”منهنجي نوجوان دوست ڀٽي جو ڪو پسمنظر ناهي. آڪٽوبر 1958ع ۾ جڏهن هو اڃان ٽيهن سالن جو ئي مس هو ته مرحوم اسڪندر مرزا کيس اوڏي مهل رات وچ ۾ وزير بڻايو، جڏهن هن ڪمانڊر انچيف سان گڏجي فيبروري 1959  ع ۾ اسان جي حڪومت جون رٿيل چونڊون ٽارڻ لاءِ مارشل لا هنئي هئي. ڀٽو آمريتي راڄن سان سهڪار ڪندي اقتدار سان چنبڙيو  رهيو. آڪٽوبر 1958 ع کان جون 1966ع تائين ڪو اٺن سالن دوران سندس ڪردار کان هرڪو ڀلي ڀت واقف آهي. هو مون تي منهنجي وڏ وزارت دوران جمهوريت کي گدلائڻ جو الزام ٿو هڻي. ايوب خان جي آمريت دوران پنهنجي اقتداري ڏينهن دوران ڄڻ هن ڪي شاندار جمهوري ڪارناما سرانجام ڏنا هجن! ڇا هو ساڳيو ڀٽو ناهي جنهن پنهنجي ذات ۽ پنهنجي ساٿين لاءِ رستو صاف ڪرڻ واسطي سمورن سينئر سياستدانن کي ايبڊو جو شڪار بڻايو؟ ڇا هو بنيادي جمهوريتن جو موجد ناهي جنهن عوام کي بالغ راءِ دهي واري حق کان محروم ڪيو ۽ 1962  ع ۽ 1965  ع وارين چونڊن دوران کيس ۽ سندس ساٿين کي ڌانڌلين جو موقعو مهيا ڪيو؟ ڇا هو اڄ به فاطمہ جناح کي سندس تڏهوڪي ان داتا ۽ هاڻوڪي حملن جي هدف بڻيل ايوب خان هٿان آيل شڪست ۾ پنهنجي ڪردار تي فخر مند آهي؟ ڇا هن پنهنجي صاحب کي سوئيڪارنو ۽ نڪرو ما وانگر تاحيات صدر ٿيڻ جو مشورو نه ڏنو هو؟ ۽ ايوب خان کي هڪ جماعتي رياست قائم ڪرڻ ۽ پنهنجي ڦرلٽ جاري رکڻ لاءِ سرڪاري عملدارن کي ان جو ميمبر بنائڻ جي صلاح ڪنهن ڏني هئي؟ حيرت انگيز طور تي اڄ هو ملڪ ۾ جمهوريت ۽ سوشلزم جو چيمپئين بڻجي ويو آهي.“

پر ڀٽو انتهائي اوچو اڏامي رهيو هو. سندس اڍنگيون ۽ ڌمڪي ڀريون تقريرون ۽ سندس پوئلڳن طرفان امن ۾ ڏار وجهڻ وارين سرگرمين تي ٻين پارٽين کي لڳل اچرج دوران ڪا روڪ ٽوڪ نه هئي. تن ڏينهن ۾ تمام ٿورڙن ماڻهن ٿي ڄاتو ته ڀٽي ۽ تڏهوڪي حاڪمن وچ ۾ ڪيڏا ويجها ناتا هئا. ڀٽي جي آتم ڪهاڻي لکندڙ کيس يحيٰ خان جو شرابي ۽ شڪاري ساٿي ڄاڻائي ٿو ۽ اهو ته هو حڪومت جي انتهائي اندروني ڪائونسل جو انتهائي با اختيار رڪن هو. هو ڀٽي ۽ يحيٰ خان جي پرسنل اسٽاف آفيسر ۽ چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر جي هيڊ ڪوارٽرس جي سربراهه ليفٽيننٽ جنرل ايس جي ايم ايم پيرزادي وچ ۾ موجود سرگرم صلاح مشورن جو پڻ ذڪر ڪري ٿو. چونڊن کان اڳي واري انهيءَ عرصي دوران يحيٰ سان رابطو فقط جنرل پيرزادي وسيلي ئي ممڪن هو. تقريباً سمورا اهم دستاويز پيرزادي اڳواٽ ئي ڀٽي کي ڏيکاريا ۽ گهڻي ڀاڱي سياسي معاملن تي ساڻس مشورو ڪيو ٿي ويو. اهي حقيقتون کهڙي صاحب جي ڄاڻ ۾ ڊسمبر 1970  ع ۾ ٿيندڙ چونڊن کان پوءِ اچڻيون هيون.

ڀٽي سنڌ ۾ عوامي مقبوليت رکندڙ سڀ کان وڌيڪ اهم سياسي اڳواڻ کهڙي صاحب کي شعوري طور تي هدف بڻايو. هو لاڙڪاڻي مان چونڊن جي نتيجن بابت بي يقينيءَ جو شڪار هو، تنهن ڪري ٻين به ڪيترين ئي تڪن مان چونڊ وڙهڻ جو فيصلو ڪيائين، پر هن ڄاتو ٿي ته پنهنجي ساک ڏيکارڻ لاءِ کيس پنهنجي اباڻي ضلعي مان هر صورت ۾ چونڊ کٽڻي پوندي. ان ڪري هن لاءِ ضروري هو ته کهڙي صاحب کي سنڌ جي ”غدار“ طور ماڻهن آڏو پيش ڪري. جنرلن خاص طور تي جنرل پيرزادي وسيلي يحيٰ شاهيءَ جي اندروني ٽولي تائين رسائي رکندي ۽ پروپيگنڊا جا نوان طريقا اختيار ڪندي ڀٽي کهڙي صاحب کي سياسي طور تي تباهه ڪرڻ جو پڪو پهه ڪيو. کهڙو صاحب معاشي وسيلن ۾ به ساڻس ڀيٽ جهڙو نه هو. ڀٽي وٽ وسيلن جو انبار ٿي نظر آيو جنهن وسيلي هن نه رڳو پاڪستان جي سمورن رستن پر ڏورانهن علائقن جي هوٽلن کي به پنهنجي پارٽي جهنڊن سان ڍڪي ڇڏيو هو.

کهڙي صاحب لاڙڪاڻي مان ڀٽي جي سامهون چونڊ وڙهي. هو ضلعي ۽ صوبي لاءِ ڪيل پنهنجي خدمتن، ماڻهن بابت سندس وسيع ۽ جوڳي ڄاڻ ۽ سندن وفاداري جي آڌار تي ميدان ۾ لٿل هو. هاڻ هو 9 6  سالن جو هو ۽ گذريل ٻارهن سالن دوران لاڙڪاڻي جي نمائندگي نه ڪري سگهيو هو، ان دوران ملڪ جي سياسي وهنوار ۾ وڏي شاهي تبديلي اچي چڪي هئي پر کهڙي صاحب چونڊن ۾ حصو وٺڻ پنهجي ذميواري ٿي سمجهي. ڀٽي کيس نياپو اماڻيو هو ته جيڪڏهن کهڙو صاحب قومي اسيبليءَ جي تڪ تان هٿ کڻي ته موٽ ۾ کيس صوبائي اسيمبليءَ جون ٻه سيٽون ڏئي سگهجن ٿيون. هن پروڙيو ته ڀٽي وٽ تمام گهڻا وسيلا هئا ۽ يحيٰ شاهي به سندس پٺڀرائي ڪري رهي هئي پر هن محسوس ٿي ڪيو ته عوام ان ماڻهوءَ کي قطعي ووٽ نه ڏيندا جيڪو نفرت جو هدف بڻيل ايوبي آمريت جو اهم پرزو رهيو هو. کهڙو صاحب ڪائونسل مسلم ليگ جي ٽڪيٽ تي چونڊ وڙهي رهيو هو، پر سندس جماعت ٽوڙ ڦوڙ جو شڪار هئي ۽ قيوم خان ڌڙي کي حڪومت جي پٺڀرائي حاصل هئي. ان دور جي هڪ هاڻوڪي تاريخدان موجب:

”قيوم خان شروعات کان ئي حڪمران ٽولي سان ويجها رابطا پئي رکيا. هن کي قومي سلامتيءَ واري ڊويزن ۽ انٽيليجنس ايجنسين جي آشيرواد حاصل هئي.“

يحيٰ شاهيءَ مسلم ليگي فنڊن کي حاصل ڪيو هو، ان کان سواءِ ڪيترن ئي سرمائيدارن کان رقمون حاصل ڪري پنهنجي منظور نظر اميدوارن ۾ ورهائي چڪي هئي. ان جو مطلب هو ته مسلم ليگ سياسي ۽ مالياتي طور تي ڪمزور هئي ۽ ڪو مضبوط مورچو ٺاهڻ ۾ ناڪام رهي. ان ڪري ان جي کٽڻ جا ڪي وڏا امڪان نه هئا.

ڊسمبر 1970  ع ۾ عام چونڊون ٿيون. چونڊن دوران ڀٽي لاءِ رياستي مشينريءَ جي پٺڀرائي وڌيڪ واضح طور تي نظر ٿي آئي. ڊيوٽيءَ تي موجود فوجي عملدارن سرگرميءَ سان مداخلت ڪئي ۽ کهڙي صاحب جي حمايتي ووٽرن کي پولنگ اسٽيشن تي وڃڻ کان روڪيو. ڀٽي سرڪاري عملدارن سان گڏ پولنگ اسٽيشنن جو دورو ڪيو. هن گوڙ گهمسان ته ڪيو پر آخري لمحي تائين بي يقينيءَ جو شڪار هو. جڏهن ڀٽي جي اباڻي شهر نئون ديرو جي سندس واسطي هڪ محفوظ پولنگ بوٿ ۾ کهڙي صاحب جي هڪ خاتون اليڪشن ايجنٽ پولنگ آفيسر سان انگريزي ۾ ڳالهايو ته ڀٽي جي پهرين زال شيرين امير بيگم جيڪا اتي پولنگ ايجنٽ بنيل هئي، پنهنجي مڙس کي نياپو اماڻيو ته کهڙي صاحب جي ايجنٽ پولنگ آفيسر سان سازش ڪري رهي آهي. انهيءَ سازش کي ٻنجو ڏيڻ لاءِ ڀٽو هڪدم انهيءَ پولنگ اسٽيشن تي پهتو.

عام ماڻهن کي وڏي واڪي اپيلن وانگر ڀٽي ضلعي جي با اثر ۽ وڏن زميندارن جي حمايت حاصل ڪرڻ لاءِ وسان نه گهٽايو. هن ڏوڪريءَ ۾ کهڙي صاحب جي حمايتي وڏيري غلام عمر انڙ کي غنڊا ايڪٽ تحت گرفتار ڪرايو. کهڙي صاحب انهيءَ گرفتاري تي احتجاج ڪرڻ لاءِ مارشل لا اختياري وارن سان مليو پر پنهنجي ساٿيءَ کي آزاد نه ڪرائي سگهيو. ڀٽي ڪجهه ٽياڪڙن ذريعي انڙ سان ڳالهيون ڪيون ۽ پنهنجي حمايت جي صورت ۾ آزاديءَ جي خاطري ڪرايائين. ساڳئي ريت اوستائين کهڙي صاحب جي حمايت ڪندڙ ٻين زميندارن جي حمايت حاصل ڪرڻ لاءِ به ڀٽي دڙڪي داٻ کان ڪم ورتو. جڏهن زميندارن ڏٺو ته فوجي حڪومت مڪمل طور تي ڀٽي جي پٺڀرائي ڪري رهي آهي ته هنن پنهنجي مفادن سبب سندس حمايت ڪرڻ شروع ڪئي.

چونڊن ۾ کهڙي صاحب جو هڪ اهم حمايتي پير پاڳارو هو جنهن ڀٽي سان ٺاهه ڪرڻ کان انڪار ڪندي کهڙي صاحب کي مڪمل حمايت جو يقين ڏياريو هئائين. چونڊن کان هڪ ڏينهن اڳ کهڙي صاحب لاڙڪاڻي جي اسٽيڊيم ۾ هڪ جلسي جو بندوبست ڪيو جنهن ۾ پير پاڳاري کي تقرير ڪري کهڙي صاحب لاءِ پنهنجي حمايت جو واضح اعلان ڪرڻو هو. پر عين موقعي تي پير پاڳارو پهچي نه سگهيو ۽ سندس غير موجودگيءَ ۾ ئي جلسي جي ڪاروائي هلي. پير پاڳاري جي اها غير موجودگي کهڙي صاحب لاءِ انتهائي اڻ سهائيندڙ هئي. دراصل پير پاڳارو ڪراچيءَ واري پنهنجي گهران روانو ٿي ٺٽي ۾ پنهنجي حمايتي اميدوارن جي مهم هلائڻ هليو ويو هو جتي سندس مريدن جو تعداد تمام ٿورو هو. عام طور تي اهو سمجهيو ٿي ويو ته پير پاڳاري کي کهڙي صاحب جي جلسي ۾ شرڪت نه ڪرڻ لاءِ مارشل لا اختياري وارن نياپو ڪيو هو، ان نياپي تي هو ڪن ٽار نه پئي ڪري سگهيو.*

کهڙي صاحب جي آبائي تعلقي ۽ لاڙڪاڻي شهر جا ووٽر انهن سمورين ڏکيائين جي باوجود ساڻس گڏ رهيا ۽ کيس انهن هنڌان اڪثريت حاصل ٿي. شهر ۾ رهندڙ اردو ڳالهائيندڙن سندس مڪمل حمايت ڪئي جن کي اتي ٿانيڪو ٿيڻ ۾ مدد ڪرڻ لاءِ هن وسان نه گهٽايو هو. رتوديرو (جنهن ۾ ڀٽي جو مضبوط ڳڙهه هو نئون ديرو پڻ شامل هو) ڀٽي جي حمايت ۾ سامهون اچڻو هو پر فيصلي ڪُن ووٽ ڏوڪري تعلقي ۾ پوڻا هئا جتان ڀٽو پنهنجي دٻآءٌ وارين حرفتن سبب کٽي ويو. ڀٽي 3 6 7 ،0 7  ووٽ کنيا جڏهن ته کهڙي صاحب کي 9 0 0 ،1 3  ووٽ مليا جڏهن ته ٽي هزار کن ووٽ مذهبي جماعتن ۽ ٻين کي مليا.

کهڙي صاحب ان شڪست کي به ان ريت وقار سان قبوليو جيئن هو سڄي زندگي ڏکيائين مهل ڪندو پئي آيو. جڏهن سندس ڪارڪن ۽ ڪٽنب جا ڀاتي سڄي ڏينهن جي ٿڪ کان پوءِ نتيجن جي مايوسيءَ سان موٽي آيا ته هنن کهڙي صاحب کي سڪون سان مختلف پولنگ اسٽيشنن تان آيل نتيجن جو جائزو وٺندي ڏٺو. حالتن جيڪو روپ ڌاريو هو تن مان هن اندازو لڳايو ته چونڊون نتيجن جي اعلان کان اڳيئي هارايون / کٽيون ويون هيون. کهڙي صاحب ڄاتو ٿي ته هن تمام ڀلو مقابلو ڪيو هو، هڪ اهڙي مقابلي ۾ جنهن ۾ سندس مخالف اميدوار نه رڳو وسيلن ۾ کانئس وڌيڪ مضبوط هو پر ان کي حڪومت جي پڻ حمايت حاصل هئي. کهڙي صاحب ڀٽي کي چونڊن واري مهم دوران لاڙڪاڻي ۾ تمام گهڻو مصروف ڪري رکيو هو جيتوڻيڪ هو ٻين به ڪيترن تڪن مان چونڊ وڙهي رهيو هو، جن مان سندس مستقبل جي خواهشن لاءِ پنجاب جي سيٽ کٽڻ انتهائي ضروري هئي.

چونڊن جا نتيجا مارشل لا اختياري وارن جي توقع جي برعڪس آيا جن کي آسرو هو ته اوڀر پاڪستان ۾ ووٽ ورهايل هوندو ۽ ان ريت اقتدار سان چنبڙيو رهڻ واري سندس خواهش پوري ٿيندي رهندي. پر ان جي ابتڙ عوامي ليگ 0 0 3  ميمبرن واري قومي اسيمبليءَ جون 2 6 1  سيٽون کٽي واضح اڪثريت حاصل ڪئي جڏهن ته ڀٽي جي پيپلز پارٽي پنجاب ۽ سنڌ مان 1 8  سيٽون، سرحد صوبي مان هڪ ۽ بلوچستان ۽ اوڀر پاڪستان مان ڪابه سيٽ حاصل نه ڪئي. ان کي پنجاب ۽ سنڌ مان فقط 2 4  سيڪڙو ووٽ مليا ۽ الهندي پاڪستان جي چئن مان ٻن صوبن ۾ نمائندگي نه هيس. عوامي ليگ جي سربراهه شيخ مجيب الرحمان اسيمبليءَ ۾ اڪثريت حاصل ٿيڻ تي پنهنجي وزير اعظم ٿيڻ جي اميد پئي ڪئي، ٻئي پاسي صدر يحيٰ خان جنوري 1971  ع جي ٻئي هفتي دوران پنهنجي ڍاڪا واري دوري دوران کيس مستقبل جو وزير اعظم ٿي ظاهر ڪيو.

ڍاڪا کان واپسيءَ جي هڪدم پوءِ يحيٰ خان ڀٽي جي شڪار واري دعوت تي لاڙڪاڻي ويو. ساڻس گڏ جنرل پيرزادي ۽ جنرل حميد سميت سندس ڪيترائي اهم صلاحڪار پڻ هئا. هن ڀٽي کي مجيب سان ٿيل ڳالهين ٻولهين بابت ٻڌايو. ڀٽي انتهائي حرفت سان سندس ذهن ۾ شڪ شبها پئدا ڪيا ۽ اقتدار چونڊيل پارليامينٽ جي حوالي ڪرڻ واري سندس سڌي سنئين پروگرام کي ڦٽائڻ ۾ ڪامياب ٿيو. ڀٽي هاڻ اهڙا داستان ٻڌائڻ شروع ڪيا ته اوڀر پاڪستان ڪهڙي ريت پاڪستان کان ڌار ٿي ويندو پر ان دوران هو واضح نه ڪري سگهيو ته هڪ اڪثريتي صوبو ٻين ننڍن صوبن کان ڇو ڌار ٿيندو. هن پنهنجو پاڻ کي ملڪ جي الهندي ڀاڱي جي اڪيلي ترجمان طور پڻ پيش ڪرڻ شروع ڪيو ۽ ٻنهي ڀاڱن جي وسيع مخلوط حڪومت جي رٿ پيش ڪيائين. هو يحيٰ خان کي ان تي سهمت ڪري ويو ته سندس راضپي کان سواءِ اقتدار جي منتقلي نه ٿيندي. اڳتي هلي ”لاڙڪاڻو سازش“ سڏجندڙ ان مامري واقعن جي  سمت تبديل ڪري ڇڏي. جنرل هاڻ بداعتماديءَ سان ڀرجي اڪثريتي پارٽيءَ کي وهنوار ۾ شامل ڪرڻ کان نابري وارڻ لڳا ۽ ڀٽو سندن ساٿاري بڻجي ويو.

ڀٽو جنوريءَ جي پڇاڙيءَ ۾ شيخ مجيب سان ڳالهائڻ لاءِ ڍاڪا ويو پر اهي ڳالهيون عوام ۽ جنرلن تي واضح ڪرڻ لاءِ هيون ته اوڀر ۽ اولهه پاڪستان وچ ۾ ڪوبه گڏ رهڻ جو نڪتو ناهي ۽ اسيمبليءَ جو اجلاس ملتوي ڪيو وڃي. لازمي طور تي مجيب انهيءَ التوا سان سهمت نه هو جنهن ڀٽي کي اڪثريتي پارٽيءَ خلاف وڌيڪ سازشن جي مهلت ٿي ڏني.

ڍاڪا کان واپسيءَ تي ڀٽو يحيٰ خان سان مليو ۽ چيائينس ته مجيب اولهه پاڪستان جي صوبن کي معاشي طور تي ڪمزور ڪندو ۽ هو پنهنجو آئين به لاڳو ڪندو. هن يحيٰ خان کي اسيمبليءَ جي اجلاس کي مارچ جي پڇاڙيءَ تائين ملتوي ڪرڻ لاءِ چيو ته جيئن هو اولهه پاڪستان ۾ جلسا جلوس ڪري سگهي. ڀٽي پنهنجي پارٽي ته ڇا پر اولهه پاڪستان مان چونڊيل ٻين ميمبرن کي به مارچ جي شروعات ۾ سڏرايل قومي اسيمبليءَ جي اجلاس ۾ شرڪت کان جهلڻ جو پڪو پهه ڪيو هو. کيس خاطري نه هئي ته هو کليل اجلاس ۾ پنهنجي اولهه پاڪستان جي ميمبرن جون وفاداريون برقرار رکي سگهندو ۽ واضح طور تي کيس اهڙو ايوان پسند نه هو جنهن ۾ هو اقليتي اڳواڻ طور هجي ها. هن ڍاڪا ويندڙ ميمبرن کي ”ٽنگون ٽوڙڻ“، جي ڌمڪي ڏني ۽ ”اُدهر تم اِدهر هم“ جو نعرو هڻي عوامي ليگ ۽ پنهنجي وچ ۾ ملڪ ورهائڻ جي ڳالهه ڪيائين. هن اولهه پاڪستان جي ٻين اڳواڻن کي ڍاڪا وڃڻ جي صورت ۾ خطرناڪ نتيجا ڀوڳڻ جو چتآءٌ ڏنو. ڀٽي جي گُهر،  نظام جي ضابطن کان مٿڀرو هئي ۽ اها آئين کان بالاتر قدمن وسيلي پوري ٿي پئي سگهي.“

9 1  فيبروريءَ تي ڀٽي يحيٰ خان سان ساڍن پنجن ڪلاڪن تائين ملاقات ڪئي ۽ يحيٰ ڀٽي کي سندس حڪم ٽاري ڍاڪا ويندڙ پارٽي ميمبرن کي برطرف ڪرڻ لاءِ ليگل فريم ورڪ آرڊر ۾ تبديلي آڻڻ تي راضپو ڏيکاريو. ان ملاقات کان پوءِ محسوس ٿيڻ لڳو ته مارشل لا اختياري وارن جي سوچ تهائين وڌيڪ گهري ٿي وئي آهي. ملاقات کان ٽي ڏينهن پوءِ يحيٰ خان صوبائي گورنرن ۽ مارشل لا ائڊمنسٽريٽرن جو هڪ اجلاس گهرائي اسيمبليءَ جو اجلاس اڻڄاتل مدي تائين ملتوي ڪرڻ بابت پنهنجو خيال ظاهر ڪيو. پهرين مارچ جي منجهند جو ريڊيو پاڪستان ذريعي اسيمبلي اجلاس جي ملتوي ڪرڻ جو اعلان ٿيو، جنهن هڪدم وڳوڙن جو روپ اختيار ڪيو. ٺاهه ۽ نبيري جي وڪالت ڪرڻ تي اوڀر پاڪستان جي گورنر ايڊمرل احسن کي برطرف ڪيو ويو ۽ سندس جاءِ تي جنرل يعقوب کي گورنر بڻايو ويو. پر يعقوب به سخت گير نه هئڻ سبب گهڻو وقت نه هلي سگهيو ۽ ٽڪا خان کي امڪاني طور تي ڀٽي جي سفارش تي گورنر بڻايو ويو.

اوڀر پاڪستان ۾ فوجي ڪاروائي جو فيصلو امڪاني طور تي فيبروري ۾ ئي ڪيو ويو هو جڏهن کان هوائي جهازن وسيلي اوڏانهن فوج منتقل ڪرڻ جو عمل شروع ٿيو. فوجي اوڀر پاڪستان کي ٻيهر حاصل ڪرڻ وارين تيارين جي اڳئين مرحلي ۾ هئڻ دوران يحيٰ خان ڪراچيءَ ۾ ڀٽي سان ملاقات ڪندو 4 1  مارچ تي ڍاڪا روانو ٿيو. ان کان هڪدم پوءِ ڀٽي ڪراچيءَ ۾ هڪ عوامي جلسي کي خطاب ڪندي اقتدار ٻنهي ڀاڱن جي اڪثريتي جماعتن جي حوالي ڪرڻ جي تجويز ڏني.

واقعن جو مطلب مارچ جي آخر ڌاري اوڀر پاڪستان ۾ ٿيندڙ فوجي ڪاروائي جي اولهه پاڪستان پهچندڙ خبرن مان واضح ٿي رهيو هو. 5 2  ۽ 6 2  مارچ جي رات يونيورسٽي هاسٽلن تي چڙهائي سان ڍاڪا ۾ فوجي ڪاروائي شروع ٿي. انهن واقعن جا پاڪستان لاءِ ۽ گڏوگڏ ننڍي کنڊ جي مسلمانن واسطي انتهائي اُگرا نتيجا نڪرڻا هئا. فوجي ڪاروائي شروع ٿيندي ئي ڍاڪا کان روانو ٿيندڙ ڀٽي ڪراچي پهچڻ تي اعلان ڪيو ”خدا جو شڪر آهي ته پاڪستان بچي ويو!“

کهڙي صاحب هڪ جامع اخباري بيان جاري ڪري صورتحال عوام تي واضح ڪئي:

”ان گهوٽالي پئدا ٿيڻ ۾ ڀٽي صاحب جي ادا ڪيل ڪردار کان اکيون نه ٿيون پوري سگهجن. فيبروريءَ جي شروعات ڌاري شيخ مجيب سان ڍاڪا ۾ سندس ڳالهيون ناڪام رهيون، جتي هو آئين ٺهڻ کان پوءِ عوامي ليگ جي ٺهندڙ حڪومت ۾ پنهنجي ڀاڱي ڀائيواري بابت ڳالهائڻ ويو هو.

ڀٽي ۽ سندس جماعت جو اصل  مقام مخالف ڌر هئي. جمهوري طرز جي ڪنهن به حڪومت ۾ اڪثريتي پارٽي کي حڪومت ٺاهڻ جو حق هوندو آهي ۽ اقليتي جماعت، جيڪا اسان وٽ پيپلز پارٽي هئي، مخالف ڌر بڻبي آهي. صورتحال کيس مڪمل طور تي توائي ڪري ڇڏيو ۽ 8 2  فيبروري تي لاهور ۾ ڪيل سندس تقرير انتهائي افسوسناڪ هئي. هن صدر طرفان 3  مارچ تي ڍاڪا ۾ سڏرايل اسيمبليءَ جي اجلاس جي وڏي واڪي بائيڪاٽ جي ڳالهه ڪئي ۽ اولهه پاڪستان سان تعلق رکندڙ اسيمبلي ميمبرن کي اجلاس ۾ شريڪ ٿيڻ جي صورت ۾ ڌمڪيون ڏنائين، ان ريت گهوٽالي کي تهائين وڌيڪ گهرو ڪيائين.“

کهڙي صاحب ڄاڻايو ته ڀٽي نه رڳو ملڪ ۾ جمهوري روايتن کي هاڃو رسايو آهي  پر، پرڏيهه ۾ پڻ پاڪستان کي شڪ جي نظر سان ڏسڻ جوڳو بڻايو اٿس:

”هو ايران ۾ پرڏيهي سڌ سمآءٌ جي ادارن سان ڳالهائيندي بنگلاديش ۽ ٻين معاملن تي ڀارت سان امن امان قائم ڪرڻ ۽ شيخ مجيب سان افهام تفهيم جي ڳالهه ٿو ڪري جڏهن ته پاڪستان موٽي اچڻ تي هتي ڀارت سان جنگ جي ڳالهه ٿو ڪري. ڇا ڀٽي کي اهو احساس آهي ته هن مرحلي تي جنگ اسانجي خطي کي هڪ ٻئي ويٽنام ۾ تبديل ڪري ڇڏيندي، جتي روس ۽ ڀارت وچ ۾ دفاعي اتحاد عالمي طاقتن کي جنگ ۾ ڌر بڻجڻ تي مجبور ڪندو ۽ اها صورتحال ٻنهي ملڪن لاءِ انتهائي هاڃيڪار ثابت ٿيندي.

ڀٽو ئي1965 ع واري جنگ لاءِ وڏو ذميوار هو جنهن پاڪستان ۽ ڀارت کي انتهائي گهڻو معاشي نقصان رسايو.

هن نه رڳو تاشقند ٺاهه تي صحيح ڪئي پر ان جي تياريءَ ۾ هٿ ونڊائيندي اخبارن ۽ اسيمبليءَ جي ايوان تان به ان جي ساراهه جا ڍڪ ڀريائين ۽ ان هوندي به تڏهوڪي صدر ايوب خان طرفان ڪابينا مان پنهنجي برطرفيءَ کان پوءِ هو پنهنجي عوامي جلسن ۾ ان کي ننديندو رهيو ۽ ڊگهي عرصي تائين معصوم عوام کي بيوقوف بڻائيندو رهيو ته هو ان ڏس ۾ راز فاش ڪندو. ان بابت ڪي به راز  نه هئا ۽ نه ئي اهي فاش ٿيا، بس رڳو پنهنجي پارٽي اميدوارن لاءِ ووٽ حاصل ڪرڻ لاءِ ان ڳالهه کي استعمال ڪيو ويو.“

لاڙڪاڻي جي صورتحال جو ذڪر ڪندي، کهڙي صاحب ڀٽو مخالف ماڻهن سان ڏاڍاين جو تفصيل بيان ڪيو:

”خدا اسان جي ملڪ کي اهڙي ڦرڻي گهرڻي سياستدان کان بچائي جنهن جو واحد مقصد هر قيمت تي اقتدار ماڻڻ ۽ پنهنجي مخالفن جو جيئڻ جنجال ڪرڻ آهي. سندس اقتدار ۾ نه هئڻ جي باوجود سندس همراهن لاڙڪاڻي ۾ جيڪو رڻ ٻاري رکيو آهي، تنهن بابت مقامي اخبارون ڀريل آهن. اهڙا سياستدان هٽلري طريقن کي عملي طور تي استعمال ڪرڻ چاهين ٿا ۽ آمراڻي وس ۾ ويساهه رکندڙ اهڙا ماڻهو اسلامي نظرئي تي ٻڌل آئين تحت ڪا حڪومت هلائڻ لاءِ مناسب ناهن.“

فوجي ڪاروائي شروع ٿيڻ کان پوءِ اولهه پاڪستان جا سياستدان ڄڻ ته گونگا ۽ ٻوڙا ٿي ويا. اوڀر پاڪستان واري صورتحال تي ڪجهه بلوچ اڳواڻن طرفان پنهنجي ناراضپي جي اظهار کان سواءِ اختلاف يا احتجاج جي ڪا ٻڙڪ به نه ٻولي وئي. سينسر شپ واري ڳالهه رڳو بهانو ٿي بڻجي، ڇاڪاڻ جو 5 2  مارچ تائين واقعا ۽ حالتون اخبارن وغيره ۾ ايندا رهيا ۽ پرڏيهي اخبارن ۽ ريڊيو اوڀر پاڪستان ۾ صورتحال جا تفصيل ٿي ڄاڻايا.

تنهن وقت سينٽ انٽوني ڪاليج آڪسفورڊ جي فيلو کهڙي صاحب جي ڌيءَ کي انهيءَ صورتحال ڏکائي وڌو ۽ پاڪستان ۾ ٿيندڙ واقعن تي لنڊن جي دي ٽائيمس ۾ پنهنجو موقف ڏنائين. انهيءَ خط ۾ هن ڀٽي کي صورتحال لاءِ مڪمل طور ذميوار ليکيو:

”اڄ آءٌ هڪ سنڌياڻي، اولهه پاڪستاني سڏجندي لڄ محسوس ٿي ڪريان، جڏهن اولهه پاڪستان اوڀر پاڪستان ۾ ”ضابطو بحال“ ڪري رهيو آهي. پر سنڌ، بلوچستان، اتر اولهه سرحد صوبي ۽ مون کي پڪ آهي ته پنجاب جا رهواسي به، بنگال سان ٿيندڙ ڏاڍاين کي پسند نه ٿا ڪن. هيءُ عمل هندستاني ننڍي کنڊ جي مسلمانن جي ان جذبي جي ابتڙ آهي جنهن لاءِ هُنن هڪ ڌار ديس لاءِ جدوجهد ڪئي، جنهن ۾ بنگالي مسلمان هاڻوڪي اولهه پاڪستان وارن کان اڳڀرا هئا. مسلم ليگ جو بنياد بنگال جي هندو ۽ مسلمان اڪثريتي صوبن واري پهرين ورهاڱي مهل ڍاڪا ۾ پيو هو ۽ بنگالي مسلمانن کي پاڪستان تحريڪ ۾ هڪ معتبر مقام حاصل هو.

پر هاڻوڪي صورتحال جيئن آءٌ اڳ ۾ چئي چڪي آهيان، اوڀر ۽ اولهه پاڪستان جي عوام وچ ۾ سياسي يا معاشي اختيارن لاءِ جدوجهد ناهي. اها هڪ ٻئي قسم جي جدوجهد آهي، گذريل ويهن سالن کان وڏي شاهي پنجابي اڪثريت واري فوج ۽ ڪامورا شاهيءَ طرفان بنگال جي اڪثريتي صوبي ۽ اولهه جي ننڍن صوبن جي سياسي سرگرمين ۽ سياستدانن کي ڪچليندي پنهنجي بالادستي قائم رکڻ واري جدوجهد 1947ع کان پوءِ پهرين ڏهن سالن دوران پنجاب پردي پويان سياستدان دشمني ۽ حرفت گيري ڪندو رهيو، پوءِ وارا ڏهه سال اڳوڻي صدر ايوب خان وسيلي سڌو سنئون راڄ ڪيو ويو ۽ هاڻ سندن طرفان هڪ نئين ڪوشش جو مشاهدو ڪري رهيا آهيون، جنهن ۾ هو ننڍن صوبن جي نمائندن ۽ پنجاب جي پراڻن سياستدانن جي پٺڀرائي وارن بنگالي سياسي عيوضين وسيلي پنهنجي اختيارن کي خطري سان منهن مقابل آهن.

جدوجهد جي هاڻوڪي مرحلي ۾، پيپلز پارٽيءَ جي ڀٽي ”سياسي حراميءَ“ وارو ڪردار ادا ڪيو آهي. پئدائشي طور تي اهو سنڌي اڳواڻ هڪ اهڙي پارٽي جي سرواڻي ٿو ڪري جيڪا سوشلزم جي ڳالهه ٿي ڪري. هن چونڊن ۾ خاص طور تي پنجاب مان ”اٽي، لٽي ۽ اجهي“ جي نعري تي ووٽ حاصل ڪيا آهن. کيس ٻيو ڪوبه مينڊيٽ حاصل ناهي. چونڊن کان وٺي هن معاشي سڌارن جي ڏس ۾ ڪا سنجيده ڳالهه نه ڪئي آهي. پر بي معنيٰ غير مستقل مزاجي ۽ هسٽريائي انداز تي ئي انحصار ڪندو رهيو آهي. سندس جماعت نيم فوجي، رضاڪار تنظيم جهڙي ورتآءٌ سان، ٻين سياسي ڌرين ۽ اڳواڻن ۽ پريس کي ڌمڪيون ڏيندي ۽ هر صورت ۾ اقتدار ماڻڻ جي لوڙ ذريعي جيئن پوءِ تيئن هڪ فاشي جماعت طور سامهون اچي  رهي آهي. هن مهل هو اولهه پاڪستان جي چونڊيل اڳواڻ طور اهڙين ڌرين کي سولو محاذ مهيا ڪري رهيو آهي جيڪي قانوني ۽ آئيني سياسي سرگرمين کي ڪچلي سگهن ٿيون.

ڪوبه هاڻوڪي گهوٽالي تائين پهچڻ ۾ عوامي ليگ جي اڳواڻن ۽ اولهه پاڪستان جي اڳواڻن جي ڪوتاهه نظري کان انڪار نه ٿو ڪري سگهي. هو جمهوريت مخالف قوتن هٿان استعمال ٿيا آهن. پر هاڻوڪا واقعا ڪيڏا نه افسوسناڪ ۽ ان جو فوري نتيجو ڪجهه به نڪري، اسين سنڌ واسي پنهنجي بنگالي ڀائرن کي اهو ياد ڪرائڻ چاهيون ٿا ته پاڪستان جو تصور ملڪ کي پنهنجي مقصدن لاءِ استعمال ڪندڙن کان وڌيڪ اهم آهي ۽ اسان اولهه پاڪستان واسين کي پنهنجي قسمت جي حوالي نه ڪن.“

اهو خط پهرين اپريل تي ”دي ٽائمس“ ۾ شايع ٿيو ۽ هڪدم سڄي دنيا مان ماڻهن وٽان موٽ حاصل ڪيائين. اهو بي بي سيءَ پڻ نشر ڪيو جيڪا اولهه پاڪستان مان ماڻهن جو موقف ۽ ردعمل حاصل نه پئي ڪري سگهي. تقريبا هر پاڪستاني وٽ ٻڌجندڙ اردو سروس به ان کي پاڪستان مان عوامي رد عمل طور نشر ڪيو. حميده کهڙو کي برطانيا، اتر آمريڪا ۽ ننڍي کنڊ مان ڪيترائي خط آيا، جن مان بنگالين جي همت افزائي جا ۽ پنجابين بدڪلاميءَ وارا خط لکيا.

سڌسمآءٌ جي ذريعن متعلق انتهائي حساس ۽ انهيءَ خط سبب پنهنجي شخصيت لاءِ حملو ليکيندڙ ڀٽي ان تي پنهنجي تڪڙي رد عمل ۾ کهڙي صاحب تي جهلون ڪيون، جيڪو تن ڏينهن ۾ ٽنهي مسلم ليگي ڌڙن جي ايڪتا لاءِ پتوڙي رهيو هو.

”مسلم ليگ جي ٽن ڌڙن جي رٿيل انضمام تي تبصرو ڪندي ڀٽي حيرت جو اظهار ڪيو ته سدائين پنهنجي ذاتي مفادن لاءِ پاڪستان جا مفاد دآءٌ تي لڳائيندڙ مسلم ليگي اڳواڻ ڪهڙيءَ ريت قومي نظرئي جي تحفظ لاءِ گڏجي ڪم ڪندا.“

هن چيو ته اهي نام نهاد سياستدان پاڪستان جي نظرئي ۽ سالميت تي ڳالهه ٻولهه ڪرڻ لاءِ ايوب کهڙي جي گهر تي گڏجاڻيون ڪري رهيا آهن. ڀٽي چيو ته کهڙي صاحب جي ڌيءَ حميده تازو ئي لنڊن ۾ هڪ بيان جاري ڪيو آهي جيڪو لنڊن ٽائيمس ۾ شايع ٿي چڪو آهي. هن ڄاڻايو آهي ته هوءَ پاڪستاني سڏرائڻ تي لڄي آهي، ڀٽي پنهنجي ڳالهه اڳتي وڌائيندي چيو ته هوءَ نام نهاد بنگلاديش جي سرگرم حمايتي آهي. سو ڪهڙي ريت خان عبدالقيوم خان ۽ ميان ممتاز دولتانا کهڙو صاحب جي گهر تي انهن معاملن تي ويچاري سگهن ٿا، جڏهن سندس ڌيءَ بنگلاديش جي حمايتي هجي.

کهڙو صاحب اهڙو شخص ٿي نه  پئي سگهيو جيڪو طالع آزمائن هٿان ملڪ کي ٽڪرن ۾ ورهائجندو ڏسي خاموش رهي. هن محسوس ٿي ڪيو ته انهيءَ تباهيءَ کان بچڻ جو واحد رستو انتهائي تجربيڪار اڳواڻن واري انتهائي بالغ نظر جماعت مسلم ليگ کي متحد ڪرڻ ئي آهي. هن ايڪتا واري معاملي تي ايوب خان جي جيئري هوندي ئي ڪم شروع ڪري ڏنو هو ۽ مسلم ليگي اڳواڻن جي ويچار لاءِ نڪتا پڻ تيار ڪيا هئائين. انهن ۾ مسلم ليگ جي سمورن ڌڙن جو انضمام ۽ مستقبل جي آئين جا بنياد پڻ شامل هئا. ايوب خان جي اقتدار جي مالڪ هئڻ دوران اهو انضمام ٿيڻ انتهائي ڏکيو هو، ڇاڪاڻ جو هڪ مسلم ليگي ڌڙو هو پاڻ هلائي رهيو هو پر ان جي زوال سان هن انهيءَ انضمام لاءِ راهون ٿي ڏٺيون.