جيئن مٿي لکيو ويو آهي ته اوهان جي والد ۽ منهنجي وچ ۾ تڪرار 1930  ع جي پڇاڙيءَ ڌاري سنڌ جي عليحدگيءَ واري معاملي تي ٿيو جيڪو 1937  ع تائين جاري رهيو، جڏهن اوهان جي والد کي خودمختيار سنڌ صوبي جي چونڊن ۾ شڪست آئي هئي، جيتوڻيڪ مون ذاتي طور تي سندس مخالفت ۾ ڪو ڪردار ادا نه ڪيو هو. منهنجي خلاف مرحوم شير محمد خان ابڙو بيهاريو ويو پر هو ڌڪ نه جهلي سگهيو ۽ ضمانت ضبط ڪرائي ويٺو. دراصل1937 ع ۾ اوهان جي والد کي مليل شڪست جو مون کي ذميوار نه سمجهيو وڃي. هو تن ڏينهن ۾ تازو ئي قائم ڪيل يونائيٽيڊ پارٽيءَ جي قيادت ڪري رهيو هو ۽ آءٌ سر غلام حسين سان گڏ ڊيموڪريٽڪ  پارٽيءَ ۾ هئس. خان بهادر احمد خان کانسواءِ سندس ڪنهن به ويجهي مائٽ سندس حمايت نه ڪئي ۽ منجهائن گهڻن ته اصل ۾ سندس خلاف ڪم ڪيو. اوهان جي والد ڀلي ڀت ڄاتو ٿي ته سندس شڪست ۾ منهنجو ڪو هٿ نه هو، ان ڪري ئي هو سنڌ ڇڏڻ کان پوءِ به بمبئي سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن سنڌ جي عيوضي بڻجڻ کان پوءِ به مون سان لهه و چڙ ۾ رهيو. هو جڏهن به پنهنجي سالياني دوري تي ڪراچيءَ ايندو هو ته اسين پاڻ ملاقاتون ڪندا هئاسين. 1943  ع ۾ جڏهن آءٌ قائداعظم محمد علي جناح جي ورڪنگ ڪميٽيءَ ۾ شرڪت لاءِ اپريل- مئي ڌاري بمبئي ويس ته مرحوُم سر شاهنواز مون سان ملڻ تاج هوٽل آيو، جتي آءٌ ترسيل هئس ۽ مون کي پنهنجي ڪمبالا هل واري فليٽ تي هلي رهڻ لاءِ زور ڀريائين. هن مون کي پنهنجي ڪار ۾ سوار ڪري اتي پهچايو. مون هفتو ڏهه ڏينهن ساڻس گڏ گذاريا. جڏهن هو جهونا ڳڙهه تي هندستاني قبضي کان پوءِ، جتي هو ديوان جي منصب تي فائز هو، سنڌ موٽي آيو ته مڪنيل روڊ تي اچي رهيو هو ۽ اسين اڪثر پيا گڏبا هئاسين. تن ڏينهن ۾ آءٌ ڪڏهن وزير هوندو هئس ته ڪڏهن وري مخالف ڌر ۾. اوهان کي ياد هوندو ته 1954ع ۾ جڏهن اوهين پرڏيهه مان تعليم پرائي واپس موٽيا هئا ته هن اوهان ذريعي پنهنجي مڪنيل روڊ واري گهر تي مون ڏانهن مانيءَ جي دعوت اماڻي هئي جيڪا مون قبولي هئي. اوهان کي اهو به ياد هوندو ته اوهان ڊسمبر 1954ع دوران لاڙڪاڻي ۾ مون وٽ اچي ون يونٽ جي حمايت ۾ لکيل پنهنجو ڪتابڙو پيش ڪيو هو. اوهان کي اهو به ياد هوندو ته جنوري1956ع  ۾ ٿيل لاهور  ۾ پاڪستان اسيمبليءَ جي اڻ سڌي چونڊ مهل اوهان جي والد منهنجي مدد لاءِ اوهان کي مقرر ڪيو ۽ اوهان ڪراچيءَ ۾ سردار سلطان احمد چانڊئي وٽ منهنجي سهائتا لاءِ ويا ۽ پنهنجي سهري خان بهادر احمد خان ڀٽي وٽ پڻ قاضي فضل الله جي مقابلي ۾ اسان جي گروپ لاءِ حمايت حاصل ڪرڻ ويا هئا.

گذريل ڏينهن پنهنجا پراڻا ڪاغذ ڦلهوڙيندي مون کي 6 2  آگسٽ 1955 ع تي هائيڊ پارڪ هوٽل لنڊن مان اوهان جي والد سر شاهنواز ڀٽي جو لکيل هڪ خط هٿ آيو. ان خط جي هڪ فوٽو ڪاپي هن سان گڏ اماڻيان پيو جنهن سان اوهان کي اندازو ٿيندو ته اسان جا ڪيتري حد تائين ناتا هئا. هو طبي علاج لاءِ لنڊن ويل هو. تنهنجي پياري امڙ به اسان سان دوستاڻو ورتآءٌ رکندڙ هئي ۽ اڪثر اسان جي گهر ايندي هئي.*

سردار واحد بخش ڀٽو

تو پنهنجي خط ۾ ڄاڻايو آهي ته مون سردار واحد بخش خان کي خانزادي (زوجه ڇٽو ٻرڙو) قتل ڪيس ۾ سزا ڏيارڻ لاءِ زمين آسمان هڪ ڪري ڇڏيا. اوهان واتان اهو ٻڌي نه رڳو حيرت پر پيڙا ٿي اٿم. سردار واحد بخش سندس ڀآءٌ نبي بخش خان ۽ آءٌ لاڙڪاڻي مدرسي ۾ ساڳي عرصي دوران پڙهندا هئاسين. نبي بخش منهنجو همعصر هو پر واحد بخش اسان کان ٻه ٽي سال اڳتي هو. اسين سڀئي پاڻ ۾ سٺا دوست هئاسين ۽ بعد ۾ هڪٻئي کي شڪار تي پڻ گهرائيندا هئاسين.

دراصل هو انهن ڪجهه ويجهن دوستن مان هڪ هو جن مون کي اڪٽوبر“ نومبر 1923 ع وارين چونڊن ۾ حصو وٺڻ تي مجبور ڪيو. هن پنهنجي واعدي مطابق منهنجي ڀرپور مدد ڪئي. هن شروعات ۾ ته منهنجي لاءِ ڪم ڪيو پر اوچتو چونڊن کان ڪو ٻه هفتا اڳ پنهنجي ڪٽنب جي دٻآءٌ تي جڏهن سر شاهنواز (تڏهن خان بهادر ڀٽو) سندس گهر وڃي هفتو کن ميرپور وڃي رهيو هو ته هن به توهان جي والد جي حمايت ڪئي. پر ان هوندي به اسان جا تعلقات برقرار رهيا. آءٌ حلفيا طور تي چئي سگهان ٿو ته خانزادي واري معاملي ۾ منهنجو ڪو هٿ نه هو. ماڻهن جون عمومي همدرديون غريب ڇُٽي ٻرڙي سان هيون جنهن جي زال کي اغوا ڪري جيستائين مون کي ياد ٿو پوي ٺٽي ضلعي ۾ قتل ڪري دفن ڪيو ويو. پر منهنجو سندن علائقي يعني نئون ديرو ڀرسان ٻرڙا ڳوٺ سان ڪو تعلق نه هو. منهنجي ان ڪيس ۾ نه ڪا گواهي هئي نه ئي دلچسپي. اصل ڳالهه اها آهي ته ان معاملي ۾ آءٌ واحد بخش خان جي نه ڪا واهر ڪري پئي سگهيس ۽ نه ئي مخالفت. تن ڏينهن جو ڪليڪٽر اي ڊي گوروالا ۽ ايس پي رسبي صاحب منهنجا دوست هئا. پر جيڪڏهن آءٌ واحد بخش جي حمايت يا مخالفت ۾ ساڻن لهه و چڙ ۾ اچان به ها تڏهن به هو قتل جي ڪيس ۾ ڪجهه به نه ڪري سگهن ها. هوٻئي ايماندار ۽ خودمختيار آفيسر هئا جن تي زوربار وجهڻ ممڪن نه هو. اڳتي هلي بمبئي جي گورنر جي ڪابينا ۾ گهرو معاملن واري وزير سر ارنيسٽ هٽسن جڏهن شاهنواز جي زور ڀرڻ تي واحد بخش خلاف ڪيس واپس ورتو ته مون ڪا مخالفت نه ڪئي، اهو ياد رهي ته هٽسن به منهنجو گهرو دوست هو. آءٌ ۽ مرحوم واحد بخش خان سندس وفات تائين هڪ ٻئي وٽ ويندا هئاسين. آءٌ سندس عذر خواهي ڪرڻ سندس ڀآءٌ ۽ ڪٽنب وٽ پڻ ويو هئس.

مرحوم الله بخش ڪيس وارو معاملو:

الله بخش کي پير پاڳاري جي حرن مئي 1943 ع ۾ قتل ڪيو. حرن کي سندس خلاف ڪيتريون ئي شڪايتون هيون. پير صاحب ۽ الله بخش سياسي اتحاد ڪيو هو ۽ ان ڪري ئي فيبروري- مارچ 1941ع واري بجيٽ سيشن دوران پير صاحب ڪراچيءَ ۾ مرحوم سر غلام حسين جي گهر اچي ترسيو جيڪو الله بخش جي حڪومت ۾ گهرو معاملن جو وزير هو. پير صاحب پنهنجي مريد اسيمبلي ميمبرن کي الله بخش جي پاسي ٿيڻ لاءِ چيو ۽ نتيجي طور مير بنده علي خان جي حڪومت جنهن ۾ آءٌ ٻئي نمبر تي هئس، ڊهي پئي. سگهوئي پير صاحب جي حرن سنڌ ۾ وڏي پئماني تي بدانتظامي پکيڙي ريل گاڏيون ڪيرايون ويون جن مان هڪ ۾ ته سر غلام حسين جو پٽ به مارجي ويو،  راهه ويندي ڪيترائي ماڻهو ڪُٺا ويا ۽ ڌاڙا، ڦرون روز جو معمول بڻجي ويا. سر هگ ڊائو تن ڏينهن ۾ سنڌ جو گورنر هو. هن پنهنجي حڪومت کي امن امان بحال ڪرڻ واسطي زور ڀريو ۽ پير صاحب کي گرفتار ڪري جبلپور جيل ۾ رکيو ويو. 1942  ع جي شروعات ۾ کيس حيدرآباد واپس آندو ويو ۽ مارشل لا تحت مٿس ڪيس هلائي کيس موت جي سزا ڏني وئي. حرن جي جوابي ڪاروائيءَ لاءِ اهو جواز ڪافي هو.

آءٌ سياسي حرفت ۽ سازش جو شڪار بڻيس، سنڌ اسيمبليءَ ۾ مسلم ليگ جي سربراهه طور مخالف ڌر جي اڳواڻ هئڻ ناتي سر غلام حسين، يوسف هارون ذريعي مون سان رابطو ڪيو ته اسان جي پارٽي ساڻس گڏجي هڪ گڏيل حڪومت ٺاهي جنهن لاءِ کيس آڪٽوبر 1942ع جي شروعات ۾ گورنر چيو هو. سر غلام حسين تن ڏينهن ۾ مسلم ليگ جو مخالف هو. جي ايم سيد صوبائي مسلم ليگ جو صدر هو. اسان ٻنهي ساڻس ڳالهيون ڪيون جن ۾ اهو شامل هو ته سر غلام حسين پنهنجي سمورن حمائتين سان گڏ مسلم ليگ ۾ شامل ٿيندو ۽ چئن مسلمان ميمبرن مان ٻه هو نامزد ڪندو ۽ باقي ٻه اسين. ان تي سهمت ٿياسون ۽ بعد ۾ قائداعظم به ان جي منظوري ڏني. مون پاڻ کانسواءِ ٻئي مسلم ليگي وزير طور محمد هاشم گذدر جو نالو تجويز ڪيو. ان هدايت الله حڪومت جي سگهه ۾ تهائين وڌيڪ اضافو ڪيو جيڪا سنڌ ۾ مسلم ليگ جي حڪومت هئي ۽ ورهاڱي تائين قائم رهي. الله بخش کي خان بهادر وارو پنهنجو ٽائيٽل موٽائي ڏيڻ تي آڪٽوبر 1942ع جي شروعات ۾ وائسراءِ جي حڪم تي برطرف ڪيو ويو هو. هن ٽائيٽل ڪانگريس جي دٻآءٌ تي واپس ڪيو هو جيڪا سنڌ اسيمبليءَ ۾ سندس حمايت ڪري رهي هئي. منهنجي سياسي مخالفن منهنجي خلاف سازش گهڙي ۽ مون کي بي بنياد طور الله بخش قتل ڪيس ۾ ڦاسايو ويو، ان ڏس ۾ پوليس کي تمام وڏي رشوت ڏني وئي. گورنر  هگ ڊائو کي به ان ڏس ۾ آجو قرار نٿو ڏئي سگهجي.

انهيءَ انگريز گورنر جي مون تي پراڻي ڪاوڙ هئي. 1933 ع ۾ جڏهن آءٌ سنڌ جي عليحدگيءَ بابت گڏيل پارلياماني ڪميٽيءَ آڏو شاهدي ڏئي برطانيا کان واپس موٽيس ته وائسراءِ لارڊ ولنگنڊن آڪٽوبر ۾ هڪ انتظامي ڪميٽي جوڙي ڇاڪاڻ جو کيس واسطيدار وزير هدايت جاري ڪئي هئي ته سنڌ کي ڌار صوبو بڻايو پيو وڃي. انهيءَ ڪميٽيءَ جو سربراهه ساڳيو سر هگ ڊائو جيڪو تن ڏينهن ۾ هندستان حڪومت ۾ سيڪريٽري هو. آءٌ ۽ سر عبدالله هارون ان ڪميٽيءَ ۾ مسلمان ميمبر هئاسين جڏهن ته ديوان بهادر هيرانند کيمسنگهه هندو عيوضي هو. ڪميٽيءَ ۾ حڪومت جا ٻه عيوضي چيف انجنيئر مڪ لاگن ۽ هندستان جو آڊيٽر جنرل ڪائولا صاحب پڻ شامل هئا. ان ڪميٽيءَ جو ڪم سنڌ جي نئين صوبي ۾ جڙندڙ انتظاميا جي وهنوار جو طريقو تجويز ڪرڻ هو. مون ان ڪميٽيءَ ۾ اها تجويز رکي ته سنڌ کي پنهنجي يونيورسٽي پڻ هئڻ گهرجي سر هگ ڊائو کي اها ڳالهه نه وڻي پر ان تجويز تي ويچار دوران هن ڪميٽيءَ لاءِ هڪ تفصيلي نوٽ لکيو جنهن ۾ سنڌ جي جاگيردارن ۽ زميندارن تي تنقيد ڪندي مجموعي مسلم آباديءَ جي پسماندگيءَ تي انتهائي چڙ ڏياريندڙ ٻوليءَ ۾ ڇوهه ڇنڊيائين ۽ تجويز ڏنائين ته سنڌ جي انتهائي پوئتي پيل ۽ اڻ پڙهيل صوبو هئڻ ڪري ٻن برطانوي پروفيسرن جي ڊيوٽي لڳائي وڃي ته هو متعين ڪن ته جيڪڏهن صوبي کي يونيورسٽي جي ضرورت آهي ته پوءِ اها ڪهڙي نوعيت جي هئڻ گهرجي. ان مان واضح طور تي لڳو ٿي ته يونيورسٽي مڪمل طور تي انگريزن جي هٿ وس هوندي. آءٌ اهو برداشت نه ڪري سگهيس ۽ گڏجاڻيءَ ۾ سخت احتجاج ڪيم ۽ مٿس زور ڀريم ته هو پنهنجو چڙ ڏياريندڙ نوٽ واپس وٺي ۽ ان کي ٻيهر لکي ته سنڌ جي خود مختيار صوبي ٿيندي ئي هڪدم يونيورسٽي قائم ڪرڻ جي ڳالهه آڏو رکي ۽ ان جو انتظام هندستان جي ڪنهن به حصي مان ميسر ٿي سگهندڙ مسلمان ئي هلائين ۽ هوئي سنڌ جي تعليمي لحاظ کان پوئتي پيل صوبي کي ان شعبي ۾ اڳڀرو ڪرڻ جا اپآءٌ وٺن. ان دوران ڪجهه سخت لفظن جي ڏي وٺ پڻ ٿي ۽ آخرڪار کيس پنهنجي ڳالهه تان هٿ کڻڻو پيو. پر هن ان لاءِ مون کي ڪڏهن به معاف نه ڪيو. ان سان گڏوگڏ کيس پنهنجي ڪجهه عرصي تائين سرڪاري وهپ واري عرصي دوران بمبئي ڪائونسل ۾ منهنجي حڪومت مخالف تقريرن تي پڻ چڙ هئي.

سر شاهنواز 1942 ع کان 1945 ع واري انهيءَ عرصي دوران بمبئي- سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن جو ميمبر ۽ بمبئي ۾ رهندو هو ۽ انهيءَ قتل جي ڪوڙي ڪيس ۾ چوڻ لاءِ وٽس ڪجهه به نه هو. کيس جون- جولاءِ 1945 ع ۾ سرڪاري گواهه طور هروڀرو سکر اچڻ جي زحمت ڏني وئي. شايد کيس الله بخش سان منهنجي سياسي اختلافن جي گواهي ڏيڻ لاءِ گهرايو ويو هو. کيس گهٻرائڻ جي ضرورت ئي نه هئي ڇاڪاڻ جو منهنجي سنڌ ۾ مسلم ليگ جي اعليٰ اڳواڻ ۽ الله بخش کي هندو ڪانگريس جي حاصل حمايت جا ڪيترائي ثبوت موجود هئا. آءٌ اوهان جي والد کي داد ٿو ڏيان جنهن استغاثي جي توقع پٽاندڙ منهنجي خلاف ڪا اضافي ڳالهه نه ڪئي ۽ نه ئي ڪوڙي شاهدي ڏنائين- هن پڪ سان مون سان يا مسلم ليگ سان پنهنجي همدرديءَ سان گڏوگڏ پنهنجي ساک تي پڻ ويچاريو هوندو. قائداعظم مون تي انهيءَ ڪوڙي الزام تي تمام گهڻو پريشان هو. بمبئي جي هڪ نامياري وڪيل بيريسٽر سومجيءَ کي منهنجي ڪيس وڙهڻ لاءِ موڪليائين ۽ منهنجي بري ٿيڻ تي هو تمام گهڻو خوش ٿيو هو. هن منهنجي زال کي مبارڪن جو هڪ ٽيليگرام اماڻيو هو. ترت پوءِ قائداعظم ڪراچيءَ آيو. مون ايئرپورٽ تي سندس آجيان ڪئي ۽ ايندڙ ڏينهن هو اسان جي گهر آيو ۽ مانيءَ جي هڪ ذاتي دعوت ۾ شريڪ ٿيو.

مون کي اهو ٻڌي افسوس ٿيو ته گذريل ڊسمبر ۾ چونڊن دوران ڪجهه بدمعاشن اوهان جي موٽر ڪار تي حملو ڪيو جنهن ۾ بيگم نصرت ڀٽو سوار هئي. اهو واقعي جي ڏهن مهينن کن کان پوءِ اوهان جي واتان پهريون ڀيرو ٻڌان پيو. بيگم ڀٽو جي ته منهنجي زال ۽ ڌيءَ حميده سان ساهيڙپ رهي آهي. مهرباني ڪري ساڻس منهنجي طرفان ان واقعي تي افسوس جو اظهار ضرور ڪجو.

اهو چوڻ انتهائي وڏو ڪوڙ آهي ته مون اوهان جي ڪابينا جي برطرفيءَ کان پوءِ ايوب خان کي پنهنجون خدمتون آڇيون. پاڪستان ۾ ٿوري گهڻي اهميت رکندڙ سمورا سياستدان اوهان جي صلاح تي ايوب خان ايبڊو تحت نا اهل قرار ڏنا هئا. دراصل اوهان 66 - 1958 ع وارن اٺن سالن دوران ساڻس گڏ هوندي انتهائي خراب ڪردار ادا ڪيو. اوهان ئي تجويز ڪيو هوندو ته سمورن سياستدانن کي ايبڊو تحت نا اهل ڪيو وڃي، اها به اوهان جي رٿ هئي ته ڪميونسٽ يا نيم ڪميونسٽ ملڪن جيان هڪ جماعتي راڄ هجي جنهن ۾ تعلقي، ضلعي ۽ صوبي جي سطح تي سرڪاري عملدار با اختيار هجن، اوهان ئي 1962 ع جي پڇاڙيءَ ۾ ڪنوينشن ليگ ٺهرائي ۽ ان ريت تنظيم ۾ ڏار وڌو.

ايوب خان جي ڪابينا مان اوهان جي برطرفي ۽ ڊسمبر 1966ع ۾ ايبڊو تحت پنهنجي نا اهليءَ جو معياد پورو ٿيڻ تي مون پنهنجي ڪراچيءَ واري رهائشگاهه تي اهم سنڌي سياستدانن جو اجلاس گهرايو، جنهن ۾ ان ڳالهه تي ويچاريو ويو ته اسان کي ايوب خان جي حمايت ڪرڻ گهرجي يا مخالفت. قاضي فضل الله ۽ ٻين جي سهمت نه هئڻ جي باوجود وڏي اڪثريت سان فيصلو ڪيو ويو ته اسين ان حڪومت جي مخالفت ڪنداسين. آغا غلام نبي جيڪو هاڻ اوهان جي انتهائي ويجهو آهي، منهنجي شاهدي ڏيندو. مون قاضي فضل الله تي واضح ڪيو هئو ته هو جيڪڏهن حڪومت ۾ شامل ٿيڻ چاهي ٿو ته ڀلي ٿئي پر آءٌ صوبائي يا مرڪزي حڪومت ۾ شامل نه ٿيندس. ڇهن مهينن کان پوءِ قاضي فضل الله کي صوبائي حڪومت ۾ شامل ڪيو ويو. 1967 ع ۽ 1968ع دوران منهنجي تقريرن ۾ اوهين حڪومت تي شديد تنقيد ڏسي سگهو ٿا. ايستائين جو مون سان تعلق هئڻ سبب قاضي فضل الله کي فيلڊ مارشل ايوب خان ۽ گورنر موسيٰ آڏو جوابده ٿيڻو پيو. آءٌ اولهه پاڪستان جي انهن ٿورڙن اڳواڻن مان هڪ هئس جنهن ايوب خان سان هر ملاقات تي سندس انتظامي خامين جي شڪايت ٿي ڪئي.

اوهان پنهنجي خط ۾ ڪجهه اهڙن قدمن جو ذڪر ڪيو آهي جيڪو اوهان ايوب خان جي حڪومت ۾ پهرين صنعتن ۽ پوءِ پرڏيهي وزير طور منهنجي ڀلي لاءِ کنيا. مون کي ان جو پتو پهريون ڀيرو اوهان جي ان خط مان ئي لڳو آهي ڇاڪاڻ جو ان کان اڳ اسان جي ٿيل ملاقاتن ۾ اوهان ان جو ذڪر به نه ڪيو هو. منهنجي خلاف ڪار جي وڪري وارو ڪيس اين ايم خان، جي اُتساهه تي داخل ڪيو ويو، اهو مڪمل طور تي ڪوڙو ۽ بي بنياد ڪيس هو جنهن جو ثبوت سپريم ڪورٽ طرفان منهنجي يڪرائپ سان بري ٿيڻ آهي. فوجي بغاوت مهل منهنجي هڪ جمهوري حڪومت ۾ بچآءٌ وارو وزير هئڻ ڪري ايندڙ (غير جمهوري) حڪومت وٽان اهڙي زيادتي متوقع هئي.  بهرحال آءٌ اوهان تي واضح ڪريان ته اهو چوندي اوهان جي يادگيري اوهان کي ڌڪ ڪڍي وئي آهي ته منهنجي ضمانت جي توثيق ۾ اوهان ڪا مدد ڪئي هئي. هاءِ ڪورٽ ضمانت کان انڪار ڪيو هو ۽ سپريم ڪورٽ اها قبولي ۽ اها حتمي هئي تنهن ڪري تصديق يا توثيق جو ڪو سوال ئي نه ٿو پئدا ٿئي. بهرحال اڳتي هلي بروهي صاحب ڀارت ۾ پاڪستان جو هاءِ ڪمشنر بڻجي ويو ۽ منهنجي طرفان لاهور ۾ سپريم ڪورٽ آڏو ان ڪيس جي پيروي مرحوم حسين شهيد سهرورديءَ ڪئي.

آخر ۾ آءٌ انهن ڪوڙن ۽ بي بنياد الزامن جو جواب ڏيان ته

1 - مون پنهنجي اڏاوت هيٺ گهر جي ڏاکڻي پاسي چار ديواري ٺاهيندي سردار پير بخش خان جي اڍائي هزار چورس فٽ زمين ڦٻائي آهي.

2 - مون اسان جي گهر جي اتر اوڀر پاسان ميونسپالٽيءَ جي نو هزار چورس فٽ زمين تي قبضو ڪيو آهي.

جيستائين پير بخش خان واري معاملي جو تعلق آهي ته سندس موجودگيءَ ۾ انهيءَ ايراضيءَ جي ماپ فيبروري 1968 ع ۾ سٽي سرويئر ڪئي هئي. هو مطمئن نه هو، تنهن ڪري تڏهوڪي ڊپٽي ڪليڪٽر الياس بلوچ وٽ جيڪو سٽي سروي آفيسر پڻ هو شڪايت ڪيائين. بلوچ صاحب حيدرآباد کان هڪ سروي پارٽي گهرائي. هنن ايراضيءَ جي ماپ ڪئي ۽ سندس ۽ اسان جي زمين وچ ۾ چار ديواريءَ جو تعين ڪيو. ان کان پوءِ ئي اسان سندس ڄاڻ ۽ منظوريءَ سان چار ديواري کڻڻ شروع ڪئي. جيڪڏهن هو مطمئن نه هجي ها ته سول سوٽ داخل ڪري ها ۽ چئن سالن تائين چپ ڪري نه ويهي ها.

ميونسپالٽيءَ واري تڪرار بابت ٻڌايان ته اها تڪراري ايراضي نو هزار چورس فٽ نه پر فقط 0 5 7 2  چورس فٽ آهي. روينيو ريڪارڊ موجب اها اسان جي زمين آهي. ميونسپل ڪميٽيءَ 1968 ع ۾ ان تي ڪوڙي دعوا ڪئي. ٻئي پاسي احمد حسين لاهوري ۽ سندس ڀآءٌ پڻ انهيءَ زمين تي ملڪيت جي دعوا ڪئي. هو سول ڪورٽ ۾ ويا ۽ اسان جي خلاف درخواست داخل ڪيائون جنهن ۾ ميونسپالٽيءَ کي به ڌر بڻايائون. ڪيس دوران ميونسپالٽيءَ ڄاڻايو ته اها ان ڪيس ۾ ڪا دلچسپي نه ٿي رکي ڇاڪاڻ جو ان زمين سان ان جو ڪو تعلق ناهي. اسان به سول ڪورٽ ۾ ڪيس داخل ڪيو هو ڇاڪاڻ جو ان کي پنهنجي زمين ٿي سمجهي سين. ان ريت اهو معاملو ڪورٽ ۾ هلندڙ آهي.

مون اوهان جي چڙ ۽ اشتعال ڏياريندڙ خط جو اهو سوچي انتهائي صبر ۽ تحمل سان جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم ته اهو سڀ ڪجهه سياسي تڪرار جو نتيجو آهي.

آخر ۾ مون کي چوڻ ڏيو ته سياست ۾ ڪي به مستقل دوستيون يا دشمنيون نه ٿينديون آهن. مون کي سياسي زندگيءَ جو وڏو شاهي تجربو آهي ۽ پنجاهه کن سالن دوران وڏا لاها چاڙها ڏٺا اٿم.

چونڊن ۾ جماعتون کٽنديون ۽ هارائينديون آهن. جمهوريت ۾ ڪابه پارٽي سدائين اقتدار ۾ رهڻ جي توقع  ۽ دعوا نه ٿي ڪري سگهي.“

ڀٽو پنهنجي خط جي انهيءَ جامع جواب مان خوش نه هو جنهن کيس حرف آخر نه سمجهندي سندس الزام رد ٿي ڪيا. هن ان تي بس نه ڪئي ۽ هن ڀيري سندس خط ڳتيل ٽائيپ وارن 6 1  صفحن تي ٻڌل هو. کهڙي صاحب کي ته ان تي به حيراني پئي ٿي ته ڀٽي کي پنهنجي تصوراتي ۽ بي بنياد الزامن لاءِ ماضيءَ ۾ جهاتيون پائڻ لاءِ ايڏو وقت به ملي ٿو وڃي. هو ڀٽي جي ذهني مونجهارن ۽ سندس تلخيءَ جي گهرائيءَ جو اندازو نه ڪري سگهيو هو. ڀٽو ڪٽنب سان سندس ڪو خوني تڪرار نه هو. کهڙي صاحب جا سندس مائٽن سان انتهائي سٺا ناتا هئا. 1958ع  ۾ مارشل لا حڪومت ۾ وزير بڻجڻ کان اڳ ڀٽي جي کهڙي صاحب سان معمولي ڏيٺ ويٺ ٿي هئي. سندن تعلقات واري عرصي جو گهڻو تڻو حصو ڀٽو اقتدار ۾ هو ان ڪري اُتر هو. هاڻ هو اولهه پاڪستان ۾ اڪثريتي پارٽيءَ جو قائد هو، چونڊن ۾ کهڙي صاحب کي شڪست ڏئي چڪو هو ۽ پاڻ ئي لکي چڪو هو ته سندس آڏو انتهائي وڏا معاملا هئا، تنهن ڪري ماضيءَ جي مزارن تي ٻڌل ايڏا ڊگها خط لکڻ جو کيس وقت ڪٿان ٿي مليو؟ ايڏي ساري تلخي ڪٿان آئي هئي؟

کهڙي صاحب لکيو:

”6 1  نومبر تي لکيل اوهان جي خط جي مهرباني جيڪو مون کي لاڙڪاڻي ۾ مليو ۽ سورهن صفحن تي ٻڌل هو.

اها غير اهم ڳالهه آهي ته منهنجو والد ننڍو زميندار هو يا وڏو. جيڪڏهن هو پنهنجو پاڻ کي ٺاهيندڙ به هو تڏهن به هو جس لهڻي جو پنهنجي پڄاڻا ايڏي ملڪيت ڇڏي ويو جو سندس وفات جي ٻن سالن کان پوءِ مون اوهان جي والد سرشاهنواز خان، نواب حاجي امير علي خان لاهوري، خان بهادر غلام محمد اسراڻ ۽ خان بهادر ڪريم بخش خان جتوئي خلاف ٻاويهن ٽيويهن سالن جي ڄمار ۾ بمبئي اسيمبليءَ جي چونڊ وڙهي.

2 - مون کي اهو ڄاڻي حيرت ٿي آهي ته اوهان ڪمشنر سنڌ جي جنوري 1932 ع واري درٻار ڪوٺائڻ واري حڪمنامي هٿ ڪرڻ لاءِ جاکوڙ ڪئي. سر شاهنواز تن ڏينهن ۾ نه رڳو بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جو ميمبر هو پر ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جو صدر ۽ فرسٽ ڪلاس مئجسٽريٽ به هو. ان ڪري سمجهه ۾ ايندڙ ڳالهه آهي ته کيس رسمي درٻار ۾ مٿانهون مقام حاصل هو. جيئن آءٌ اڳيئي چئي آيو آهيان ته هو عمر ۽ تجربي ۾ مون کان سينئر هو.

اوهان پنهنجي خط جي اٺين پيراگراف ۾ لکيو آهي ته مون ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي صدارت لاءِ اوهان جي والد سامهون چونڊ وڙهي. اهو مڪمل طور تي غلط آهي. سر شاهنواز ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جو پهريون غير سرڪاري صدر هو، شروعات ۾ ڪليڪٽر جي نامزدگيءَ سان ۽ اڳتي هلي 1921ع تائين چونڊيل. ان عرصي دوران آءٌ ڪڏهن به اميدوار نه هئس. ان جي ابتڙ مون ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ ۾ سدائين سندس حمايت ٿي ڪئي.“

کهڙي صاحب ڪجهه اهي نڪتا کنيا جن بابت هن جواب ڏيڻ ضروري ٿي سمجهيو. هن ٻيهر ان الزام جي ترديد ڪئي ته هن هينئر ڀٽي جي شخصي طور تي مخالفت ڪئي هئي:

”مون ڪڏهن به دعوا نه ڪئي آهي ته 1937 ع وارين چونڊين ۾ اوهان جي والد کي شڪست ڏياري اٿم. مرحوم نواب لاهوري، خان بهادر اسراڻ ۽ مون هڪ ٻئي جي مدد ڪرڻ جو ٺاهه ڪيو هو. مون لاڙڪاڻي شهر ۽ تعلقي مان، لاهوريءَ ڏوڪري، وارهه مان ۽ اسراڻ ميهڙ قنبر مان چونڊ وڙهڻ جي آڇ ڪئي. اسين ٽئي چونڊجي وياسين، منهنجي ان ۾ ڪو خاص دلچسپي ناهي ته تون سوشلسٽ آهين يا فاشسٽ. جڏهن اقتدار ملنديئه يا قبضو ڪندين ۽ ملڪي معاملا اوهان جي هٿن ۾ ايندا تڏهن ئي وقت ٻڌائيندو ته اصل ۾ ڇا آهين؟،

ڀٽي هڪ ڀيرو ٻيهر الله بخش قتل ڪيس وارو معاملو اٿاريو ۽ کهڙي صاحب ٻيهر جواب ڏنو:

”خان بهادر الله بخش سومري جي قتل بابت اوهان جي خط جي 1 2  پيراگراف متعلق چوندو هلان ته سومرو ڪٽنب سميت هر ڪو ان سان سهمت هو ته آءٌ بيگناهه هئس ۽ منهنجي خلاف هڪ گهري سازش ڪئي وئي، جنهن جو اظهار اوهان کي لکيل پوئين خط ۾ ڪري چڪو آهيان. ان ڏس ۾ وڌيڪ ڪجهه به نه ٿو چوڻ چاهيان.“

جيڪو ٻيو نڪتو کهڙي صاحب جواب جوڳو سمجهيو ٿي سو اهو الزام هو ته ڀٽي جي برطرفيءَ کان پوءِ کهڙو صاحب ايوب خان جي ويجهو ٿيو ۽ هن چونڊن ۾ فاطمہ جناح خلاف ايوب خان جي پٺڀرائي ڪئي:

”اوهان جي خط جو ٽيويهون پيراگراف، صفحو نمبر 1 1 ، اهو بلڪل غلط آهي ته مرحوم حاجي خان ڪلهوڙي جي زمينن تي شڪار لاءِ آيل صدر ايوب خان سان ملاقات ڪرڻ ويو هئس. اڄ ڏينهن تائين حاجي خان ڪلهوڙي جون ٻنيون نه ڏٺيون  اٿم. ان ڪري منهنجون کيس خدمتون آڇڻ وارو سوال ئي پئدا نه ٿو ٿئي.“

تون قاضي فضل الله تي ڀُليو آهين، جيڪو اتي ويو هو ۽ بعد ۾ مون کي ٻڌايو هئائين ته صدر سان گڏ رات جي ماني به کاڌي هئائين. اها فيبروري 1967 ع جي ڳالهه آهي. دراصل مون قاضي فضل الله کي واضح طور تي ٻڌائي ڇڏيو هو ته آءٌ ايوب خان جي ڪابينا ۾ شامل نه ٿيندس. موسيٰ خان جي صوبائي حڪومت ۾ شامل ٿيڻ ته پري جي ڳالهه آهي، مون ڪڏهن به ايوب خان جي ساراهه جا ڍڪ نه ڀريا آهن. ڇا اوهان ان جو ڪو کليو ثبوت ڏيندا؟ پر آءٌ اوهان جو ڪيتريون ئي اسيمبلي تقريرون ۽ بيان ڳڻائي سگهان ٿو جن ۾ اوهان کيس ستين آسمان تي رسائي ڇڏيو هو. تو ته کيس صلاح الدين ايوبي، ابراهام لنڪن، لينن سميت ڪيترن ئي عالمي سرواڻن سان ملايو هو، جن دنيا جو ڀاڳ بدلائي ڇڏيو آهي. سندس خلاف اوهان جي تلخي ته اوهان جي ڪابينا مان برطرفي ۽ ٽريڪٽر فراڊ ڪيس ۾ اوهان خلاف جاچ کان پوءِ ئي شروع ٿي آهي. آءٌ ايوب خان سان پهريون ڀيرو ايبڊو ختم ٿيڻ کان پوءِ جولاءِ 1967ع ۾ مريءَ ۾ مليو هئس جتي هن مون کي مانجهاندي تي گهرايو هو. اها فضل الله کي صوبائي وزير بنائڻ کان پوءِ جي ڳالهه آهي.

اوهان جي خط جو چوويهون پيراگراف:

آگسٽ ۽ وچ آڪٽوبر 1964 ع تائين آءٌ يورپ ۾ هئس. جڏهن 0 2  آڪٽوبر ڌاري واپس وطن وريس ته فاطمہ جناح پنهنجي صدارتي اميدوار بڻجڻ جو فيصلو ڪري چڪي هئي. ان ڪري پنهنجي پهرين فرصت ۾ وٽس وڃي پنهنجي حمايت جو يقين ڏياريم. تن ڏينهن ۾ ممتاز دولتانا ڪراچيءَ ۾ هو ۽ هن سميت جسٽس زيڊ ايڇ لاري، حسن اي شيخ، محمد ايس مٺا ۽ ٻين ڪيترن ئي دوستن کي ان کان با خبر ڪيم.