ بهتر زندگي گذارڻ تي مجبور ڪرڻ لاءِ ڪهڙا اپاءَ ورتا وڃن ته جيئن هو پير جو حڪم مڃڻ بدران سرڪار جو حڪم مڃين. مان اعتراف ڪيان ٿو ته مون کي ڪو اهڙو طريقو نه ٿو سُجهي ۽ مان حرن جي مستقبل جي باري ۾ گهڻو پر اميد نه آهيان.“(8 ) جيمز جو رايو هو ته حر انتهائي ضدي ۽ جنوني آهن ۽ ڪوبه واقعو کين ٻيهر سنگين ڏوهن واري روش تي موٽائي سگهي ٿو. اصل ۾ جيمز جو رايو هو ته هڪ خاص قانون ذريعي ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ کي اهڙا اختيار ڏنا وڃن جن سان هو ”عادي ڏوهارين“ کي علائقي مان نيڪالي ڏيئي سگهن يا سندن زمينون ضبط ڪري سگهن. سندس خيال هو ته ”اهي ماڻهو ”مذهبي جنونيت“ واري عنصر سبب عام ڌاڙيلن ۽ ڏوهارين کان ڌار آهن ۽ اهي ٺڳن ۽ اٽليءَ جي بدمعاشن واري حيثيت رکن ٿا، جيڪي پنهنجو ڦر جو اڌ حصو چرچ کي ڏيندا هئا. اهي قانون ٽوڙيندڙ رڳو ٻاهران آيل ڏوهارين جي ڪنهن اهڙي ٽولي وانگر نه آهن، جيڪو ڪنهن اتفاق يا مجبوريءَ سبب ڏوهن تي لهي پيو هجي پر اهي مقامي حرن جي جنونيت ۽ رت جي پياس واري جذبي جي پڪي پختي پيداوار آهن.“ مستقبل ۾ حرن کي ضابطي ۾ رکڻ لاءِ جيمز ڪيتريون تجويزون پڻ ڏنيون: ”سنڌ نان ريگيوليشن صوبو آهي، تنهن ڪري مان اميد رکان ٿو ته جيڪڏهن عام قانون به گهڻي ڦير ڦار کان سواءِ لاڳو ڪرايا وڃن ته مستقبل ۾ ڪنهن به لاقانونيت واري تحريڪ کي ڪَرُ کڻڻ کان روڪي سگهجي ٿو.“ (9 )

تنهن کان سواءِ جيمز مکيءَ ڍنڍ جي علائقي ۾ بلوچ قبيلن جا ماڻهو ۽ پنجابي، پٺاڻ سيٽلر آڻي آباد ڪرائڻ شروع ڪيا. ”جمڙائو ڪينال جي کلڻ کان پوءِ مان سندن (حرن جي) ويجهو بلوچن، ڪابلين، (پٺاڻن) ۽ پنجابين جي جيڪا رهائش ڪرائيندس، ان سان به اهي داٻي ۾ اچي اڳتي چڱي چال چلت جو مظاهرو ڪندا ۽ گڏوگڏ نواب شهباز خان بگٽيءَ جي ماڻهن جي انهن مٿان پوليس طور مقرري به هڪ بلڪل درست اپاءُ آهي.“ (0 1 ) پر انهن اپائن جي باوجود به ڪجهه ئي سالن ۾ مقامي عملدار اهو اعتراف ڪرڻ لڳا ته ڌارين ماڻهن جي آبادڪاريءَ واري پاليسيءَ جا اهي نتيجا نڪري نه سگهيا آهن جيتري اميد رکي ويئي هئي ۽ حرن خلاف سنئين سڌي ڪاروائي ڪري کين ضابطي ۾ رکڻ جي ضرورت بنهه وڌي ويئي آهي. جيتوڻيڪ 1896 ع ڌاري حر ڌاڙيلن ۽ انتظاميه وچ ۾ هلندڙ ڊگهي ويڙهاند بند ٿي چڪي هئي ۽ سندن بچوءَ ۽ پيرو جهڙا اڳواڻ ساٿين سميت مارجي يا جهلجي چڪا هئا، پر تنهن هوندي به سرڪار کي اها اميد نه پئي ڏسڻ ۾ آئي ته شورش ۽ مزاحمت وارو خطرو دور ٿي چڪو آهي. جيتوڻيڪ مکيءَ جي زمينن تي ڌارين جون وسنديون آباد ٿي چڪيون هيون، پر جيمس ۽ ٻين عملدارن کي جيڪي انديشا ۽ خوف هئا، اهي رڳو ٻن سالن جي مدي اندر نروار ٿي سامهون اچي ويا.

1896 ع ۾ پير علي گوهر شاهه وفات ڪئي ۽ سندس گادي پير شاهه مردان شاهه سنڀالي. سال کن کان پوءِ نئون پير فيبروري ۽ مارچ 1898ع ۾ سانگهڙ ۽ کپري تعلقي جي دوري تي نڪتو جتي سندس مريدن جو وڏو انگ آباد هو. پير جي انهيءَ دوري سبب حرن ۾ جوش جذبو انتهائي وڌي ويو ۽ انتظاميه ڪَنَ کڻڻ لڳي ته ڪا وڏي گڙٻڙ ٿيڻ واري آهي. پير کي صلاح ڏني ويئي ته هو پنهنجي دوري کي مختصر ڪري، جيڪا هن قبول ڪئي، پر جنهن ڳالهه جو سرڪار کي ڊپ هو، اها آخرڪار ٿي گذري. مئي 1898 ع ۾ وسند قزاق جي اڳواڻيءَ ۾ ڌاڙيلن ۽ قاتلن جي هڪ نئين ٽولي ڪَرُ کنيو. 0 3  جون واري رات سانگهڙ جي ڍنگ زميندار ۽ حرن جي مشهور مخالف محمد وارث ناريجي کي سندن ٻن ڪمدارن سميت قتل ڪيو ويو ۽ سندس گهر کي ڌاڙو هڻي باهه ڏني وئي.  هن ڪجهه ڏينهن اڳ ئي حرن خلاف شاهديون ڏنيون هيون. انهيءَ واردات کان پوءِ تر جي غير حر آباديءَ ۾ ٽاڪوڙو مچي ويو، علائقي جي انتظاميه پوليس جا وڏا اٽالا موڪليا ۽ مقامي حرن تي ڳرا ڏنڊ وڌا ويا، پر صورتحال ۾ بهتري نه آئي.

جيتوڻيڪ مکيءَ جي ٻيلن جو ڪافي صفايو ڪرايو ويو هو پر اهي اڃا به هڪ بهترين پناهه گاهه جو ڪم ڏيئي رهيا هئا ۽ حرن جي علائقي ۾ سندن خلاف سرڪار کي اطلاع ڏيندڙ ماڻهن جا خون ڪري وڏو ڏهڪاءَ مچائي ڇڏيو هو. سرڪار ڪوشش ڪئي ته پير کي پنهنجي سر پابند بڻايو وڃي ته هو ڏوهارين کي پاڻ حڪومت حوالي ڪري. ڪجهه حرن کي پريزيڊنسيءَ جي ٻين جاين تي موڪليو ويو ۽ انهن جي وڏي انگ کي مخصوص علائقن ۾ خاص ڪنسنٽريشن ڪئمپون Concentration Camps)) جوڙي انهن ۾ رهايو ويو جتي سندن نالا داخل ڪيا ويا ۽ مقرر وقت تي حاضري ڀرائي، سندن ڳڻپ ڪئي ويندي هئي ته ڪٿي ڪنهن ڌاڙيل ته وٽن پناهه نه ورتي آهي. انهن ڪئمپن کي اڳتي هلي ”لوڙها“ نظام ڪوٺيو ويو، ڇو ته انهن آبادين جي ٻاهران خاردار تارن يا ڪنڊن جا لوڙها ڏنل هوندا هئا. اهي لوڙها بعد ۾ 1940 ع واري شورش جي موقعي تي به ڪتب آندا ويا. 1871 ع جي ڪرمنل ٽرائيبلز ايڪٽ  XXVII (جنهن ۾ 1897 ع واري ايڪٽ 2  ذريعي ترميم ڪئي ويئي هئي) جو دائرو وڌائي ان کي حرن مٿان لاڳو ڪيو ويو. سرڪاري عملدار، خاص ڪري علائقي ۾ مقرر ڪيل آفيسرن کي احساس ٿي چڪو هو ته حرن وارو مسئلو آسانيءَ سان حل ٿيڻ وارو ناهي.

ڇهين پير پاڳاري، پير صبغت الله شاهه 1922ع ۾ تنهن وقت گادي سنڀالي جڏهن هو اڃان ڪچيءَ وهيءَ جو هو. سندس روايتي سار سنڀال خيرپور جي وزير (11) کي سونپي ويئي، جنهن گورنمينٽ انسپيڪٽر آف اسڪولز، روهڙيءَ جي آخوند رسول بخش کي سندس استاد ۽ اتاليق مقرر ڪيو. استاد کي هميشه هن سان ساڻ رهڻو هو. پر پير ڪافي سخت طبيعت وارو ۽ پنهنجي مرضيءَ جو مالڪ ثابت ٿيو ۽ هن ڊسيپلين ۽ ضابطي هيٺ رهڻ کي پسند نه ڪيو ۽ جيئن ئي هو 8 1  سالن جو ٿيو ته هن استاد کي سندس خدمتن کان آجو ڪري پنهنجي خود مختياريءَ جو اعلان ڪيو. ترت ئي هن ٻين جي مداخلت کي برداشت نه ڪندڙ ۽ پاڻ وهيڻيءَ شخصيت طور هاڪ ماڻي ورتي ۽ اهڙيون ڪهاڻيون به گردش ڪرڻ لڳيون ته جيڪي ماڻهو هن کان اختلاف رکن ٿا يا جن تي سندس ڏمر ٿئي ٿو اهي يا ته غائب ڪيا وڃن ٿا يا ماريا وڃن ٿا. اهڙا افواهه به ڦهلجي ويا ته هن پنهنجي پير جو ڳوٺ واري ڪوٽ ۾ هٿيار ڪٺا ڪيا آهن. (2 1 )

1929 ع ڌاري هڪ عورت سکر ۾ سرڪار کي شڪايت ڪئي ته سندس پٽ ابراهيم ڪوريءَ کي پير پنهنجي ڪوٽ ۾ باندي بڻائي رکيو آهي. سُتت ئي جڏهن ان عورت کي به قتل ڪيو ويو ته سکر انتظاميه ڪوٽ تي ڇاپو هڻي ان جي جهڙتي وٺڻ جو فيصلو ڪيو. جيئن ته ڏينهن ڏٺي جو سنئون سڌو ڇاپو هڻڻ سان مزاحمت ٿيڻ جو انديشو هو تنهن ڪري پوليس چالبازيءَ سان ڳجهي نموني ڪوٽ ۾ داخل ٿيڻ جو فيصلو ڪيو، مقامي اسٽيشن هائوس آفيسر (ايس ايڇ او) غلام اڪبر، جيڪو هڪ بدنام پوليس آفيسر هو، تنهن پير پاڳاري جي ويجهن غير حر مريدن کي ڊيڄاري ڌمڪائي کين مقرر وقت تي ڪوٽ جا اندريان مک دروازا کولڻ تي راضي ڪيو. رات جي سانت ۾ جڏهن انگريز ايس پي (سپريٽينڊنٽ آف پوليس) ري Ray جي اڳواڻيءَ ۾ پوليس اٽالا ڪوٽ وٽ پهتا ته جيئن اڳ ۾ ئي طئي ڪيل هو، ان جا دروازا اندران کليل هئا، اونهاري جي مند هئڻ ڪري پير ٻاهر آڳر ۾ کٽ تي ستل هو ۽ سندس ڀرسان بندوقون رکيل هيون جيڪي گهڻي ڀاڱي بنا لائسنس جي هيون. پوليس کي ڪجهه بارود به هٿ آيو.(3 1 ) پوليس ڪوٽ جي تلاشي ورتي  ۽ کين ڪاٺ جي هڪ وڏي پيتيءَ ۾ پوريل ڇوڪرو به هٿ آيو. پير کي ”ڇوڪري ابراهيم کي غير قانوني طور حراست ۾ رکڻ“ جي الزام ۾ گرفتار ڪري سکر جيل نيو ويو. هن تي عدالت ۾ ڪيس هلائڻ جو فيصلو ڪيو ويو. پير تنهن وقت جي سڀ کان لائق ۽ هاڪاري وڪيل محمد علي جناح جون بمبئي مان خدمتون حاصل ڪيون. ڪمشنر ان سنڌ جي اي ٿامس ڪيس هلائڻ لاءِ سٽي مئجسٽريٽ مسٽر اڌارام کي مقرر ڪيو. (4 1 )

پير ڪيس جي باقاعدي شنوائي هلڻ کان ٿورو اڳ ۾ کهڙي صاحب سان رابطو ڪيو، جيڪو لکي ٿو:

”تنهن وقت آءٌ بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جو ڪافي سينئر ميمبر هيس ۽ منهنجي بمبئي جي گورنر صاحب توڻي بمبئي سرڪار جي ٻين عملدارن تي چڱيرڙو اثر رسوخ هو ۽ مان هڪ آزاد سوچ رکندڙ ۽ ڪامورا شاهيءَ خلاف جرئت سان ڳالهائيندڙ سياستدان طور پنهنجي ساک مڃائي ورتي هئي. ائين پئي لڳو ته پير صاحب کي سندس ويجهن مريدن اها صلاح ڏني هئي ته کيس منهنجي مدد ۽ همدردي حاصل ڪرڻ گهرجي. هن آڪٽوبر 1929 ع ۾ پنهنجي هڪ اهم خليفي محبت فقير(5 1 ) کي مون ڏانهن لاڙڪاڻي موڪليو ۽ چوايو ته مان هڪدم اچي ساڻس ملان. مون ترت ساڻس ملاقات ڪئي، مان ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ جيڪو هڪ يورپي عملدار هو تنهن کي خاص طور تي درخواست ڏني ۽ هن بندش هجڻ باوجود مون کي پير سان ملاقات جي اجازت ڏني. جيل سپريٽينڊنٽ مون کي ذاتي طور تي سندس ڪوٺڙيءَ ڏانهن وٺي هليو. جيئن ته اختيارين ڪنهن ٻاهرين حملي جي خوف کان پير پاڳاري کي سندس ڪوٺڙيءَ مان ڪڍڻ غير محفوظ ٿي سمجهيو تنهن ڪري اها ملاقات، ملاقاتين واري مخصوص ڪمري ۾ نه ڪرائي ويئي.

مون کي پير صاحب جي ورتاءُ ڏاڍو متاثر ڪيو. کيس ان ڪال ڪوٺڙي ۾ رڳو هڪ کٽ، هڪ ڪرسي ۽ هڪ ٽپائيءَ جي بنيادي سهولت ڏنل هئي. اي ڪلاس جو باندي هجڻ سبب کيس پنهنجي مرضيءَ جو کاڌو گهرائڻ جو اختيار هو، کيس رڳو اها شڪايت هئي ته سندس ملاقاتين تي بندش آهي ۽ هو انهن پوليس گارڊن ذريعي چٺيون چپاٽيون ٻاهر پهچائي رهيو آهي، جن کي سندس مريد رشوت ڏيئي خريد ڪن ٿا. جيتوڻيڪ جيل سپريٽينڊنٽ اخلاقي طور تي اسان کي اڪيلو ڇڏي ٻاهر ويو پر بعد ۾ مون کي خبر پئي ته اسان جي گفتگو کي ٻڌڻ لاءِ وائرليس ذريعي انتظام ڪيل هو. پير صاحب مون کي چيو ته مان جناح صاحب سان ملان ۽ ساڻس ڪيس جي باري ۾ ڳالهايان ڇو ته هو ساڻس جيل ۾ ملڻ نه ٿو اچي ۽ هن سان ملاقات ڪرڻ پير جي خليفن لاءِ ڏاڍو مشڪل آهي. مون کي هن اهو به چيو ته مان سندس پاران ڪمشنر سان به وڃي ملان. ان شام جو مان، سنڌوءَ مٿان پهاڙيءَ تي ٺهيل سرڪٽ هائوس ۾ جناح صاحب سان ملاقات ڪئي. مان جيترو وقت ساڻس گڏ رهيس ان ۾ هو گهڻو ڪري سياست تي ئي ڳالهائيندو رهيو ۽ ڪيس جي باري ۾ هن رڳو مٿاڇري گفتگو ڪئي. انهيءَ ڪيس ۾ هڪ مقامي وڪيل مسٽر موتيرام آڏواڻي سندس مددگار هو.

جناح صاحب هڪ وڏو هاڪارو وڪيل هو ۽ سندس سياسي ساک به تمام گهڻي هئي. انهيءَ ڪيس ۾ هو 0 0 5  رپيا في ڏينهن جي حساب سان فيس وٺندو هو جيڪا تنهن زماني ۾ تمام وڏي رقم هئي. مان سکر ۾ هفتو کن ترسيس ۽ هر روز شنوائيءَ تي ويندو هيس.

پير پاڳاري سان ڪيل انجام موجب مان مهيني کن کان پوءِ جارج ٿامس (ڪمشنر ان سنڌ) سان ملاقات ڪئي. منهنجي گفتگو ڇيڙڻ کان اڳ ۾ ئي هن چيو ته کيس منهنجي ۽ پير پاڳاري ۾ ٿيل ملاقات جي خبر آهي. هو ڪافي ڏمريل پئي نظر آيو، جنهن جو اظهار ڪندي هن ڇوهه ڇنڊيا: ”لڳي ٿو ته اوهان کي پير سان همدردي آهي پر هو هڪ خطرناڪ نوجوان آهي ۽ هو هڪ وڏو بي رحم آمر بڻجي ويو آهي. مان ڪوشش ڪندس ته کيس گهٽ ۾ گهٽ ڏهن سالن جي ٽيپ ملي.“ مان ڪمشنر کي ٻڌايو ته ڪيس صحيح نموني نه ٿو هلايو وڃي، پير کي عدالت ۾ اچي پنهنجي وڪيل کي هدايتون ڏيڻ جو موقعو به نه ٿو ڏنو وڃي ۽ کيس لاڳيتو بند ۾ رکيو ويو آهي. جتي سندس وڪيلن کي کانئس هدايتون وٺڻ ۽ ملاقات ڪرڻ لاءِ خاص طور تي سيڙجي وڃڻو پوي ٿو ۽ جڏهن وڪيل ساڻس ملاقات لاءِ جيل وڃڻ گهرن ٿا ته جج ان لاءِ ڪيس جي شنوائي کي روڪي کين اها مهلت ڏيڻ لاءِ راضي نه ٿا ٿين ۽ اهڙي ريت ڪيس ڄڻ سندس غير حاضريءَ ۾ هلي رهيو آهي. مون محسوس ڪيو ته ڪمشنر کي قائل ڪري ڪجهه نرميون حاصل ڪرڻ منهنجي لاءِ ممڪن نه هو پر مون سمجهيو پئي ته 0 1  سالن جي قيد وارو دڙڪو هن رڳو ڪاوڙ ۾ اچي ڏنو آهي. پر مون کي تنهن وقت ڏاڍو اچرج لڳو جڏهن عدالت پير کي ٺيڪ ايتري ئي سزا ڏني جيتري جو هن دڙڪو ڏنو هو. پير کي 0 1  سالن جي قيد ۽ ٻن هزار رپين جي ڏنڊ جي سزا ٻڌائي ويئي. پير ٻيهر مون کي چيو ته مان جناح صاحب سان ملي کيس چوان ته هو ان فيصلي خلاف اپيل داخل ڪري. مان جناح صاحب سان مليس ۽ هو ان ڳالهه تي راضي ٿيو. سر گاڊ فري ڊيوس جيڪو تنهن وقت چيف ڪورٽ آف سنڌ جو چيف جسٽس هو، تنهن اپيل تي سزا جو مدو گهٽائي ست سال ڪيو.

پير کي ٽيپ ڪاٽڻ لاءِ بنگال جي شهر مدناپور موڪليو ويو. مدناپور سينٽرل جيل ۾ هن جا بنگالي دهشتگردن سان رابطا ٿيا ۽ هو سندن طور طريقن کان واقف ٿيو. جيل ۾ هندو قومپرستن سندس سياسي تربيت به ڪئي ۽ هن جون آل انڊيا ڪانگريس سان همدرديون پيدا ٿيون، بعد ۾ جڏهن هو 1936 ع جي پڄاڻيءَ ڌاري ڇُٽي سنڌ واپس آيو ته هن ۾ اهڙا رجحان بخوبي موجود هئا. سنڌ اچڻ تي حرن ۽ سندس دوستن ۽ اوسي پاسي جي رهواسين سندس شاندار آجيان ڪئي. ماڻهن جا اٿاهه هجوم کيس ڏسڻ لاءِ ڪٺا ٿي ويا. ڀر چونڊي وارو پير عبدالرحمان، جنهن جو سکر ضلعي جي اوڀارين حصي، ڏهرڪي ۽ اوٻاوڙي ۾ وڏو اثر رسوخ هو، ان پاڻ پيرين پنڌ ڪيترا ميل اڳتي اچي پير پاڳاري جي مافي (ڍڪيل پالڪيءَ) ۾ آجيان ڪئي، جنهن کي هڪ وڏي جلوس جي صورت ۾ کڻي آندو پئي ويو، ٻه ٽي مهينا پوءِ مان پير صاحب سان ملڻ ويس ۽ سندس مهمان ٿي ٽڪيس. تنهن وقت سنڌ بمبئي کان آزاد ٿي هئي ۽ 1935ع واري گورنمينٽ آف انڊيا ايڪٽ هيٺ صوبائي اليڪشن جا سانباها ٿي رهيا هئا، جيڪا فيبروري 1937 ع ۾ رٿي ويئي هئي. پير اليڪشن ۾ ڪا دلچسپي نه ورتي ... ۽ چونڊن کان پهريان ئي هو زيارتن (حج) لاءِ وچ اوڀر هليو ويو.“

ترت ئي اها ڳالهه ظاهر ٿي ويئي ته جيل ڪاٽڻ کان پوءِ جيڪو پير پاڳارو واپس موٽيو هو، تنهن پاڻ سان گڏ ڪو مقصد به آندو هو. پير کي سنڌ جو بادشاهه بڻجڻ جو يقين هو. 8 1  صدي جي درويش عبدالرحيم گروهڙي جيڪي بيت چيا هئا، تن جو حوالو ڏيندي چيو پئي ويو ته هن پير پاڳاري کي ئي سنڌ جو والي ٿيڻو آهي. جيل ۾ کيس جيڪا سياسي سکيا ڏني ويئي هئي، تنهن کيس ڪانگريس جو پرجوش حامي بڻائي ڇڏيو هو. 1936 ع کان 1941 ع تائين پير پاڳاري پنهنجي سگهه کي مضبوط ڪرڻ لاءِ سياسي اُپاءَ ورتا يا گڏوگڏ هن حرن جي هڪ شدت پسند گروهه کي ٽريننگ ڏيڻ به شروع ڪئي. هن سنڌ جي واڳ سنڀالڻ لاءِ هٿيارن ۽ وڏين رقمن جو اڳواٽ بندوبست ڪيو. ڪانگريس جي وڳوڙي ڌڙي سان نظرياتي ويجهڙائپ رکڻ جي باوجود پير کي خبر هئي ته ڪانگريس هندوستان سطح جي هڪ وڏي منظم جماعت آهي. جيتوڻيڪ سنڌ ۾ هندو تمام ٿورائيءَ ۾ هئا، پر کين پئسي ڏوڪڙ جي لحاظ کان هڪ شاهوڪار برادري سمجهيو ويندو هو ۽ سرڪاري عهدن، پارٽي تنظيم ۽ پريس تي اثر رسوخ جي حوالي سان به هي مسلمانن ۽ مسلم ليگين کان گهڻو اڳتي هئا. تنهن ڪري پير پاڳاري ڄاڻي واڻي مقامي ڪانگريسين سان ياريون دوستيون شروع ڪيون. هو کلم کلا هندن ۽ ڪانگريس جي حق ۾ بيان ڏيڻ لڳو ۽ هر ممڪن طريقي سان ڪانگريسين جي حمايت ڪرڻ لڳو. ايتري قدر جو هن هندو ڌرم ڇڏي مسلمان ٿيلن کي واپس هندو ڌرم ڏانهن موٽائڻ (شڌي ڪرڻ) واري مسئلي ۾ به دلچسپي ورتي. هن پنهنجي مريدن کي ”کاڌيءَ“ (گهر ۾ اڻيل ڪپڙو) پهرڻ ۽ گوشت واپرائڻ کان پرهيز ڪرڻ جا ڪيترا ”فرمان“ جاري ڪيا. اهو پڻ چيو پئي ويو ته هن پنهنجي لاءِ هڪ چرخو (سُٽ ڪتڻ جو اوزار جيڪو گانڌيءَ جي خاص علامت سمجهيو ويندو هو) گهرائڻ جو به آرڊر ڏنو هو.

ڪانگريس وارن به موٽ ۾ پير جي پاليسين جي واکاڻ شروع ڪئي. اهو پڻ ٻڌايو ويو ته پير پاڳارو ڪانگريس جي مشهوريءَ لاءِ هڪ بس تي لائوڊ اسپيڪر هڻائي رهيو آهي ۽ هن حرن لاءِ ڪانگريس جي رڪنيت جا 0 1  هزار فارم به گهرايا آهن. هن ڪانگريس جي ناميارن اڳواڻن کي پير جي ڳوٺ ڪوٺ ڏيئي گهرايو. مسجد منزل گاهه وارن وڳوڙن وقت پير پاڳاري جي پاليسيءَ ۽ سکر ضلعي ۾ 1939 ع وارن مذهبي وڳوڙن ۾ هندن کي پناهه ڏيڻ تي ڪانگريس پير پاڳاري جي واکاڻ جا ڍڪ ڀريا. هن ڪانگريسي اڳواڻن کي خاطري ڏياري ته هو ايندڙ اسيمبلي چونڊن ۾ وڌ کان وڌ تڪن تان ڪانگريس جي ٽڪيٽ تي پنهنجي مسلمان مريدن کي چونڊن ۾ بيهاريندو ۽ هن ڪانگريس جي سهائتا لاءِ وڏين رقمن ڏيڻ جي آڇ ڪئي. هن پنهنجي مريدن کي هدايت ڪئي ته اهي ڇوٽين چونڊن ۾ ڪانگريسي اميدوارن جي حمايت ڪن. پير پاڳاري پاران پوليس خلاف واويلا ۽ پير جو ڳوٺ ۽ ٻين حر علائقن ۾ پنهنجو ذاتي راڄ قائم ڪرڻ لاءِ هلايل مهم جي ڪانگريس  ڀرپور حمايت ڪئي. حڪومت به چڱيءَ ريت آگاهه هئي ته ڇا وهي واپري رهيو آهي.

سنڌ حڪومت جي چيف سيڪريٽري ان حقيقت جو اظهار هندستان سرڪار ڏانهن اماڻيل پنهنجي رپورٽ ۾ هن ريت ڪيو:

”مقامي ڪانگريس پنهنجي عوامي رابطي جي سلسلي ۾ ويجهڙائيءَ ۾ حرن کي پنهنجي توجه جو مرڪز بڻايو آهي. جن جي ڏوهن ڏانهن رجحان کي اک ۾ رکڻ لاءِ انهيءَ شدت پسند قبيلي کي ڊگهي وقت کان سنڌ جي ڏوهاري قبيلي طور رجسٽرڊ ڪيل آهي. ڪانگريس پاران حرن کي اها خاطري ڏيئي پاڻ سان ملائڻ لاءِ ڪوششون ٿي رهيون آهن ته مٿن لاڳو ڪيل ڪجهه پابندين ۾ نرمي ڪرائي ويندي.

ڪانگريس پاران ڏوهاري ماڻهن کي پارٽيءَ ۾ آڻڻ وارين ڪوششن جي سلسلي ۾ ڪانگريس جي هڪ ضلعي ڪميٽي ڏوهاري قبائلين کي پوليس خلاف سهڪار ڏيڻ لاءِ لاڳيتيون ڪوششون ڪري رهي آهي.“(7 1 )

سنڌ کي سياسي خود مختياري ملڻ ۽ هڪ خالص سنڌي قانون ساز اداري جوڙڻ سان پير پاڳاري جو سياسي اثر رسوخ ڪافي وڌي ويو هو، ڇو ته ان ايوان جا ڪافي ميمبر چونڊون کٽڻ لاءِ پير پاڳاري جي مريدن جي ووٽن جا گهرجائو هئا. پير پاڳاري سنڌ جي ڪجهه ناميارن سياستدانن کي پنهنجو حامي بنائڻ لاءِ به جوڳا اپاءَ ورتا. وڏو وزير هدايت الله صاحب ڪيترن ئي ڪيسن ۾ پير پاڳاري جو وڪيل رهيو هو ۽ اهي افواهه هئا ته انهن ڪيسن ۾ هن دل گهريو معاوضو پڻ حاصل ڪيو هو. پوليس رپورٽن موجب:

”هن هڪ وزير، اڳواڻ ۽ خانگي شهري جي حيثيت ۾ پير ۽ سندس مريدن جي ڀرپور واهر ڪئي ۽ کين همٿايو. پير پاڳاري جي خلاف جيڪو به معاملو سندس ڄاڻ ۾ آيو تنهن کان هن پير کي بخوبي آگاهه ڪيو ۽ گڏوگڏ ان تي پنهنجي موزون راءِ به ڏني.“(8 1 )

الهه بخش سومري صاحب واريءَ ڪانگريس جي حمايت يافته حڪومت جون همدرديون به لازمي طور تي پير کي حاصل هيون ڇو ته هن پنهنجي ڪانگريس ڏانهن لاڙي کي ڪڏهن به نه لڪايو هو. جڏهن چونڊن کان پوءِ هدايت الله صاحب پهريون وڏو وزير بڻيو ته پير پاڳاري کيس قائل ڪيو ته هو حرن مٿان ڪرمنل ٽرائيبلز ايڪٽ جي تحت لاڳو پابندين کي ختم ڪري ۽ جن ماڻهن کي بمبئي پريزيڊنسي ڏانهن جلاوطن ڪيو ويو هو، تن کي واپس آڻي ۽ ”حرن جي خاص آبادين“ کي ختم ڪيو وڃي.*

تنهن کان سواءِ پاڳاري کي حر علائقن جي تفصيلي دوري جي اجازت پڻ ڏني ويئي. حرن سان معاملن ۾ حڪومت جي اڳوڻن تجربن ۽ سرڪار جي پير پاڳاري تي اعتماد جي کوٽ جي پس منظر ۾ انهن غير محتاط پاليسين جي عمل ۾ اچڻ جو سبب نه رڳو هدايت الله صاحب جي ذاتي مداخلت هئي پر ان ۾ گورنر سر لينسلاٽ گراهم (Sir Lancelot Grahm ) جي سادگيءَ جو به وڏو هٿ هو، جنهن کي يقين هو ته پير حڪومت سان وفادار رهندو ڇو ته پير پاڳارو سرڪار جي جنگي فنڊ ۽ ٻين فنڊن ۾ وقت بوقت چندا ڏيئي اهڙو تاثر وجهرائي ڇڏيو هو.*

پير پاڳاري انهن سازگار حالتن جو ڀرپور لاڀ حاصل ڪندي ستن مهينن جو ڊگهو دورو ڪيو جنهن جو اهم سبب ۽ مقصد پنهنجي ڊگهي مدي وارن مقصدن جي پورائي لاءِ ڏوڪڙ ڪٺا ڪرڻ هو.

1937 ع کان وٺي پير پاڳاري مڪمل سنجيدگيءَ سان پنهنجي سگهه کي وڌائڻ واري ڪم ۾ جنبي ويو. هن سخت گير مذهبي قوتن يعني ”مولوين“ جي اثر رسوخ ۽ پروپيگنڊا کي به داٻ دڙڪي ۽ آڻ نه مڃيندڙ مولوين کي قتل ڪرائڻ، ذريعي ختم ڪيو. اهي مولوي حرن جي ”غير اسلامي“ هلت چلت ۽ سرگرمين تي سخت ڇوهه ڇنڊي رهيا هئا.(9 1 ) ٿوري ئي عرصي ۾ پير پاڳارو حر علائقن ۾ عملي طور تي ڄڻ هڪ متوازي حڪومت جوڙڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. هن پنهنجا ٽيڪس به لاڳو ڪيا ۽ هو حر علائقي کي رياست اندر ٻئي رياست طور سمجهڻ لڳو. حڪومت کي سڀ کان وڌيڪ ڳڻتي هن پاران حر غازين جو لشڪر ٺاهڻ وارين سرگرمين تي هئي. چيو پئي ويو ته هزارين حرن کي ڀرتي ڪري کين هٿيار هلائڻ جي سکيا ڏني پئي وڃي ۽ کانئن پير جي مڪمل وفاداري ڪرڻ جو حلف کڻايو پيو وڃي.*سيپٽمبر 1939 ع ۾ ٻي مهاڀاري لڙائي شروع ٿيڻ کان پوءِ پير اڃان وڌيڪ سرگرم ٿي ويو ۽ هن جي تيارين، فنڊن ۽ هٿيارن گڏ ڪرڻ ۽ سنڌوءَ جي ڪپن تي گهاٽن ٻيلن ۾ پراسرار ٽريننگ ڪيمپون قائم ڪرڻ جون رپورٽون اچڻ لڳيون. سندس پنهنجي ڪيٽيءَ ۾ به پير جي هڪ ڪيمپ قائم هئي، جتي هو انتهائي گرم اونهاري جي باوجود به ترسيل هو. کهڙي صاحب کي 1939ع جي اونهاري ۾ انهيءَ ڪيمپ ۾ وڃي کيس ڏسڻ جو موقعو مليو:

”پير جا اسان (مسلم ليگين) سان ڪافي دوستاڻا ناتا هئا، پر هو ڪانگريس ميمبرن سان اڃان گهاٽو هو، جيڪي اڪثر ساڻس ملاقات ڪري کيس صلاح مشورا ڏيندا هئا. هو ورلي ڪڏهن ڪراچيءَ ايندو هو ۽ اهي افواهه ڦهليل هئا ته هن ڪا شدت پسند تنظيم جوڙي ورتي آهي.

1939 ع ۾ لڙائي شروع ٿي ويئي مون کي شمله ۾ اها خبر پئي ۽ مان سنڌ موٽي آيس. انهيءَ زماني ۾ پير ڏاڍو سرگرم ٿي ويو هو. مون کي 1939 ع جي اونهاري ۾ خيرپور رياست ۾ واقع سندس ڪيٽيءَ ۾ ساڻس ملاقات جا موقعا مليا.

قانون ساز اسيمبليءَ جي ميمبر سردار قيصر خان بوزدار مون کي چيو ته گڏجي پير صاحب ڏانهن هلون ۽ مڪاني ادارن جي چونڊن جي باري ۾ کانئس مدد گهرون. اسان هڪ انتهائي گرم ڏينهن تي سکر مان ڪار ذريعي ٻيلي ۾ سندس ڪيمپ ڏانهن وياسين. پير پاڻ لانڍيءَ ۾ ترسيل هو. لانڍيءَ ۾ کليل جاين تي تڏا ٽنگيل هئا جن تي نوڪر ڇڻڪار ڪري رهيا هئا، جيتوڻيڪ ٻاهر گرميءَ جو پدُ 120   ڊگريون کن هو، پر اندر ڪافي ٿڌڪار هو ۽ ويهن کان به وڌيڪ ڊگرين جو فرق محسوس پئي ٿيو. پير صاحب قيصر خان جي مدد ڪرڻ جو واعدو ڪيو ۽ مون کي لانڍي ۾ رهڻ جي دعوت ڏني ۽ چيو ته اها ڪراچيءَ ۾ بجليءَ جي پکن واري جاءِ کان وڌيڪ آرامده آهي. هن واعدو ڪيو ته گرمي پد 75 ۽ 0 7  ڊگرين کان وڌيڪ نه هوندو. مان کيس چيو ته مون کي جيئن ئي سياسي ڪم کان واندڪائي ملي (تنهن وقت اسان مسجد منزل گاهه واري تحريڪ ۾ رڌل هئاسين) تيئن مان اچي وٽس رهندس. پر ٿيو ائين جو مون کي اهو موقعو ڪڏهن به نه مليو.

1939 ع ۾ جون ۽ آڪٽوبر وارن مهينن وچ ۾ مسجد منزل گاهه تحريڪ جي سلسلي ۾ مون کي اڪثر سکر رهڻ جو اتفاق ٿيو. سکر ۾ اسان پير پاڳاري جي سرگرمين جي باري ۾ ڪهاڻيون ٻڌيون. چيو پئي ويو ته هو سنڌ جي حڪمران بنجڻ واري اڳڪٿيءَ جي سلسلي ۾ پنهنجي مريدن جي تنظيم ڪاري ڪري رهيو آهي. ماڻهو اسان کي اچي ٻڌائيندا هئا ته حرن کي سکيا ڏيڻ ۽ بم ٺاهڻ لاءِ ڪجهه بنگالين کي گهرايو ويو آهي. ان سڄي عرصي ۾ پير صاحب جا ڪانگريسي اڳواڻن سان ويجها رابطا رهندا آيا. مارچ 0 4 9 1 ع ۾ الله بخش صاحب جي ڪابينه کي شڪست آئي ۽ اسان حڪومت ۾ آياسين. مون کي ٻڌايو ويو هو ته پير پاڳاري کي اها ڳالهه نه وڻي ڇو ته هو مسلم ليگ جي حق ۾ نه هو. پر هن کلي عام ڪانگريس ۾ به شموليت اختيار نه ڪئي، شايد هن اهو سوچيو هجي ته جيڪڏهن هو ڪانگريس ۾ شامل ٿيو ته حڪومت سندس پويان پئجي ويندي.“*

پنهنجون تياريون جاري رکڻ سان گڏو گڏ پير پاڳارو صاحب گورنر صاحب سان به تِرِ سنوان رکندو پئي آيو ۽ ان سلسلي ۾ کيس هدايت الله صاحب جوسهڪار حاصل هو، جنهن تي گورنر صاحب جو وڏو ڀروسو هو. کهڙو صاحب جيڪو ( 1 4 - 1940 ع) ۾ سنڌ حڪومت ۾ وزير هو، ان محسوس ڪيو ته پير پاڳاري جي مبينه سرگرمين جي باري ۾ گورنر صاحب ڪجهه پريشان هو، کهڙو صاحب لکي ٿو:

”سر لينسيلاٽ (Lancelot) گراهم کي پير جي سرگرمين بابت خبر پيئي ۽ هن کيس ملڻ لاءِ نياپو ڪرايو. پير صاحب عام طور تي غلام حسين هدايت الله صاحب کي پنهنجي ترجمان طور ساڻ کڻندو هو ۽ هو گورنر صاحب کي سفارتي آدابن ۽ جنگي فنڊ ۾ وڏن چندن ڏيڻ سان راضي ڪري ڇڏيندو هو.“

گراهم کي ڪافي وقت کان بيوقوف بڻايو پئي ويو پر سندس سادگيءَ جي به آخرڪار حد هئي. سرڪاري عملدار لاڳيتو اهڙيون رپورٽون موڪلي رهيا هئا ته پير پڪ سان ڪا وڏي تحريڪ منظم ڪري رهيو آهي ۽ هو مناسب وقت اچڻ تي پنهنجو ڪم شروع ڪندو. هن پاران لاڳيتو ٻيلي ۾ رهڻ سان به انهن شڪ شبهن جي تصديق ٿي رهي هئي ته پير ڪنهن ڳجهي قسم جي سرگرميءَ ۾ رڌل آهي. کهڙو صاحب انهن رپورٽن تي گورنر صاحب جي رد عمل بابت لکي ٿو:

”گورنر صاحب جنوري 1941 ع ۾ مون کي ملاقات لاءِ گهرايو ۽ چيو ته مان ترجماني وارو ڪم ڪيان ڇو ته کيس شڪ هو ته غلام حسين هديت الله صاحب جيڪو پير جو ساٿي آهي ۽ 1939  ع ۾ ڪانگريس وزارت سان واڳيل رهيو آهي، ڪٿي هو پير پاڳاري جي لفظن جي ٽوڙي مروڙي معنيٰ نه ڪڍندو هجي. پير هميشه جيان گورنر سان مٺڙيءَ ۽ سفارتي ٻوليءَ ۾ ڳالهايو ۽ جنگي فنڊ ۾ 0 5  هزار رپين جي چندي ڏيڻ جو واعدو ڪري گورنر جا سڀ شڪ شبها دور ڪري ڇڏيا.“ (20)

گورنر صاحب ان خاطري ملڻ کان پوءِ ڪافي خوش ٿيو ۽ ترت ئي هن پنهنجي مرضيءَ موجب وزارت جي به تبديلي آڻي ڇڏي، جيئن گورنر هائوس جي هڪ انگريز عملدار ويلز صاحب جو خيال هو، جنهن تنهن وقت چيو هو: ”هز ايڪسلينسي جي باري ۾ منهنجو عام تاثر اهو آهي ته هو الله بخش صاحب کي ڀلو ماڻهو سمجهي ٿو ۽ هو پير پاڳاري صاحب کي يقيني طور تي هڪ بي ضرر ۽ معصوم ماڻهو سمجهي ٿو ۽ اهڙن خيالن جو اظهار پڻ ڪري ٿو.“(1 2) وزارت جي تبديلي پير پاڳاري صاحب جي به مفادن وٽان هئي، جيئن کهڙي صاحب لکيو:

”هوڏانهن 1941  ع ۾ اسان جي وزارت ختم ٿي ۽ الله بخش صاحب ۽ غلام حسين صاحب حڪومت جوڙي. سندس مدد لاءِ پير پاڳارو صاحب خاص طور تي ڪراچيءَ آيو ۽ کيس توقع هئي ته اها وزارت سندس مقصدن لاءِ وڌيڪ بهتر ثابت ٿيندي.“(2 2 )

پاڳارو اڳ کان وڌيڪ پر اعتماد هو ته ڪانگريس حامي وزارت اچي ويئي، جنهن کي سندس ٻه ويجها ساٿي هلائي رهيا آهن ۽ ان ذريعي هو پنهنجا مقصد ماڻي وٺندو، پر سندس اها پر اعتمادي اجائي ثابت ٿي. سومرو صاحب ۽ هدايت الله صاحب نئين آيل گورنر صاحب جي مختلف سوچ آڏو دم هڻي نه پئي سگهيا. تنهن وقت جي حالتن جو ذڪر ڪندي کهڙو صاحب لکي ٿو:

”هيوج ڊائو (Hugh Dow) گورنر بڻجي آيو. هو هڪ پڪو پختو ڪامورو ۽ تمام گهڻو مغرور هو ۽ گراهم جي ڀيٽ ۾ هو گهڻو تيز ۽ شاطر هو ... هن جولاءِ 1941ع ۾ پير صاحب کي گهرايو ۽ کيس چيو ته هو ٻيلي ۾ رهڻ بدران ڪراچيءَ ۾ رهي. پاڳاري صاحب حامي ڀري ۽ هو بندر روڊ تي مير خدا بخش واري بنگلي ۾ اچي رهيو. هو ڪجهه وقت اتي رهيو ۽ آڪٽوبر ۾ اوچتو اختيارين يعني ڪليڪٽر ڪراچي چارلس ڪليا (Charles Clea) کي اطلاع ڏيڻ کان سواءِ ڪراچي ڇڏي ويو. سندس انهيءَ عمل گورنر صاحب کي مڇرائي وڌو. انهيءَ وقت ۾ خيرپور ۽ سانگهڙ ۾ حر ڌاڙن ۽ خونن جون وارداتون به عام رواجي معمول کان ڪجهه وڌيڪ ڪري رهيا هئا. پير صاحب ان موقعي تي سنجهوري جي گڙنگ بنگلي ۽ پير جو ڳوٺ جا دورا ڪيا. گورنر صاحب پاڳاري صاحب کي گرفتار ڪري ڪراچي آڻڻ جو حڪم جاري ڪيو. سکر جو ڪليڪٽر سڊني رڊلي ۽ ايس پي پير جو ڳوٺ آيا ۽ هن پير صاحب کي پاڻ سان گڏ هلڻ لاءِ چيو. تنهن وقت هنن کيس اهو نه ٻڌايو ته کيس گرفتار ڪيو ويو آهي. کيس خيرپور آندو ويو جتي هن خيرپور جي وزير اعجاز علي صاحب سان گڏ مانجهاندو ڪيو. بعد ۾ کيس ڪراچيءَ آندو ويو. 4 2  آڪٽوبر تي کيس ڪراچي ۾ (1827ع واري ريگيوليشن) XXV  هيٺ گرفتار ڪري ريل ذريعي لاهور نيو ويو. جتان وري کيس سينٽرل انڊين ريلوي ذريعي سينٽرل هندوستان نيو ويو ۽ ناگپور جي سيوني جيل ۾ قيد ڪيو ويو، پير جي گرفتاريءَ کان فورا بعد حرن جو ردعمل شروع ٿيو.“ (23)

پير صاحب جي گرفتاريءَ کان پهريان ئي 9 1  هين آڪٽوبر تي سندس سوٽ پير فتح علي شاهه جو سندس باڊي گارڊ ۽ نوڪر سميت قتل ٿيو، جن کي حرن سکر ۾ ڏينهن ڏٺي جو ڳڀا ڳڀا ڪري ماري ڇڏيو.* سرڪاري ملڪيتن تي به ڪجهه حملا ڪيا ويا. پر پير پاڳاري جي گرفتاريءَ کان پوءِ حرن باضابطه ۽ منظم ”گوريلا ويڙهاند“ شروع ڪري ڏني. ڪراچيءَ کان غير حاضري دوران اپر ۽ لوئر سنڌ جي دوري ۾ پير صاحب کي اهو موقعو ملي ويو هو ته هو مزاحمت ۽ بغاوت شروع ڪرڻ بابت هدايتون ڏيئي ڇڏي. ان ويڙهاند ۾ اهڙا حدف چونڊيا ويا جن سان سرڪار کي نقصان رسي ۽ عوام جي اعتماد کي ڌڪ لڳي. سرڪاري عملدارن ۽ پوليس وارن کي اغوا ڪيو ۽ ماريو ويو. سرڪاري جاين کي تباهه ڪيو ويو. ٽيليفون ۽ تار جون تارون ڪٽيون ويون، واهن ۾ گهارا وڌا ويا، ريلوي اسٽيشنن ۽ ٿاڻن تي حملا ڪيا ويا. سرڪاري مخبرن جو بي درديءَ سان ڪوس ڪيو ويو.

حرن جي سڀ کان وڏي ڊرامائي ڪارروائي، تنهن وقت جي سڀ کان تيز رفتار ۽ بهترين ريل گاڏي لاهور ميل کي 6 1  مئي1942  ع تي بندن تان لاهڻ هو. صورتحال انتهائي سنگين بڻجي ويئي ۽ مئي مهيني جي پڄاڻيءَ ڌاري سنڌ جي اوڀارين ضلعن ۾ مارشل لا لاڳو ڪئي ويئي. تنهن وقت هندوستان جي اوڀر وارين سرحدن تي جاپانين جي پيش قدمي جاري هئي. هندوستاني فوجن سميت اتحادي فوجون اتر آفريڪا ۽ يورپ ۾ ويڙهاند ۾ رڌل هيون. پر تنهن هوندي به هندوستان سرڪار سنڌ ۾ سڄي ساري هڪ ڊويزن فوج لاڳو ڪرڻ ضروري پئي سمجهيو ۽ جنرل رچرڊسن کي مارشل لا انتظاميه جو سربراهه بڻايو ويو. سرڪار اهو سمجهي چڪي هئي ته حرن جي سرگرمين ۽ ”هندوستان ڇڏيو تحريڪ“ دوران ڪانگريس جي سرگرمين ۾ هڪجهڙائي آهي.

1946 ع ۾ جڏهن انگريز راڄ جي پڄاڻي ٿي رهي هئي ۽ بغاوت به ٿڌي ٿي رهي هئي ته هڪ سرڪاري تجزئي نگار لکيو:

”حر بيچيني، جيڪا 1941  ع ۾ شروع ٿي ۽ اڄ به ننڍي پيماني تي جاري آهي، تنهن ۽43  - 1942 ع ۾ بهار، يوپي ۽ هندوستان جي ٻين هنڌن تي ڪانگريس پاران ڪرايل وڳوڙن ۾ ڪافي ڳالهيون ملن جلن ٿيون.

(الف) 1941  ع ڌاري جڏهن پير صاحب حڪومت جو تختو اونڌو ڪرڻ بابت ويچاري رهيو هو تڏهن هن جا خيال گهڻي ڀاڱي ڪانگريسي هئا ڇو ته هو مسٽر سڌوا، لالا مينگهراج، جئرام داس دولترام(4 2 ) ۽ ٻين سان لاڳيتو صلاح مشوري ۾ هو. هن ڪانگريس کي پنهنجي وفاداري جو يقين ڏيارڻ لاءِ هزارين رپين جي کاڌي خريد ڪري پنهنجي پوئلڳن ۾ ورهائي. هن سنڌ ۾ به بغاوت جي حوالي سان لازمي طور تي ڪانگريس سان صلاح مشورو ڪيو هوندو. مان نه ٿو سمجهان ته ان ڳالهه جي ڪا ترديد ڪئي ويئي، ڇو ته اهو سڀ ڪجهه تنهن وقت جي اخبارن ۾ ڇپجي چڪو آهي.

(ب) ٻنهي (پير صاحب ۽ ڪانگريس) جو مقصد اهو هو ته دشمن جي حملي دوران هر مئجسٽي جي حڪومت کي مفلوج ڪيو وڃي.

(پ) اپريل 1942  ع ۾ گانڌيءَ پنهنجي انهن نظرين کي عوام ۾ پڌرو ڪيو، جنهن کي سڌاري سنواري 1942  ع واري ”انڊيا ڇڏيو“ تحريڪ ۾ بدلايو ويو ... ڪانگريس جي تنظيم قرارداد (انڊيا ڇڏيو) جي منظوري کان اڳ ئي عوامي تحريڪ ذريعي هندوستان جي آزادي لاءِ راهه هموار ڪرڻ گهري پئي. حر تحريڪ تي لازمي طور تي ان جا اثر پيا ڇو ته پير صاحب جا سنڌ جي ڪانگريسي اڳواڻن سان ويجها ناتا هئا.

(د) حر تحريڪ سال 1941  ع جي وچ ڌاري شروع ٿي. جيتوڻيڪ ان ۾ تمام گهڻي شدت 2 4 9 1 ع ۾ ان وقت آئي، جڏهن ڪانگريس انگريزن جي نيڪاليءَ بابت قراردادن ۽ رٿن جي ضروري جوڙجڪ ڪري چڪي هئي.“(5 2 )

0 4  جي ڏهاڪي واري بغاوت هر لحاظ کان منظم پئي لڳي ۽ ائين پئي لڳو ته 1942  ع ۽  1943 ع واري ڪانگريس جي بغاوت به ڄڻ انهيءَ جي ئي نقش قدم تي ڪئي ويئي. انهن وڳوڙن جي ڊگهي عرصي دوران حر علائقن جي خاص ڪمشنر ليمبرڪ* لکيو ته اهو ممڪن هو ته  ڪانگريس حرن جي طور طريقن جو نقل ڪيو هجي. هن واضح ڪيو ته پير صاحب ڪجهه ڪانگريسي اصولن جي پوئواري ڪئي ۽ پنهنجي مريدن کي به حڪم جاري ڪيا ته اهي به انهن جي پوئواري ڪن. انهيءَ عمل سان کيس گهڻي مشهوري ملي. خود گانڌيءَ تي به ان ڳالهه جو وڏو اثر پيو ته مسلمانن جي اڪثريتي صوبي ۾ هڪ مسلمان پير صاحب سندس حمايتي آهي. پر ڪجهه مقامي ڪانگريسين کي محتاط رهڻ جو مشورو ڏيندي چيو ته پير صاحب جي سرگرمين سان ڪٿي ڪانگريس جي ساک کي ڪو هاڃو نه رسي. سندس چوڻ هو ته پير ”قاتل ۽ اذيت پسند ماڻهو آهي ۽ سندس مريد ڏوهاري آهن.“(6 2 ) پير ڪانگريس جو سهارو ان لاءِ وٺڻ گهري پيو، جيئن هو پنهنجي ڪجهه طاقت وڌائڻ جهڙن منصوبن کي مڪمل ڪري سگهي.(7 2) نومبر 1941ع ڌاري حر بيحد سرگرم ٿي ويا هئا ۽ ”ڪانگريس جي بغاوت آگسٽ (1942 ع) ۾ شروع ٿي ۽ ائين چئي سگهجي ٿو ته انهن حرن جو نقل ڪيو .... حرن جي وڳوڙي ڪارواين جي ڪاميابيءَ سان شايد کين اتساهه مليو هو.“(8 2 )

اها ڳالهه شايد درست ئي آهي ۽ مدنا پور جيل واري عرصي ۾ پير جڏهن ڪانگريس جي اثر هيٺ هو تڏهن کيس اها خاطري ڪرائي ويئي هئي ته جيڪڏهن مناسب وقت تي هو سنڌ ۾ انگريزن خلاف ڪا وڏي بغاوت ڪرائي کين هندوستان مان تڙائڻ ۾ مددگار ثابت ٿيو ته سنڌ جو راڄ ڀاڳ کيس ڏنو ويندو. اهو پڻ ظاهر آهي ته گوريلا قوت جي تياريءَ ۽ ان جي استعمال جي طريقن بابت پڻ تفصيلي رٿابندي ڪيل هئي. پير وٽ سڀ نقشا تيار هئا ۽ جيئن ئي هو 1936ع ۾ سنڌ واپس آيو ته انهيءَ ڪم کي جنبي ويو. سندس طور طريقا انتهائي ڳجها هئا. هن اهڙن اهم سياستدانن جي چڱيرڙي انگ جي پٺڀرائي حاصل ڪري ورتي، جيڪي هن لاءِ ڪارآمد ثابت ٿي پئي سگهيا. حرن مٿان چئن ڏهاڪن کان جيڪي پابنديون وڌيون ويون، ڪانگريسي حامي سنڌ سرڪار اهي لاهي ڇڏيون. کيس پنهنجي مريدن جي ڳتيل آباديءَ وارن علائقن جا ڊگها دورا ڪرڻ جي اجازت ڏني ويئي ۽ اهو پڌرو هو ته هو انهن دورن ۾ هٿيار خريد ڪرڻ ۽ پنهنجي پوئلڳن کي سکيا ڏيارڻ لاءِ گهربل رقم ڪٺي ڪري رهيو هو.

انهن سکيا وٺندڙ مريدن ۾ مڪمل وفاداري پيدا ڪرڻ لاءِ مختلف طريقا ڪتب آندا ويندا هئا. مثال طور حر ”غازين“ جي پيرڊ ۾ اوچتو ٻن ٽن بيڪار ماڻهن جا نالا سڏيا ويندا هئا ۽ جيئن ئي هو اڳتي ايندا هئا ته کين گولي هڻي ماريو ويندو هو. ٽريننگ جي پڄاڻيءَ تي سڀئي غازي سندن جنازي نماز پڙهندا هئا ۽ سکيا وٺندڙن تي اهو تاثر ويهاريو ويندو هو ته سندن زندگي اصل ۾ رڳو پنهنجي مقصد لاءِ ارپيل آهي. اها ٽريننگ ڏاڍي سخت هوندي هئي ۽ پير صاحب پنهنجي سر ٻيلن ۾ قائم انهن ڪيمپن جي نگراني ڪندو هو. ان سلسلي ۾ ڪارواين جا حدف مقرر ڪيا ويا ۽ اهم جاين ۽ اهم شخصيتن، جن خلاف ڪاروائي ٿيڻي هئي، انهن جي چونڊ ڪئي ويئي. انهن ۾ ريلوي لائينون، تار وارو نظام، ٿاڻا، پوليس عملدار ۽ ٻيا سرڪاري ڪامورا شامل هئا. جن ماڻهن کي رستي تان هٽائڻو هو، انهن جون فهرستون پير صاحب جي منظوريءَ سان جوڙيون ويون ۽ پير صاحب جي گرفتاريءَ کان پوءِ انهن ۾ اهڙن ماڻهن جا وڌيڪ نالا شامل ڪيا ويا، جن لاءِ حر شدت پسندن اهو سمجهيو ته انهن پير صاحب سان غداري ڪئي هئي، جيتوڻيڪ انهن ۾ ڪي اهڙا ماڻهو به شامل هئا جن کي پير جو خاص راضپو به حاصل هو. حر خون جا واقعا عام طور تي ڏينهن ڏٺي جو ظاهر ظهور ڪندا هئا. انهيءَ بغاوت دوران حرن جنهن اهم ترين ماڻهوءَ کي ماريو، اهو اڳوڻو وڏو وزير الله بخش سومرو صاحب هو، جنهن کي مئي 1943 ع ۾ ماريو ويو. سومرو صاحب جيتوڻيڪ شروعات ۾ پير پاڳاري سان همدرديون رکندو هو پر هن پنهنجي وزارتي دور ۾ حر ايڪٽ منظور ڪيو. 1942ع واري اونهاري ۾ جنگي فنڊ ڪٺو ڪرڻ واري دوري جي حوالي سان ٻن گڏجاڻين ۾ هن حرن سان سختي سان پيش اچڻ جو اظهار ڪيو. هن 0 1  مئي 1942  ع تي ميرپور خاص جي درٻار هال ۾ ڪوٺايل انهيءَ گڏجاڻيءَ ۾ به اهڙن خيالن جو اظهار ڪيو، جنهن ۾ ضلعي جا ٽي سئو کن اهم ماڻهو ڪوٺايا ويا هئا. هن ساڳئي ئي گڏجاڻيءَ ۾ ٿرپارڪر جي ايم ايل اي سيٺ سيتل داس پيرو مل حرن جي خلاف تقرير ڪئي هئي ۽ کيس حرن انهيءَ ڏينهن قتل ڪري ڇڏيو. 2 1  مئي تي نوابشاهه ۾ ڪوٺايل هڪ اجلاس جنهن ۾ لڳ ڀڳ 0 0 3  ماڻهن شرڪت ڪئي، تنهن ۾ به سومري صاحب، سيٺ جي قتل جو الزام حرن تي هنيو ۽ چيو ته هو کين زبردست سيکت ڏيندو. هن چيو ته هو حر ايڪٽ (جيڪو 20   مارچ 1942  ع تي منظور ڪيو ويو) آڻي رهيو آهي ۽ هو حرن کي چيڀاٽڻ لاءِ هر ممڪن اُپاءَ وٺندو. هن صاف لفظن ۾ چيو ته ان سڄي معاملي جي ذميواري پير صاحب تي آهي ۽ هو کيس ڪنهن به حالت ۾ سنڌ واپس اچڻ نه ڏيندو.

حرن انهن بيانن تي سومري صاحب کي معاف نه ڪيو ۽ ڪجهه ڏينهن پوءِ جڏهن کين خبر پيئي ته هو لاهور ميل ۾ اچي رهيو آهي ته هنن حيدرآباد کان ڪجهه پرڀرو ٽنڊو آدم ۽ اڏيرو لال اسٽيشن جي وچ تي ريل تي حملو ڪيو اصل ۾ سومرو صاحب، پنهنجي ڪابينه جي هڪ وزير نهچلداس وزيراڻيءَ سان گڏ ڪراچيءَ مان انهيءَ ريل تي سوار ٿيو هو، پر سانگهڙ جي هڪ زميندار ايم. پي. اي ڄام جان محمد، جيڪو پير صاحب جو ويجهو ۽ خاص مريد هو جنهن کي حرن جي منصوبي جي خبر هئي، تنهن حيدرآباد اسٽيشن تي اچي سومري صاحب کي تڪڙن ڪمن ڪارن بابت ٻڌائي، کيس ريل تان لاهي ويو. وزيراڻي ريل ۾ ئي سوار رهيو. حرن پاران ريل کي پٽڙي تان لاهڻ جو اهم سبب سومري صاحب کي مارڻ هو. ريل کي ڪيرائڻ کان پوءِ حرن هڪدم فرسٽ ڪلاس دٻي تي حملو ڪيو. جنهن ۾ وڏي وزير جي موجودگي متوقع هئي پر ان ۾ هنن کي هدايت الله صاحب جو پٽ هٿ آيو، جنهن کي هنن ماري ڇڏيو. وزيراڻيءَ ريل جي ڪاڪوس ۾ لڪي جان بچائي. بعد ۾ حرن نالي ماتر ڦرلٽ ڪئي ۽ ڀڄي ويا. اهڙي ريت سومرو  صاحب مارجڻ کان ذري گهٽ بچي ويو. پر حر کيس گهڻو وقت ڏيڻ لاءِ تيار نه هئا. پير پاڳاري کي حيدرآباد جيل ۾ 0 2  مارچ1943 ع تي ڦاهيءَ چاڙهيو ويو ۽ ان بعد ٻن مهينن کان به گهٽ عرصي ۾ سومري صاحب کي شڪارپور ۾ ٽانگي تي ويندي گولي هڻي ماريو ويو.*  جنهن وقت کيس ماريو ويو، تڏهن هو وڏو وزير نه هو، پر سندس قتل مان حرن جي اها ثابت قدمي ۽ پڪو ارادو ظاهر ٿئي ٿو، جنهن سان هو پنهنجي مخالفن جي پٺيان پئجي ويندا هئا.

اپريل 1942 ع اچڻ تائين صورتحال گهڻي ڳنڀير ٿي ويئي هئي. ايتري تائين جو وائسراءِ کي سنڌ جي صورتحال تي غور ڪرڻ لاءِ گڏجاڻي ڪوٺائڻي پيئي. ان اجلاس ۾ سنڌ جي گورنر، سر رگنالڊ ميڪسويل (Sir Reginald Mexwell) وائسراءِ ڪائونسل جي هوم ميمبر، سر هنري ڪريڪ (Sir Henry Craik) سياسي معاملن واري ميمبر، پنجاب جي رياستن جي ريزيڊنٽس، جوڌ پور رياست جي پوليٽيڪل ايجنٽ ۽ پبلڪ افيئرز کاتي جي سرجان ٿرون (Sir Jhon Throne) کان سواءِ بچاءَ کاتي جي عملدارن شرڪت ڪئي. وائسراءِ جو خيال هو ته بليڪ اينڊ ٽينز(Black and Tans) *جهڙي فورس گهرائي سگهجي ٿي پر اهو معاملو پوليس جو آهي. گورنر راڄ (گورنمينٽ آف انڊيا ايڪٽ 1935   جي سيڪشن 2 9  اي هيٺ) تي به ويچاريو ويو پر جيئن ته وزير سرڪاري ڪاروائيءَ ۾ رڪاوٽون نه وجهي رهيا هئا ۽ جيڪڏهن چونڊيل حڪومت هٽائي پئي ويئي ته اهي هر قسم جي ذميواريءَ کان آجا پئي ٿيا ۽ سڄو الزام انتظامي عملدار مٿان پئي آيو، تنهن ڪري گورنر راڄ وارو خيال رد ڪيو ويو. اجلاس ۾ فيصلو ڪيو ويو ته جيتوڻيڪ سنڌ ۾ فوج موجود هوندي پر ان کي پس منظر ۾ رکيو ويندو. پر سنڌ ۾ فوج کي رڳو ٻه مهينا اهڙي مهلت ملي.* علائقي جي فوجي جائزي وٺڻ لاءِ هوائي فوج جي مدد کي به ڪارآمد قرار ڏنو ويو. ان معاملي جي سروي لاءِ ٽن مهينن تائين هڪ خاص آفيسر (ليمبرڪ) مقرر ڪيو ويو. سروي رپورٽ اچڻ سان ئي مکي ڍنڍ وارن ٻيلن جي صفائيءَ جو حڪم ڏنو ويو. اجلاس ۾ حڪومت جي ساک کي بچائڻ لاءِ مختلف معاملن تي ويچاريو ويو ۽ ٻين صوبن کان پوليس ۽ ٻئي مدد حاصل ڪرڻ تي به غور ڪيو ويو. انهيءَ سلسلي ۾ گورنر صاحب جي راءِ کي سڀ کان وڌيڪ وزن هو، جنهن صلاح ڏني ته پير صاحب کي هندوستان کان ٻاهر موڪليو وڃي. گڏوگڏ گورنر صاحب سنڌ اسيمبليءَ کان حر ايڪٽ منظور ڪرائڻ ۽ ان سلسلي ۾ ناڪاميءَ تي هن پاران هڪ آرڊيننس جاري ڪرڻ واري معاملي کي بحث هيٺ آندو.