جولاءِ 1956 ع ۾ وزير اعظم کهڙي صاحب کي سوويت يونين ويندڙ هڪ پارلياماني وفد جي قيادت ڪرڻ لاءِ چيو. اهو خاص طور تي اهم ڪم هو، ڇاڪاڻ جو پاڪستان جا ٻئي سپر پاور سان ناتا ڪي خوشگوار نه هئا ۽ لياقت علي خان طرفان آمريڪا جي دوري جي چونڊ ڪرڻ کان وٺي پاڪستان کي اولهه جو سخت اتحادي ليکيو ٿي ويو. 1950ع ۾ سوويت يونين جي دعوت نه قبولڻ کان وٺي پاڪستان اسٽيبلشمينٽ مڪمل سگهه ۽ حواسن سان اولهه جي ڪئمپ سان ڀاڪرين پيل هئي ۽ سوويت يونين سان ناتا وڌ ۾ وڌ رسمي نوعيت جا ليکيا ٿي ويا.

بااختيار طاقتور ان دوري ۾ سوويت صدر ووروشيلوف ۽ تن ڏينهن ۾ ڪميونسٽ پارٽي جي سيڪريٽري جنرل نڪيتيا خروشچوف سان ملاقاتون به شامل هيون. ان ئي سال خروشچوف سوويت عوام خلاف اسٽالن جي ڏاڍاين جو سپريم سوويت آڏو هڪ ڳجهي تقرير ۾ ڦاٽ کاڌو هو ۽ سوويت بت ۾ پهريون ڏار ظاهر ٿيو هو. وفد جي ڏٺل روسي منظر هميشه جيان بهرحال ساڳيو ئي هو. هر هنڌ سوويت نوجوانن جا سورهه مجسما ”ميري مير“ (امن ۽ دوستي) جا نعرا گونجندا رهيا، جيڪو شايد جنگي هذيان ۾ ڦاٿل اولهه کي جواب هو.

پندرهن ڏينهن واري انهيءَ دوري لاءِ کهڙي صاحب پنهنجي وفد سميت سوئيڊن ذريعي سفر ڪيو. اولهه ۽ اوڀر پاڪستان وارن ٻنهي ڀاڱن سان تعلق رکندڙ اسيمبلي ميمبرن جو اهو وفد 9 1  جولاءِ جي شام بالٽڪ جي شهر ريگا پهتو. هتي کهڙي صاحب پهريون ڀيرو آڌي رات جو سج ڏٺو جيڪو رات دير تائين بيٺل هو ۽ ماڻهو گهٽين ۽ پارڪن ۾ ڦرندا رهيا. وفد پهريون ڀيرو ئي سوويت ميزباني ۾ ٺاهوڪي ماني پڻ کاڌي. بوتلن ۾ بند شربتن جو به وڻندڙ مقدار ۽ معيار هو، جنهن مان پاڪستانين جاوا ڪيا. اولهه جي اخباري ذريعن جي ڏنل تاثر جي ابتڙ سوويت يونين ۾ سٺي کاڌ خوراڪ جي کوٽ نظر نه ٿي آئي. پر اهو ضرور هو ته پاڪستاني وفد کي عام کاڌ خوراڪ جو مشاهدو ڪرڻ جو موقعو به نه مليو.

”اسان لاءِ ۽ گڏوگڏ سڄي دنيا آڏو 0 2  جولاءِ تي وفد ماسڪو پهتو ۽ اتي آجياڻي کي خطاب ڪندي، کهڙي صاحب چيو ته اوهان جي ملڪ انتهائي مختصر عرصي ۾ هر شعبي ۾ ايڏي وڏي ترقي ڪري هڪ مثال قائم ڪيو آهي. پاڪستاني حڪومت ۽ عوام سوويت يونين سان ويجها ۽ دوستانا ناتا قائم ڪرڻ لاءِ انتهائي بيچين آهن. اسان کي پاڪستاني پارليامينٽ جي ميمبر طور اوهان جي عظيم ملڪ گهمڻ تي انتهائي خوشي آهي. اهو اسان کي پنهنجي اکين سان هر شئي جو مشاهدو ڪرڻ ۽ انيڪ ذاتي رابطا ٺاهڻ جو موقعو فراهم ڪندو “

سياحتي ۽ تاريخي نقطي نظر سان سوويت يونين من موهيندڙ هو. ڪريملن تاريخي عمارتن سان سٿيل هو جن ۾ ايوان ”ڀوائتو“ ۽ ٻين آڳاٽن زارن جا محل، جيڪي هيٺانهين ڇتين ۽ ڀتين، فرسيڪو سان مڪمل طور تي چٽيل ۽ پيٽر اعظم کان پوءِ واري دور جي جديد ڪلاسيڪل عمارتن ۽ شاندار آجياڻڪ ڪمرن سان ڀريل هئا. ڪريملن ۾ تاريخي اسمن جو ذخيرو ۽ لينن جو تقدس ڀريل سامان ٻاهرين دنيا لاءِ اوستائين هڪ ڏند ڪٿا بڻيل سوويت يونين جي ان دور ۾ سياحن لاءِ انتهائي متاثر ڪُن هئا. وفد ڪريملن ٻاهران ڪاري ميوزيم ۾ لينن ۽ اسٽالن جا محفوظ رکيل مڙهه ۽ بعد جيان قين وارو ريڊ اسڪوائر پڻ ڏٺا. هنن انهيءَ مذهبي دهريت واري رياست ۾ مئل اڳواڻن کي ڏسڻ لاءِ سدائين قائم رهندڙ قطار ۾ بيٺل ماڻهن جي تقريباً مذهبي رويي ۽ احترام جو پڻ مشاهدو ڪيو.

ماسڪو جي سينگاريل ۽ سهڻن ڪانفرنس رومن مان هڪ ۾ کهڙي صاحب ۽ سندس وفد خروشچوف ۽ بلغانن سان ملاقاتون ڪيو. ٻئي اڳواڻ انتهائي مناسب هئا، بلغانن خاموشيءَ سان مرڪندو رهيو جڏهن ته خروشچوف ڦڙت ۽ ڳالهائڻو هو. کهڙي صاحب پنهنجي وفد جو تعارف ڪرايو جنهن جو خروشچوف گرم جوشيءَ سان آڌر ڀآءٌ ڪيو. گڏجاڻي کهڙي صاحب طرفان ڪشمير وارو مامرو اٿارڻ تائين سڪون سان هلندي رهي. ان مرحلي تي خروشچوف پاڪستاني موقف تي ڪن ڏيڻ کان ٺهه پهه نابري واري. هن ميز تي مُڪ هڻي چيو ”اسان سان وري پنجاهه سال پوءِ ڳالهائجو!“

وفد ماسڪو کان ريل گاڏي وسيلي لينن گراڊ ويو، اها ريل پراڻي طرز تي وڏي طمطراق سان سينگاريل هئي. ماسڪو جي ابتڙ لينن گراڊ وسيع ايراضين، ڪينالن ۽ محلن جو ٿاڪ هو. هنن هر ميٽيج ۾ جديد روسي فن پارن سان گڏوگڏ اولهه جي اڻلڀ شاهڪارن جو به مشاهدو ڪيو. هنن مشهور ڪيروف ٿيٽر ۾ هڪ بيلي ڊانس پڻ ڏٺي. وفد کي ٻي مهاڀاري لڙائي دوران سورمياڻي مزاحمت جي ٿاڪ اسٽالن گراڊ ڏسڻ جو موقعو پڻ مليو، جتي جنگ جي يادگيريءَ واسطي هڪ تباهه ٿيل عمارت کي جيئن جو تيئن برقرار رکيو ويو هو. اتان هو جارجيا جي راڄڌاني ۽ اسٽالن جي اباڻي شهر تبلسي ويا، جيڪو پرڏيهين وٽ صدين کان ڪوهه ڪاف طور مشهور هو. ڪاري سمنڊ جي ڪناري سوچيءَ واري ماڳ تي پير گهمائڻ پڻ پاڪستاني وفد جي دوري ۾ شامل هو، جن اتي سوويت شهرين کي حاصل رعنائين جو نظارو ڪيو. سڄو شهر صاف سٿرين ۽ اعليٰ ڪارڪردگي وارين اسپتالن ۽ واندڪائيءَ جي جاين سان ڀريل هو، جتي سمورا سرڪاري ملازم (۽ هرڪو سرڪاري ملازم ئي هو) مفت جون موڪلون گذارڻ ٿي آيا. سمنڊ ڪناري ۽ گهٽين گامن ۾ ماڻهو بي فڪر ۽ خوش، مرڪندي پنهنجا سونهري ڏند ڏيکاريندي ٿي نظر آيا. کين ڏسڻ ۽ ساڻن ملڻ جو موقعو انهن ايندڙن جون اکيون کوليندڙ هو، جن سوويت يونين بابت رڳو اولهه جي پروپيگنڊا ئي ٻڌي هئي.

کهڙي صاحب ۽ باقي وفد لاءِ دوري جو سڀ کان ڀلو حصو ازبڪستان ۾ چار ڏينهن گذارڻ هو، جتان جي تاريخ، ادب ۽ مذهب جو سندن ماضيءَ سان ويجهو ڳانڍاپو هو. وچ ايشيا ۾ پهريون ٿاڪ تاشقند وارو عظيم الشان شهر هو. وچ ايشيا پرڏيهين لاءِ تقريبا ناممڪن رسائي وارو هو ۽ سفارتڪارن کان سواءِ ورلي ڪنهن پاڪستانيءَ کي اوڏانهن وڃڻ جو موقعو مليو هوندو. اسلامي تاريخ ۽ فارسي شاعريءَ جي ڇانوري ۾ نپجي وڏو ٿيل کهڙي صاحب لاءِ اها ڄڻ سپني جي ساڀيان هئي جو سمرقند ۽ بخارا کان سڏ پنڌ تي اچي پهتو هو. هن درخواست ڪئي هئي ته سندن دوري ۾ اهي ٻئي تاريخي شهر به شامل ڪيا وڃن، پر سوويت ميزبان کين رڳو سمرقند ئي وٺي ويا شايد بخارا سوشلسٽ ترقيءَ جو اعليٰ مثال نه هو.

صنعتي مرڪزن ۽ گڏيل فارمن جي دوري کان سواءِ ات تاريخ جو جلوو پڻ هو. تيمور لنگ جو شهر سمرقند اڃان تائين اڻ بحال ٿيل هو ۽ شاهه زنده جهڙا ڪيترائي پر وقار مدرسا اڃان کنڊر بڻيل هئا، پر انهن شهر جي شانائتي ماضيءَ جو ڏس ٿي ڏنو. افراسياب جبل جي دامن ۾ تيمور جو مقبرو، مسجد ۽ ٻيون عمارتون پنهنجي نيري چٽسالي، ڪاشي ۽ اُڪر سان ٺهڪندڙ شاندار طريقي سان محفوظ بڻايل هيون. هنن اولگ بيگ بل سيارگاهه به ڏٺي ۽ ريگستان چوڪ جو چڪر پڻ لڳايائون.

تيمور جي درٻار جي وسعت ۽ ان ۾ تيمور جي فتح ڪيل سمورن علائقن مان آندل هنرمندن جي ڪاريگريءَ تي دورو ڪندڙ پاڪستانين جي حيرت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.

حافظ جو هيءُ شعر

”اگر آن ترڪ شيرازي بدست آرد دل مارا،

بخال هندو وس بخشم سمر قند و بخارا.“

تيمور جي ڪنن تي پيو ته هن شاعر کان پڇيو هو ته هو محبوب جي ڳل تي ڪاري تر کان سمرقند ۽ بخارا ڪيئن ٿو قربان ڪري، کهڙي صاحب جي ذهن تي تري آيو، جنهن تيمور جو مقبرو گهمندي پنهنجي ساٿين کي حافظ جي شاعري ٿي ٻڌائي. سوويت يونين کان روانو ٿيڻ کان اڳ کهڙي صاحب ماسڪو ٽيليويزن ۽ ريڊئي تان ڪيل هڪ نشري تقرير ۾ پنهنجي وفد جي ڪيل گرم جوش مهمانيءَ تي ٿورا مڃيا ۽ سوويت يونين سان دوستيءَ لاءِ پاڪستان جي خواهش جو اظهار ڪيو:

”اسان پروڙيو آهي ته سوويت عوام اسان سان دوستي ۽ هر هنڌ امن جي خواهش رکي ٿو. اسان جو ملڪ ۽ اسان جو عوام پڻ امن چاهي ٿو. هو سمورن ملڪن، پنهنجي سمورن پاڙيسرين ۽ خاص طور تي اوهان جي ملڪ سان دوستي چاهي ٿو. مون پاڻ سان گڏ پنهنجي ماڻهن ۽ پنهنجي حڪومت وٽان خير سگاليءَ جو پيغام آندو هو. وطن واپس ورڻ تي اسين اوهان جي ماڻهن ۽ اوهان جي حڪومت جو دوستيءَ وارو سنيهو هر ڪنهن کي رسائينداسين.“

سوويت يونين ۾ هوندي ئي کهڙي صاحب سوئيز ڪينال تي اينگلو فرينچ ۽ اسرائيلي فوجن جي اڳرائي واري خبر ٻڌي. اها 7 2  جولاءِ تي سوئيز ڪينال قومي ملڪيت ۾ وٺڻ جو رد عمل ليکجي ٿي ويئي. انهن وڏين طاقتن طرفان ٽين دنيا جي هڪ اسرندر مسلمان ملڪ تي حملو انتهائي افسوسناڪ هو ۽ پاڪستان اسيمبلي ميمبرن پاران کهڙي صاحب ان کي سخت لفظن ۾ ننديو. وطن واپس ورندي کهڙو صاحب ڪجهه ڏينهن لاءِ لنڊن ۾ ترسيو جيڪو اڃان تائين جنگ کان پوءِ وارن ڏينهن جي ڪيفيت ۾ هو ۽ برطانوي سلطنت جي عروج وارن ڏينهن دوران 1933ع  ۾ کهڙي صاحب جي آخري دوري جي ڀيٽ ۾ گهڻو بدلجي چڪو هو. لنڊن ۾ هو پاڪستاني پرڏيهي وزير حميد الحق چوڌريءَ سان مليو، جيڪو سوئيز مامري تي ٿيندڙ هڪ ڪانفرنس ۾ شرڪت لاءِ آيل هو. کهڙي صاحب کيس روسي سوچ ۽ راءِ عامه کان واقف ڪيو. هن لنڊن ۾ پنهنجي ڪٽنب سان گڏ موڪلون گذاريندڙ دولتانا سان پڻ ملاقات ڪئي. کهڙو صاحب سگهوئي ڪراچيءَ واپس موٽي آيو.

کهڙي صاحب لاءِ 1956 ع دلچسپ سير جي حوالي سان ٺاهوڪو سال رهيو. آڪٽوبر ۾ هن ڍاڪا ۾ ٿيندڙ هڪ گڏجاڻيءَ دوران موڪل واري ڏينهن جو فائدو وٺندي ڪلڪتي جو سير ڪيو. ملڪ جي اڀرندي ڀاڱي جي انهيءَ دوري ۾ هن پنهنجي ٻن ڌيئرن حميده ۽ رشيده کي به پاڻ سان کنيو. ڍاڪا تن ڏينهن ۾ ننڍڙو پر خوشگوار ۽ ساوڪ سان جهنجهيل شهر هو، جيڪو ڪراچيءَ جهڙي نيم باراني شهر ۾ رهندڙ کهڙي صاحب جي ڌيئرن لاءِ وڻندڙ تبديلي هئي. ڍاڪا کان هڪ اڏام وسيلي هو ڪلڪتي پهتا جتي هو اولهه بنگال جي گورنر ۽ غير معمولي سياستدان ۽ شاعره سروجني نائيڊو جي ڌيءَ پدما نائيڊو جا مهمان بڻيا. گورنمينٽ هائوس اڳوڻو وائسراءِ محل هو، جيڪو انگلينڊ جي ڊربي شاعر ڪائونٽي جي ڪڊيلسٽن ۾ لارڊ ڪرزن جي اباڻي گهر جي طرز تي ٺاهيو ويو هو، فرق رڳو اهو هو ته هيءُ گورنمينٽ هائوس تمام گهڻو وسيع هو. کهڙو صاحب ان ڀاڱي ۾ رهيو جتي اڳتي هلي ايڊورڊ اٺون بڻجندڙ ويلز جو شهزادو هندستان واري پنهنجي دوري دوران ترسيو هو. هاڻوڪا مهمان ان جاءِ جي پروقار بيهڪ کان تمام گهڻو متاثر ٿيا هئا. هنن علي پور جي بيلويدريءَ ۾ نيشنل لائبريري، جتي بنگال جا ليفٽننٽ گورنر رهندا هئا، سميت ڪلڪتي جون برطانوي راڄ واري دور جون ڪيتريون ئي عمارتون ڏٺيون. اتي هر پاسي شان ۽ شوڪت جو اظهار هو. کهڙي صاحب تن ڏينهن ۾ ڪلڪتي ۾ ٿانيڪو سنڌ سان تعلق رکندڙ نامياري مالياتي ماهر بي ٽي ٺاڪر سميت پنهنجي انيڪ پراڻن واقفن سان پڻ ملاقاتون ڪيون.

پاڪستان ۾ مرڪز ۾ آخرڪار مسلم ليگي وزير اعظم بڻيل چوڌري محمد عليءَ لاءِ صورتحال انتهائي ناقابل برداشت بڻجي وئي هئي. هن اوڏي مهل غير جانبداريءَ جو روپ اختيار ڪيو، جڏهن اولهه پاڪستان ۾ مسلم ليگي وزارت جو خاتمو آندو ويو ۽ ان صورتحال کي نظر انداز ڪندو رهيو، جنهن ۾ هو مسلم ليگي وزير اعظم هئڻ جي باوجود پنهنجي پارٽيءَ جي توهين آميز شڪست جو مشاهدو ڪندو هو. غير جانبداري گهڻي دير تائين هلي نه سگهي ۽ سيپٽمبر 1956 ع ۾ پنهنجي عهدي تان استعيفيٰ ڏنائين. اسڪندر مرزا عوامي ليگ ۽ ريپبلڪن پارٽيءَ جي گڏيل حڪومت ٺاهڻ ۽ سهرورديءَ کي وزير اعظم بنائڻ تي راضپو ڏيکاريو، جيتوڻيڪ هن مٿس پورو اعتماد نه ٿي ڪيو، ڇاڪاڻ جو هو انهن سياستدانن کان وڌيڪ باصلاحيت هو، جن کي هو تازو منهن ڏئي چڪو هو.

ان دوران اولهه پاڪستان اسيمبليءَ ۾ صورتحال مرڪز لاءِ مٿي جو سور ئي بڻيل رهي. اولهه پاڪستان اسيمبليءَ جي ميمبرن کي ريپبليڪن پارٽيءَ ۾ شامل ٿي وزارتون ماڻڻ جي کلئي عام دعوتن جي باوجود مسلم ليگ اسيمبليءَ ۾ مخالف ڌر جي سگهاري جماعت بڻيل هئي.

مارچ 1957ع ۾ مسلم ليگي قيادت اولهه پاڪستان اسيمبليءَ ۾ جي ايم سيد گروپ سان ڳالهيون ڪيون جيڪو تعداد ۾ گهٽ هئڻ جي باوجود مسلم ليگ ۽ ريپبلڪن پارٽيءَ وچ ۾ طاقت جو توازن هو. سيد گروپ ان شرط تي مسلم ليگ جي حمايت ڪرڻ تي راضپو ڏيکاريو ته هو ون يونٽ خلاف ٺهرآءٌ جي حمايت ڪندا، جيڪو شرط مسلم ليگ قبولي ورتو. ون يونٽ قائم ٿيڻ جي ٻن سالن اندر ئي اهو مسلم ليگي پاليسيءَ ۾ تمام وڏو ڦيرو هو. اهو ظاهر ٿي ٿيو ته رڳو ننڍا صوبا پر پنجاب به ان جي عملي روپ کان بيزار هو. جيتوڻيڪ ان کي پنجابي ڪامورا شاهيءَ جي حمايت حاصل هئي، پر اتان جي سياستدانن ان جي موجودگيءَ ۾ هر معاملي تي ننڍن صوبن ۾ سياستدانن سان ٺاهه ڪرڻ جي مجبوريءَ ۾ پاڻ کي ڦاٿل ٿي ڏٺو. اهو جمهوريت ۾ هڪ ڏکيو سبق هو ۽ پنجاب جا ڪامورا بيچين ٿي رهيا هئا. ان اهو به ظاهر ٿي ڪيو ته ون يونٽ ٺاهڻ واري فيصلي ۾ هڪ پورو ذهن ۾ رکندڙ مرڪز نواز ڌر سياستدانن کي چيڀاٽي ڇڏيو هو.

0 2  مارچ 1957 ع تي جڏهن اسيمبليءَ جو بجيٽ اجلاس ٿيو ته مسلم ليگي پارلياماني اڳواڻ سردار بهادر خان وڏي وزير کي اعتماد جو ووٽ وٺڻ لاءِ چيو. ڊاڪٽر خان صاحب اسپيڪر کي اجلاس ٻئي اعلان تائين ملتوي ڪرڻ لاءِ چيو ۽ پاڻ ايوان مان غير حاضر رهيو. ريپبليڪن پارٽيءَ وارا انتهائي توائي ۾ هئا ۽ ڊاڪٽر خان صاحب شڪست اڻٽر ڀائيندي گورنر کي اسيمبلي برطرف ڪرڻ ۽ ان کي وڏي وزير طور مقرر ڪرڻ جو مشورو ڏنو. گرماڻيءَ مرزا کان اسيمبلي برطرف ڪرڻ ۽ سيڪشن 3 9  (سيڪشن 2 9  الف جو نئون روپ) مڙهڻ جي اجازت گهري. مرزا اولهه پاڪستان جو وهنوار گرماڻيءَ کي سپرد ڪرڻ بدران پاڻ وٽ رکڻ جو خواهشمند هو. هن اسيمبلي معطل ڪرڻ ٿي چاهي ۽ ڊاڪٽر خان صاحب کي گهربل اڪثريت حاصل ڪرڻ کان پوءِ وڏ وزارت جاري رکڻ جي خاطري ڪرايائين. مسلم ليگ گهُر ڪئي ته مخالف ڌر کي حڪومت ٺاهڻ جي آڇ ڪئي وڃي. مرزا انهيءَ معمول واري پارلياماني طريقي ڪار تي راضي نه ٿي ٿيو. 1 2  مارچ 1957 ع تي هن اسيمبلي معطل ۽ ٻن مهينن لاءِ سيڪشن 3 9  لاڳو ڪيو جنهن ۾ ڪجهه هفتن لاءِ توسيع ٿي پئي سگهي.

کهڙي صاحب هڪ تفصيلي اخباري بيان جاري ڪري اولهه پاڪستان ۾ جمهوري حڪومت جي معطليءَ کي سخت لفظن ۾ ننديندي ان جي پويان اصل مقصدن کي وائکو ڪيو. هن حڪمران ٽولي کي اهڙي غير جمهوري قدم جي اُگرن نتيجن کان به خبردار ڪيو. هن چيو:

”سڄي اولهه پاڪستان تي جيڪو ملڪ جو اڌ حصو آهي، سيڪشن 193  مڙهڻ ۽ حڪومت جي جمهوري طريقي کي معطل ڪرڻ جو عمل پاڪستان جي رعيتي آئين جي پهرين سالگرهه جي موقعي تي ڪري ڏيهه ۽ پر ڏيهه ۾ ماڻهن جي ڏاهپ ۽ جمهوري حقن تي ڌاڙو هڻڻ برابر آهي. اهو ملڪ ۾ جمهوري مستقبل لاءِ هاڃيڪار ثابت ٿيندو.

آئين جو واسطيدار فقرو 193  اها شرط ٿو هڻي ته سيڪشن 193 مڙهڻ کان اڳ صدر ان ڳالهه جي خاطري ڪندو ته صورتحال اهڙي ٿي چڪي آهي جنهن ۾ صوبي جي حڪومت آئيني پورائو ڪندي ڪم ڪرڻ کان قاصر آهي.

هن معاملي ۾ صدر جي مطمئن هئڻ جو سوال ئي نه ٿو پئدا ٿئي، ڇاڪاڻ جو مخالف ڌر کي جوڳي اڪثريت حاصل آهي ۽ پنهنجي سر حڪومت جوڙڻ ۽ ان کي آئين پٽاندڙ هلائڻ جي حيثيت ۾ هئي. اهو ئي ڪجهه آئين ڄاڻائي ۽ گهُر ڪري ٿو ۽ اهو ڪجهه ڪرڻ لاءِ مخالف ڌر تيار هئي پر ان کي پنهنجو جمهوري حق استعمال ڪرڻ نه ڏنو ويو.

پوءِ ان بيان کي ڪهڙي ريت ايمانداراڻو ۽ سچو ليکي سگهجي ٿو ته مرڪزي حڪومت ان نتيجي تي پهتي هئي ته صوبائي حڪومت آئين پٽاندڙ ڪم ڪرڻ کان قاصر  هئي ۽ جيڪڏهن اهو بيان درست به آهي تڏهن به آئين جي معطلي ۽ جمهوريت بدران هڪ فرد جي راڄ جو ڪهڙو قانوني ۽ آئيني يا اخلاقي بنياد ٿو نڪري؟“

هت هڪ ڀيرو ٻيهر کهڙو صاحب اڳڪٿي ڪندڙ ٿي بڻيو. کهڙي صاحب ان بهاني کي به وائکو ڪيو جيڪو ميمبرن جون وفاداريون تبديل ڪرڻ جي سلسلي ۾ اختيار ڪيو ويو هو:

”انهيءَ قدم جي واحد جواز طور جيڪا ڳالهه ڪئي وئي آهي سا اها ته ڪجهه ميمبرن پنهنجون وفاداريون تبديل ڪيون آهن. پر لٿل وڏو وزير ڊاڪٽر خان صاحب پاڻ ڪيئن عهدو ماڻي ٿي سگهيو، جيڪڏهن وڏي تعداد ۾ ميمبر وفاداريون تبديل نه ڪن ها، جن مان ڪن کي ته سڌو سنئون وزارتن ۾ کنيو ويو؟ ۽ ڇا ڊاڪٽر خان صاحب سڄي ڪابينا وفاداريون مٽائيندڙن تي ٻڌل نه هئي ”۽ اڄ مرڪز ۾ سهرورديءَ جي پنهنجي حڪومت ڪير هلائي رهيو آهي؟ 3 1  عوامي ليگين کان سواءِ سندس باقي حمايتي وفاداريون تبديل ڪندڙ ئي ته آهن. اڄوڪا نام نهاد ريپبلڪن، ڪالهه تائين ته مڪمل مسلم ليگي ئي هئا، جيڪي پارٽي ٽڪيٽ تي ئي چونڊجي آيا هئا. هاڻ جيڪڏهن ايوان مان وفاداريون تبديل ڪرڻ سان پارٽي پوزيشن ۾ ايندڙ ڦير گهير کي آئين جي ناڪامي ليکجندي مخالف ڌر کي حڪومت ٺاهڻ لاءِ دعوت ڏيڻ کان انڪار لاءِ جواز ليکجي ته پوءِ ڊاڪٽر خان صاحب کي اڪثريتي پارٽي جي فيصلي خلاف گذريل سال اپريل ۾ حڪومت ٺاهڻ جي اجازت ڇو ڏني وئي ۽ خود سهرورديءَ جي حڪومت به هن وقت اقتدار ۾ ڇو آهي؟ جيڪا ڳالهه هڪ معاملي ۾ غير آئيني ۽ غير اخلاقي آهي سا باقي ٻين ٻن معاملن ۾ ائين ڇو ناهي؟ پر ان هوندي به اهو ڪجهه ٿيڻ ڏنو ويو ڇاڪاڻ جو اقتدار جا واڳ ڌڻي اهو ڪجهه ڪرڻ لاءِ آتا هئا.

نه ئي سهرورديءَ کي پنهنجي يوم جمهوريه واري تقرير ۾ اهو چوڻ جي توفيق ٿي ته اهي افواهه پکڙجي رهيا هئا ته اولهه پاڪستان جي مخلوط حڪومت آئين جي وڌيڪ شقن ۾ ترميم ڪرڻ جو ويچاري رهي هئي، تنهن ڪري هن اهڙي حڪومت کي ڪم ڪرڻ جي اجازت نه ٿي ڏني.

ڇا اهو جواز جمهوري ۽ مناسب آهي؟ سهروردي صاحب جي پنهنجي عوامي ليگ آئين ۾ بنيادي تبديليون ڪرڻ ٿي چاهيون ته جيئن صوبن کي وڌيڪ علائقائي خود مختياري ملي سگهي. ڇا ان بنياد تي انهيءَ پارٽيءَ کي جيڪا اوڀر پاڪستان اسيمبليءَ ۾ اڪثريت رکي ٿي، اقتدار کان محروم رکي سگهجي ٿو؟ مرڪز ۾ سهروردي صاحب جي جماعت هاڻوڪي آئين ۾ خود گذريل سال ون يونٽ جي تخليق جي شديد مخالف هئي. ان ته ايوان ۾ آئيني بل جي ٽين پڙهڻي دوران اجلاس مان واڪ آئوٽ به ڪيو هو ۽ ايستائين جو آئين جي منظوري کان پوءِ ٿيل جشن جو پڻ بائيڪاٽ ڪيو. پر ڇا ان هوندي به صدر کي ڪو آئيني جواز ٿيندو ته هو پارليامينٽ ۾ پنهنجي اڪثريت قائم ڪرڻ کان پوءِ عوامي ليگ کي اقتدار مان ٽپڙ ٻڌرائي؟

عوامي ليگ جو وزير اعظم جنهن رفتار سان اصولن جي ڀڃڪڙي ۽ فراموشي جو مظاهرو ڪري رهيو آهي، جن لاءِ خود هو ۽ سندس پارٽي لاڳيتو آواز اٿاريندا رهيا آهن، سو حيرت جوڳو آهي. جيڪڏهن آئين سان وفاداريءَ واري حلف کي ان جذبي ۽ ذهني ساک سان پاڻي ڏيڻو آهي ته پوءِ اهو ئي چئي سگهجي ٿو ته خدا شل هن ملڪ کي عوامي ليگ کان بچائي.“

کهڙي صاحب هڪ چتآءٌ پڻ ڏنو:

”عوامي ليگ وارن کي پنهنجي ڪارنامي تي خوش نه ٿيڻ گهرجي. جمهوري اصولن جي ڀڃڪڙي ڪندي هنن شيطاني قوتن کي آزاد ڪيو آهي. ڪير ڄاڻي سڀاڻي هو پاڻ ان جا شڪار ٿين!“

اها اڳڪٿي سگهوئي درست ثابت ٿيڻي هئي:

ان دوران ريپبلڪن پارٽي اولهه پاڪستان ۾ حڪومت ٺاهڻ لاءِ جوڳي سگهه حاصل ڪري وئي. مرزا فيصلو ڪيو ته ڊاڪٽر خان صاحب سندس وفادار هئڻ جي باوجود مسلم ليگي مخالف ڌر کي منهن ڏئي نه سگهندو، سو سردار رشيد کي وڏي وزير طور سامهون آندائين. اولهه پاڪستان جي ٻي ريپبلڪن وزارت 7  جولاءِ تي حلف کنيو ۽ اسيمبليءَ جو اجلاس 4 1  آگسٽ تي سڏرايو ويو. ان دوران سيد گروپ (نيشنل عوامي پارٽيءَ جو حصو) اهو ڄاڻندي ته مسلم ليگي حڪومت ٺهڻ جا ڪي امڪان ناهن، ريپبلڪن پارٽي سان سهڪار ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. سندن حمايت جي موٽ ۾ اولهه پاڪستان جي ريپبلڪن پارٽي ون يونٽ جي خاتمي، علائقائي فيڊريشنن جي قيام ۽ صوبن لاءِ وسيع تر خود مختياريءَ جي گهر ڪندڙ ٺهرآءٌ پيش ڪرڻ لاءِ اسڪندر مرزا جو ٻوليندڙ طوطو ڊاڪٽر خان صاحب پنهنجي آقا جي مرضيءَ خلاف فيصلو نه پئي ڪري سگهيو. مرزا طرفان پنهنجي تخليق ريپبلڪن پارٽيءَ کي ون يونٽ مخالف ٺهرآءٌ جي حمايت لاءِ اجازت ڏيڻ جو وڏي کان وڏو مقصد فوجي اعليٰ قيادت خاص طور تي ون يونٽ منصوبي جي مضبوط ترين حمايتي ايوب خان کي هوشيار ڪرڻ ٿي پئي سگهيو. ان کي ايندڙ وقت جي واقعن جي روشنيءَ ۾ ڏسڻ کپي جيڪي هن آپيشاهاڻو راڄ قائم ڪرڻ لاءِ اختيار ڪيا.

مرزا ان کي اولهه پاڪستان جي گورنر طور گرماڻي مان جان ڇڏرائڻ سندس خيال ۾ گرماڻيءَ جي پراڻي اتحادي سهرورديءَ کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ سونهري موقعو ليکيو. هن گرماڻي جي استعيفيٰ تي زور ڏنو جيڪو ان موجود نظام جي جوڙيندڙ هئڻ جي باوجود استعيفيٰ تي مجبور ٿي پيو. سندس جاءِ هڪ ڪاموري اختر حسين والاري. گرماڻي جيڪو تن ڏينهن ۾ ڪراچي آيو هو ۽ معمول جيان ڪراچيءَ ۾ پنهنجي رهائشگاهه پنجاب هائوس تي ترسيل هو کهڙي صاحب ۽ دولتانا کي ساڻس ملاقات لاءِ اچڻ لاءِ چيائين. اتي هنن سهرورديءَ جي نائبن مجيب الرحمان ۽ عطاءُ الرحمان کي اڳيئي موجود ڏٺو. گرماڻيءَ عوامي ليگ وارن کي چيو ته هو استعيفيٰ ڏيڻ لاءِ تيار آهي پر سهرورديءَ کي خبردار ڪجو ته سندس وزير اعظم وارو عهدو به گهڻا ڏينهن نه هلي سگهندو. اها اڳڪٿي درست ثابت ٿي، مرزا سهرورديءَ کي پسند نه ٿي ڪيو ۽ کيس ڊپ هو ته جيڪڏهن هو وزير اعظم برقرار رهيو ته هو متان جلدي ٿيندڙ چونڊن کان پوءِ صدارت لاءِ سندس حمايت نه ڪري.

ان دوران ون يونٽ خلاف ٺهرآءٌ اولهه پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ ۾ ڳڻتيءَ جي لهر ڊوڙائي ڇڏي. ايوب خان سنڌ جي لاڙ واري حصي جي پنهنجي دوري دوران ٻولهاڙي ۾ پنهنجي آجيان ڪندڙ اولهه پاڪستان جي وزيرن سان اظهار ڪيو:

”آءٌ ڏسان ٿو ته هو ڪيئن ٿا ون يونٽ کي ختم ڪن.“

3 2  سيپٽمبر تي مرزا جاري ڪيل هڪ بيان ۾ چيو ته اولهه پاڪستان اسيمبليءَ جي ٺهرآءٌ هوندي به ون يونٽ ختم ڪرڻ جو امڪان ناهي ۽ اهو ته ايندڙ چونڊون هاڻوڪي آئين تحت ئي ٿينديون. ساڳي ڏينهن سهرورديءَ به هڪ ريڊيو تقرير ۾ ون يونٽ جي پٺڀرائي ڪئي. هن سڄي ملڪ جو دورو ڪري ون يونٽ جي حمايت ۾ تقريرون پڻ ڪيون. بهرحال حيرت انگيز طور تي مرڪزي ڪابينا جو وزير ۽ عام طور تي ملڪ جي سڀ کان وڏي عهديدار جي ڪيل ڳالهه تي آزاداڻو موقف نه رکي سگهندڙ مير غلام علي ٽالپر اهو چوندي سهرورديءَ جي مخالفت ڪئي ته وزير اعظم جا دليل درست ناهن ۽ چونڊن لاءِ ضروري ناهي ته اهي هاڻوڪي آئين تحت ٿين. اهو واضح هو ته بنيادي طور تي ”جيءُ سرڪار“ چوندڙ شخص طرفان وزير اعظم جي مخالفت مرزا جي اتساهيل هئي، جنهن سهرورديءَ مان جان ڇڏرائڻ ٿي چاهي. قابل فهم ڳالهه طور صدر، جنهن کي وزيرن کي برطرف ڪرڻ جو اختيار حاصل هو، انهيءَ واضح طور تي پاليسيءَ سان نه ٺهڪندڙ وزير خلاف ڪو قدم نه کنيو. ون يونٽ خلاف ووٽ ڏيندڙ ريپبلڪن پارٽي هاڻ سهرورديءَ جي مخالف سڏي ٿي وئي ۽ سندس خلاف بي اعتماديءَ جو اظهار ڪري رهي هئي. جڏهن سهرورديءَ ايوان جو اجلاس گهرائي اعتماد جو ووٽ وٺڻ جي ڳالهه ڪئي ته مرزا کيس ڄاڻايو ته وٽس استعيفيٰ يا برطرفيءَ جو متبادل ڪونهي. سهرورديءَ استعيفيٰ ڏئي ڇڏي.

مرزا هاڻ پاڪستان ۾ مرڪزي يا صوبائي ٻنهي حڪومتن جو ڪنهن حريف کان سواءِ مهندار هو. اولهه پاڪستان ۾ 1958 ع واري بجيٽ اجلاس کان پوءِ هن پنهنجي دوست نواب مظفر حسين قزلباش کي وڏو وزير بڻائي انهيءَ ٺاهه جي ڀڃڪڙي ڪئي ته اولهه پاڪستان جو وڏو وزير ڪنهن ننڍي صوبي سان تعلق رکندڙ هوندو. مرڪز ۾ هاڻ هن پنهنجي پتي راند جي ساٿي آءِ آءِ چندريگر کي آزمايو. ان سڄي عرصي دوران سندس مقصد پنهنجي لاءِ پاڪستان جي مستقل صدارت ماڻڻ هو. هن مسلم ليگي اڳواڻن تي زور ڀريو ته هو ريپبلڪن پارٽي ۽ اوڀر پاڪستان جي ڪرشڪ سرامڪ پارٽيءَ سان اتحاد ڪن. مسلم ليگين ڌار چونڊ سرشتو بحال ڪرڻ جو شرط وڌو. کهڙو صاحب صدارتي محل ۾ ٿيل هڪ غير رسمي گڏجاڻيءَ ۾ موجود هو، جتي مرزا کان سواءِ نشتر، چندريگر ۽ دولتانا پڻ موجود هئا. مرزا ان گڏجاڻيءَ ۾ واعدو ڪيو ته هو ريپبلڪن پارٽي ۽ مسلم ليگ وچ ۾ ڪو نبيرو ڪرائيندو ۽ ڌار چونڊ واري شرط کي قبول به ڪرائيندو. کهڙي صاحب کي حيرت ٿي ته گڏجاڻي ۾ ريپبلڪن پارٽيءَ جو ڪوبه همراهه موجود نه هو ۽ مرزا سندن پاران سمورا واعدا ڪري رهيو هو.

ان معاملي تي بحث لاءِ نشتر ورڪنگ ڪميٽيءَ جو اجلاس گهرايو. کهڙو صاحب ان خيال جو هو ته ڌار چونڊ ڪو بنيادي پاليسي معاملو ناهي ۽ جيڪڏهن ان شرط تي زور ڏنو ويو ته ان سان ٽوڙ ڦوڙ به ٿي سگهي ٿي. کهڙي صاحب زور ڏنو ته مسلم ليگ مخلوط اتحاد جو 3/1  يا ان کان گهٽ حصو هوندي ۽ وٽس اسيمبليءَ ۾ اڪثريت به هوندي ۽ اقليتي حڪومت سدائين صدر جي رحم تي هوندي. هن اهو واضح نه ڪيو ته انهن حالتن تحت حڪومت ٺاهڻ عقل ڀري ڳالهه نه ٿيندي.

ڊسمبر 1957 ع ۾ اسيمبلي اندر پارٽي پوزيشن هيٺين ريت هئي:

دولتانا ۽ پنجابي گروپ ڪنهن ٺاهه کي رسڻ لاءِ بيچين هئا ۽ چندريگر پڻ سندن ساٿ ڏنو. کهڙي صاحب پنهنجي ويجهي دوست فيروز خان نون ۽ ڊاڪٽر خان صاحب کان ڄاتو ته ريپبلڪن پارٽي وارا اصل ۾ مسلم ليگ جي اقليتي حڪومت جا مخالف هئا ۽ ڪنهن به ريت ڌار چونڊن تي راضي نه ٿيندا. هن چندريگر کي ان کان خبردار به ڪيو پر چندريگر چيو ته معاملي جو فيصلو ڪرڻ سندس اختيار ۾ آهي. کهڙو صاحب ان همراهه جي ورتآءٌ تي انتهائي ناراض هو جنهن کي صدر مٿن مڙهيو هو ۽ چندريگر جي گهر ٿيل گڏجاڻيءَ مان واڪ آئوٽ ڪري آيو. دراصل کهڙو صاحب پنجاب گروپ ۽ چندريگر جي ڪوتاهه نظريءَ تي چڙيل هو، جو ڪراچيءَ ۾ پنهنجي مهمان دولتانا کي ٻڌايائين ته هو پارٽيءَ تان استعيفيٰ ڏيڻ جو ويچاري رهيو هو. ايندڙ ڏينهن امڪاني طور تي دولتانا جي چوڻ تي، جيڪو کهڙي صاحب جي ڌمڪيءَ تي گهٻرائجي ويو هو، چندريگر کهڙي صاحب کي فون ڪري معذرت ڪئي پر کهڙي صاحب جي بقول، اسان جا ناتا ڪڏهن به ساڳيا نه رهيا.

8 1  آڪٽوبر 1957 ع تي چندريگر هڪ مخلوط وزارت ۾ وزير اعظم طور حلف کنيو، جنهن ۾ مسلم ليگ مان دولتانا ۽ يوسف هارون، ريپبلڪن پارٽي جا نون ۽ ناڻي جو وزير بڻجدڙ سيد امجد علي شامل هئا. وزارت کي ڪرشڪ سرامڪ پارٽيءَ جي به حمايت حاصل هئي. کهڙي صاحب کي جنهن جي عام طور تي ڪابينا ۾ شموليت يقيني سمجهي ويندي هئي، ان بنياد تي شامل نه ڪيو ويو ته ريپبلڪن پارٽي ۽ خاص طور تي اسڪندر مرزا کيس ڪابينا ۾ شامل ڪرڻ نه ٿي چاهيو. کهڙي صاحب باجواز طور تي پروڙيو ٿي ته اهو رڳو بهانو هو، ڇاڪاڻ جو مسلم ليگ سان ڏاڍ مڙسي ڪرڻ ممڪن نه هو. کهڙي صاحب چندريگر ۽ سندس ٻين ساٿين کي اهو ڄاڻڻ ڏنو ته هو معاملن جي هلندڙ هاڻوڪي طريقي مان خوش ناهي، پر سنڌ مسلم ليگ جي صدر سان گڏوگڏ سرواڻ مسلم ليگي ۽ پارليامينٽري پارٽي طور پنهنجي ڪاوڙ کي ڪم تي اثر انداز ٿيڻ کان سواءِ سرگرم رهيو.

ريپبلڪن پارٽيءَ، کهڙي صاحب جي ڏنل چتآءٌ موجب، ڌار چونڊ سرشتي تي اسڪندر مرزا جي ڪيل واعدي تي نه بيٺي ۽ چندريگر کي ان واعدي تي بيٺل پنهنجي حڪومت ڊهندي ڏسڻي پئي. هڪ نقطي نظر اهو هو ته چندريگر جي ڌار چونڊ تي زور ڏيڻ مسلم ليگ جي نظرئي کان گهٽ شانائتو معاملو هو:

”گڏيل چونڊ سرشتي سان تعلق رکندڙ مخصوص شق ۾ ترميم آڻڻ وارو معاملو وڏو تڪرار پئدا ڪري ها ۽ ان جي نتيجي ۾ عام چونڊون اڻ ڄاڻايل مدي تائين ملتوي ٿين ها ۽ ڪابينا کي پاڻ مرادو واڌ ملي وڃي ها.“

چونڊون اڻ ڄاڻايل مدي تائين ملتوي ڪرائڻ اسڪندر مرزا جي به عزيز ترين خواهش هئي، جيڪو سياست کي ڏڦيڙ ۾ بدلائي رهيو هو ته جيئن کيس نئين چونڊيل قومي اسيمبليءَ هٿان صدر طور تبديل ڪرڻ جو ڪو جوکم باقي نه رهي. حميد الحق چوڌري ۽ اوڀر پاڪستان جي ڪانگريسي ميمبرن سان گڏوگڏ ڪجهه عوامي ليگين ان قدم جي مخالفت ڪرڻ تي راضپو ڏيکاريو ۽ ريپبلڪن پارٽي وارن کي به پاڻ سان گڏ ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيا. چندريگر ڄاتو ته هو اسيمبليءَ  کان اعتماد جو ووٽ گهرڻ مهل ان پوزيشن ۾ نه هو، جڏهن ته آئيني طور تي کيس 0 6  ڏينهن اندر اهو ڪرڻو هو. هن پنهنجي استعيفيٰ مرزا  کي پيش ڪئي جنهن کيس هڪ ٻي وزارت ٺاهڻ لاءِ چيو، پر چندريگر ان ۾ ڪامياب نه ٿيڻ تي 6 1  ڊسمبر تي مختصر ترين عرصي لاءِ وزير اعظم رهڻ کان پوءِ استعيفيٰ ڏئي ڇڏي. هاڻ مرزا سر فيروز خان نون کي حڪومت ٺاهڻ لاءِ چيو. نون کي ڪرشڪ سرامڪ پارٽيءَ سان گڏوگڏ عوامي ليگ جي به حمايت حاصل هئي. هن 1958 ع جي آخر تائين عام چونڊون ڪرائڻ جو واعدو ڪيو.

کهڙو صاحب دهليءَ ۾ ڪامن ويلٿ پارلياماني اجلاس ۾ شريڪ هو جو کيس دولتانا وٽان پيغام رسيو ته هو جلدي واپس موٽي، ڇاڪاڻ جو چندريگر استعيفيٰ پئي ڏني. کهڙو صاحب چندريگر جي عهدو ڇڏڻ مهل ۽ نون جي حلف کڻڻ کان اڳيئي وطن وريو. هن 4 1  جنوريءَ تي دهليءَ مان موٽڻ تي مرزا سان رسمي ملاقات ڪئي ۽ صدارتي محل جي اڱڻ تي ساڻس ويٺو هو جو نون مرزا ڏانهن متوجه ٿيندي چيو:

”آءٌ وڌيڪ گوٿناٿ نه ٿو ٻڌي سگهان. ريپبلڪن پارٽيءَ وارا اڪثريت ۾ آهن ۽ هنن مون کي اڳواڻ چونڊيو آهي.“

مرزا ڪو هروڀرو نون جو چاهيندڙ به نه هو، هن ته پنهنجو وزير اعظم چونڊڻ ٿي چاهيو، پر حالتن آڏو هو بيوس هو،ايستائين جو ڊاڪٽر خان صاحب به ان معاملي تي ساڻس ڳالهائڻ نه ٿي چاهيو. ايندڙ ڏينهن هن نون کان حلف کڻايو.

مرزا نون جي حڪومت ٺهڻ کان پوءِ به سازشون ڪرڻ نه ڇڏيون. سگهوئي مخالف ڌر جي ميمبرن سان ملاقاتون شروع ڪيائين. موهن ميان (يوسف علي چوڌري) سميت اوڀر پاڪستان جي ميمبرن کي حڪومت لاءِ پريشانيون پئدا ڪرڻ تي همٿايو ويو. اولهه پاڪستان ۾ مرزا سازش ۾ مصروف رهيو. هن دولتانا سان هر هر ملاقات ڪري نون کي برطرف ڪرڻ جي ڳالهه ٿي ڪئي. هن خان غفار خان ۽ جي ايم سيد کي ڳجهي دعوت تي گهرايو. کهڙي صاحب کي ان دعوت بابت جي ايم سيد جي دوستن وٽان خبر پئي. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ کهڙو صاحب مرزا سان مليو ته کانئس پڇيائين ته هن غفار خان ۽ جي ايم سيد سان ملاقات ڇو ڪئي. مرزا جي سازشي طبيعت کان واقف هوندي به کهڙي صاحب وٽانئس اهڙي سڌي سنئين جواب جي توقع نه ٿي رکي ته:

”آءٌ چاهيان ٿو ته غفار خان سرحد صوبي ۾ وڳوڙ ڪري ته جيئن حڪومت ڊاهڻ لاءِ مون کي جواز ملي سگهي. آءٌ نون مان خوش ناهيان. آءٌ چونڊون نه ٿو چاهيان. ٿورڙي عرصي لاءِ مارشل لا هڻي پنهنجي مرضيءَ جي حڪومت قائم ڪندس.“

دراصل مرزا چونڊن لاءِ پنهنجي ناپسنديدگيءَ جو واضح اظهار ڪندو هو ۽ اهي ٽارڻ لاءِ ڪجهه به ڪرڻ واسطي تيار هو.

کهڙو صاحب ون يونٽ جي انتظامن کي لاڳو ڪرڻ واري طريقي ڪار تي تمام گهڻو پريشان هو. مرڪز سان طئي ڪيل سندس سمورن شرطن جي عملي طور تي ڀڃڪڙي ڪئي ٿي وئي. ڪنهن حد تائين ان ۾ اولهه پاڪستان حڪومت ۾ سنڌ جي نمائندگي ڪندڙ وزيرن جو نقص هو. جن ڪامورڪي حد دخلين خلاف پرجوش طريقي سان صوبي جي مفادن جي نگهباني نه ٿي ڪئي. پر ٻئي پاسي انضمام واري صوبي بابت ڪامورا شاهيءَ وٽ پنهنجي ايجنڊا ٿي نظر آئي ۽ ٺاهه تي عمل نه ڪندي دراصل ننڍن صوبن جي اعتماد کي ڇيهو ٿي رسايو ويو.

بنيادي ڳالهه جنهن تي گرماڻي پاڻ به هر هر زور ڀريندو رهيو هو ته هيٺين سطح جون نوڪريون فقط مقامي ماڻهن کي ملنديون مڪمل طور تي نظر انداز ٿيل هئي ۽ پنجابي ڪامورا پٽيوالا ۽ ڪلرڪ به پنهنجي پنجاب جي اباڻي شهرن کان گهرائي ڀرتي ڪري رهيا هئا. انهيءَ عمل سنڌ ۾ اسڪينڊل جي شڪل اختيار ڪئي جتي لوئر سنڌ بيراج جي ٽي لک ايڪڙ زمين سنڌ جي هارين لاءِ مخصوص ڪرڻ واري واعدي کي هڪ پاسي ڪندي اها زمين فوجي ۽ سول عملدارن کي ڏني وئي. کهڙي صاحب ان ڏس ۾ اولهه پاڪستان اسيمبليءَ ۾ سوال ٿي اٿاريا جن جا سنڌ جي انچارج وزير قاضي فضل الله مبهم جواب ٿي ڏنا. کهڙو صاحب اولهه پاڪستان اسيمبليءَ سان گڏوگڏ مسلم ليگ جي صوبائي ۽ مرڪزي اجلاسن ۾ اهي معاملا اٿاريندو رهيو. اها حقيقت ته مسلم ليگ گذريل سال ون يونٽ ختم ڪرڻ واري ٺهرآءٌ جي پٺڀرائي تي راضپو ڏيکاريو ويو، کيس ان معاملي سان مسلم ليگين جو سچو هئڻ ٿي لڳو، پر جڏهن آڪٽوبر 1957 ع دوران ڍاڪا ۾ ٿيل پنهنجي اجلاس ۾ پارٽي پنهنجي اڳوڻي موقف تان ڦري وئي ته ان سندس ساٿين مسلم ليگي اڳواڻن مان سندس ايمان خراب ڪيو.

3 2  جنوري 1958 ع تي سنڌ مسلم ليگ جي کهڙي صاحب جي صدارت ۾ ٿيل ورڪنگ ڪميٽيءَ جي گڏجاڻيءَ ۾ هڪ ٺهرآءٌ منظور ڪري ليگ جي هاءِ ڪمان کان ون يونٽ بابت ان جي موقف ۾ لچڪ پئدا ڪرڻ لاءِ چيو ويو:

”اولهه پاڪستان جي صوبن جي انضمام واري رٿا انتظامي، معاشي ۽ سياسي حوالن سان مڪمل طور تي ناڪام ثابت ٿي آهي ۽ عام ماڻهن خاص طور تي ننڍن صوبن سان تعلق رکندڙن جي جيوت ۾ ڏکيائيون ۽ هاڃا پئدا ڪرڻ جو سبب بڻي آهي، تنهن ڪري ڪميٽي ان معاملي تي پنهجي اڳوڻي ٺهرآءٌ کي ٻيهر آڏو رکندي، هڪ ڀيرو ٻيهر پنهنجو پاڻ کي ان جو ذميوار ٿي سمجهي ته پاڪستان مسلم ليگ جي هاءِ ڪمان جي ڌيان تي آڻي ته سنڌ صوبي جا رهواسي ون يونٽ جي تسلسل جا مخالف آهن ۽ سندن مخالفت کي آڏو رکندي اهو مسلم ليگ جي تنظيم ڪاريءَ جي بهترين مفادن ۾ ٿيندو ته اها پنهنجي اڳوڻي موقف ۾ لچڪ پئدا ڪري، ايندڙ عام چونڊن کان اڳ خيرپور سميت سنڌ صوبي جي بحاليءَ بابت ماڻهن جي اڌمي ۽ مطالبي کي مان ڏي.

ان ريت هيءَ ڪميٽي مسلم ليگ جي ڪائونسل ۽ ورڪنگ ڪميٽيءَ تي سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان جي اڳوڻن ننڍن صوبن مان واضح طور تي ايندڙ راءِ عامه جي روشنيءَ ۾ صورتحال جي جائزي لاءِ زور ٿي ڀري ۽ پاڪستان مسلم ليگ طرفان ڍاڪا ۾ بحال ڪيل ٺهرآءٌ ۾ ترميم ڪئي وڃي.“

4 1  فيبروري 1958  ع تي نشتر گذاري ويو ۽ ڪجهه هفتن کان پوءِ قيوم خان کي مسلم ليگ جو صدر ڪيو ويو. کهڙي صاحب جا نئين اڳواڻ سان تقريبا هڪدم ئي اختلاف ٿي پيا. پاڪستان مسلم ليگ جي ڪائونسل جو اجلاس مارچ جي پڇاڙيءَ ۾ ڪراچيءَ جي خالق ڏنو هال ۾ ٿيو ۽ کهڙي صاحب ون يونٽ ختم ڪرڻ بابت ٺهرآءٌ پيش ڪرڻ جي اجازت گهري:

”اولهه پاڪستان جي صوبن جي انضمام واري رٿا انتظامي، معاشي ۽ سياسي حوالن سان مڪمل طور تي ناڪام رهي آهي ۽ عام ماڻهن خاص طور تي اڳوڻن ننڍن صوبن سنڌ، سرحد، خيرپور، بهاولپور ۽ بلوچستان ۾ واضح راءِ عامه جي روشنيءَ ۾ صورتحال جو جائزو ورتو وڃي ۽ ملڪ جي هن حصي ۾ رهندڙ ماڻهن جي انتظامي سياسي سهولت پٽاندڙ اولهه پاڪستان ۾ چار يا پنج صوبا ٺاهيا وڃن....“

ٺهرآءٌ تي ڪائونسل جي گڏجاڻيءَ ۾ ويچار ٿيو ۽ بنگالي ميمبرن جي ان کي حمايت حاصل هئي. تنهن رات ٿيل ورڪنگ ڪميٽيءَ جي گڏجاڻيءَ ۾ ڊگهو بحث هليو. تازو ئي پارٽي صدارت سنڀاليل قيوم خان ڪائونسل کي کهڙي صاحب جي سفارش تي غور ايندڙ ڪائونسل اجلاس تائين ملتوي ڪرڻ جي صلاح ڏني، جنهن جو دراصل مطلب ان کي اڻڄاتل مدي تائين ٽارڻ هو. قيوم خان واضح ڪيو ته ڍاڪا اجلاس دوران ڪائونسل ون يونٽ برقرار رکڻ جي حمايت ۾ ٺهرآءٌ منظور ڪري چڪي آهي ۽ ان ڪري واسطيدار ڪميٽيءَ کي هن ٺهرآءٌ جو نوٽيس ملڻ کپندو هو، هن وڌيڪ چيو ته:

”ڪابه جمهوري تنظيم ڪن تڪراري معاملن تي اکيون نه ٿي ٻوٽي سگهي. مون اڃان ڪالهه ئي عهدو سنڀاليو آهي ۽ ڄاتو اٿم ته ان ٺهرآءٌ جو مواد ميمبرن جي جائزي لاءِ ورهايو نه ويو آهي. ان کان سواءِ ڪجهه مخصوص علائقن مان حاضري گهربل حد تائين به ناهي...“

کهڙي صاحب ان ورتآءٌ کي مفاد پرستي ڄاتو، ڇاڪاڻ جو اڃان سال اڳ ئي پنهنجي اقتدار لاءِ پنجاب ۽ سرحد جي سرواڻ ميمبرن سميت مُک مسلم ليگين ون يونٽ ٽوڙڻ واري ٺهرآءٌ جي حمايت جي خاطري ڪرائي هئي، پر هاڻ جڏهن ان خاتمي سان ڪو گهڻو ڪجهه حاصل نه ٿي ٿيو ته ڪن ٽار ٿي ڪئي وئي. کهڙو صاحب ۽ سنڌ جا ٻيا ڪائونسلر احتجاج طور اجلاس مان واڪ آئوٽ ڪري ويا.

کهڙو صاحب جڏهن چندريگر هٿان وزير اعظم ٿيڻ تي انتهائي غير مناسب ورتآءٌ رکڻ جي باوجود مسلم ليگ جو سپاهي رهيو ۽ ڪيترين ئي ڏکيائين جي باوجود 1938  ع ۾ پارٽي ميمبر ٿيڻ کان وٺي ان جماعت ۾ ئي رهيو، هاڻ پنهنجو پاڻ کي پٺ ۾ خنجر لڳل محسوس ڪرڻ لڳو. اهو ان ڪري به برداشت ڪرڻ ڏکيو هو ته ان توهين جو ذميوار قيوم خان هو. جنهن جي ڦرندڙ گهرندڙ ڪيريئر تي ڪنهن کي به اعتبار نه هو ۽ جيڪو 1945  ع تائين ڪانگريسي ۽ جناح ۽ مسلم ليگ جو سخت نقاد هو. اها کليل حقيقت آهي ته سرحد صوبي جو 6  سال مسلم ليگي وڏو وزير رهڻ جي باوجود هن 1956  ع ۾ مسلم ليگي اميدوار جي مخالفت ڪئي. اهو عجيب هو ته جنهن ماڻهوءَ جي وفاداري ڦرڻي گهرڻي ٿي رهي تنهن کي مسلم ليگ جو سربراه بڻايو ويو.

کهڙي صاحب مسلم ليگ ڇڏڻ تي سنجيدگيءَ سان ويچارڻ شروع ڪيو. مسلم ليگ قيادت سان سندس اختلافن کان واقف هوندي به نون کيس وزارت ۾ شموليت جي آڇ ڪئي هئي، پر کهڙي صاحب مسلم ليگ ڇڏڻ بابت ڪا ڳالهه سوچڻ لاءِ تيار نه هو. بهرحال پارٽيءَ ۾ ٿيل تازن واقعن سبب هو متبادلن تي ويچارڻ لاءِ مجبور ٿيو ۽ پنهنجي آئيندي جي لائحه عمل بابت ڪجهه ڏينهن تائين ويجهن ساٿين سان صلاح مشورا پڻ ڪيائين. اولهه پاڪستان جي وڏي وزير قزلباش ڪابينا ۾ سندس شموليت چاهي ٿي ۽ مٿس نون جي آڇ قبولڻ لاءِ زور ڀريندو رهيو. ڪابينا ۾ شامل ٿيڻ لاءِ کهڙي صاحب جا ڪي شرط هئا. هن سنڌ سان تعلق رکندڙ ريپبلڪن پارٽيءَ جي ميمبرن سان هم آهنگي ٺاهي هئي  ته هو گڏجي ون يونٽ مخالف محاذ ٺاهيندا. هن نون کي به ڄاڻايو هو ته هو ريپبلڪن پارٽيءَ ۾ شامل نه ٿيندو پر مسلم ليگي ئي رهندو ۽ جيڪڏهن ضرورت محسوس ڪيائين ته سنڌ مسلم ليگ کي هاڻوڪي مرڪز کان ڌار ڪندو. اهو هو هڪ ڀيرو اڳي به، خواجا ناظم الدين سان اختلافن وارن ڏينهن ۾ ظاهر ڪري چڪو هو. 8  اپريل تائين سموريون ڏکيائيون دور ڪيون ويون هيون. کهڙي صاحب نون کي لچڪيدار ڏٺو ۽ محسوس ڪيائين ته هو ساڻس گڏجي ڪم ڪرڻ گهري ٿو. ان ڏينهن منجهند جو صدر کانئس حلف کڻايو ۽ کيس بچآءٌ وارو کاتو ڏنو ويو.

کهڙي صاحب اعلان ڪيو ته سنڌ مسلم ليگ پنهنجي آئيندي جو لائحہ عمل طئي ڪرڻ لاءِ پندرهن ڏينهن کان پوءِ سکر ۾ پنهنجو ڪائونسل اجلاس سڏرائيندي. مسلم ليگ جي مرڪزي قيادت کي اهو مناسب نه لڳو. کهڙي صاحب جي مسلم ليگ ڇڏڻ سان پارٽيءَ جو هڪ مضبوط ترين ٿنڀ ٿي ڊهي پيو. دراصل هر گهوٽالي دوران کهڙي صاحب جي پارٽيءَ سان وفاداريءَ پنجاب جي قيادت کي اهو باور ڪرايو هو ته ساڻس ڪهڙي به قسم جو ورتآءٌ رکيو وڃي، کهڙو صاحب پارٽيءَ جو وفادار ئي رهندو ۽ پنهنجو اثر رسوخ پارٽيءَ لاءِ استعمال ڪندو رهندو. هاڻ جو کهڙي صاحب اصولن تي سودي بازي ڪرڻ کان انڪار ٿي ڪيو، مسلم ليگي حيران ۽ پريشان هئا. قيوم ستن سالن لاءِ کهڙي صاحب کي پارٽيءَ مان خارج ڪري ڇڏيو.

کهڙو صاحب ان رد عمل لاءِ ذهني طور تي تيار هو. پنهنجي اخباري بيان ۾ هن واضح ڪيو ته ون يونٽ انتظاميا خلاف قومي پارليامينٽ توڻي صوبائي اسيمبليءَ ۾ احساس وڌندا پيا وڃن جن ننڍن صوبن جي عوام جي جذبن جي ترجماني ٿي ڪئي. گذريل آڪٽوبر ۾ ليگ ڪائونسل جي ون يونٽ بابت منظور ڪيل ٺهرآءٌ جو ذڪر ڪندي هن چيو:

”......انڪري مون ان وقت ئي مسلم ليگ سان ناتو ٽوڙڻ جو فيصلو ڪيو هو ۽ ڍاڪا تان واپسيءَ تي ان ڏس ۾ لاهور ايئرپورٽ تي هڪ اخباري بيان جاري ڪيو هئم، پر بعد ۾ مون کي پنهنجو فيصلو سنڌ مسلم ليگ ورڪنگ ڪميٽي ۽ ڪائونسل طرفان ڍاڪا ۾ ڪيل فيصلي جي روشنيءَ ۾ ويچار ڪرڻ تائين موخر ڪرڻ لاءِ چيو ويو.“

ريپبلڪن پارٽيءَ سان چندريگر واري مخلوط حڪومت جو ذڪر ڪندي کهڙي صاحب چيو ته مسلم ليگين سمجهيو ته ريپبلڪن پارٽي ڌار چونڊن جي حمايت ڪندي ۽ ان ڏس ۾ قانون ممڪن حد تائين جلدي تبديل ڪيو ويندو. ان سان گڏو گڏ صدر جي يورپي دوري کان واپسيءَ کان ترت پوءِ مرڪز ۾ اقتدار جي ڀائيوار وانگر اولهه پاڪستان ۾ به اقتدار جي ڀاڱي ڀائيواري لاءِ ڪنهن ٺاهه تي رسبو. جلدي سامهون آيو ته ائين ٿيڻو ئي نه هو. چونڊ سرشتي تي ٻنهي ڌرين ۾ لکت ۾ ڪوبه ٺاهه نه ٿيو هو ۽ وري اولهه پاڪستان ۾ اقتدار جي ڀاڱي ڀائيواري بابت ڪو زباني ٺاهه يا ايستائين جو ڳالهه ٻولهه به نه ٿي هئي. کهڙي صاحب جو چوڻ هو ته سڄي اولهه پاڪستان جي مسلم ليگين ۾ بيچيني پئدا ڪري ڇڏي.

”سنڌ سان تعلق رکندڙ ڪيترن ئي همراهن مون سان ملاقاتون ڪيون ۽ ان ڏس ۾ خط لکيائون ۽ آءٌ شروعات کان ئي پوري ايمانداريءَ سان ان تي سهمت هئس ته اتحاد ۾ شامل ٿيڻ مسلم ليگ پارٽيءَ جي هڪ وڏي غلطي هئي ۽ بعد ۾ پيش ايندڙ واقعن منهنجي انومان کي سچ ثابت ڪيو.“

کهڙي صاحب واضح ڪيو ته هڪ سال اڳ مسلم ليگ ون يونٽ ختم ڪرڻ لاءِ نعپ سان اتحاد ڪرڻ لاءِ به تيار هئي ۽ اها پاليسي سيپٽمبر 1957 ع تائين هلندي رهي ۽ جڏهن ريپبلڪن پارٽي ۽ نعپ وچ ۾ هڪ ٺاهه ٿي ويو ته کهڙي صاحب جو چوڻ هو ته:

”هلندڙ سال مارچ ۾ هڪ عمومي معاشي پروگرام جي بنياد تي اولهه پاڪستان حڪومت ڊاهڻ لاءِ نعپ سان هڪ تازو ٺاهه ڪيو ويو. پر اولهه پاڪستان ۾ مسلم ليگي اڳواڻن غير رسمي طور تي راضپو ڏيکاريو هو ته ون يونٽ برقرار رهي يا اولهه پاڪستان کي چئن يا پنجن صوبن ۾ ورهايو وڃي يا سڄي اولهه پاڪستان لاءِ هڪ وحدتي حڪومت هجي ۽ ٻيو ته چونڊون گڏيل بنيادن تي ٿين يا ڌار سرشتي هيٺ وارن ٻنهي مامرن تي ريفرنڊم ڪرائڻ بابت هڪ ٺهرآءٌ پيش ڪيو ويندو. پر 1 3  مارچ تي ڪائونسل گڏجاڻيءَ ۾ بحث لاءِ پيش ٿيل منهنجي ٺهرآءٌ جي مخالفت ۽ ٽن مهينن تائين موخر ڪرڻ واري عمل مون کي اچرج ۾ وجهي ڇڏيو. ان معاملي ۾ تعطل ان جي عمل درآمد کي يقيني طور تي ناممڪن بڻائي ڇڏيو. ڇاڪاڻ جو ايندڙ نومبر ۾ ٿيندڙ چونڊن ۾ باقي 6  مهينا ئي باقي رهيا هئا.“

کهڙي صاحب پنهنجي انهيءَ موقف کي ورجايو ته سنڌ واسي مسلم ليگ جي ايمانداريءَ مان اعتبار وڃائي چڪا آهن:

”مون کي سئو سيڪڙو يقين آهي ته سنڌ واسي پاڪستان مسلم ليگ مان مڪمل طور تي بد دل ٿي چڪا آهن. ايندڙ چونڊن جا نتيجا ثابت ڪندا ته آءٌ سنڌ واسين ۾ ڪيتري حيثيت رکان ٿو.“

کهڙي صاحب اعلان ڪيو ته هو اپريل جي آخري هفتي دوران سکر ۾ سنڌ مسلم ليگ ڪائونسل جو اجلاس گهرائيندو ۽ هڪ ڌار سنڌ مسلم ليگ ٺاهڻ جو اتي فيصلو ڪيو ويندو. سندس خيال هو ته مسلم ليگ ڇڏڻ سندس سياسي بقا لاءِ ضروري هو، ڇاڪاڻ جو مسلم ليگي ٽڪيٽ تي ايندڙ عام چونڊن ۾ کٽڻ جا امڪان نه هئا ۽ اهو به نظر نه ٿي آيو ته هو چونڊن تي اثر انداز ٿيڻ لاءِ پنهنجي موقف تي وقت سر نظرثاني ڪندا. 8 2  اپريل تي کهڙي صاحب جي صدارت هيٺ سنڌ جي صوبائي مسلم ليگ جي ڪائونسل جو اجلاس ٿيو. ان پاڪستان مسلم ليگ سان سمورا ناتا ختم ڪرڻ ۽ هڪ ڌار پارٽيءَ طور ڪم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. مرڪزي عهديدار مقرر ڪيا ويا ۽ پارٽيءَ جي قاعدن ۽ ضابطن جي جوڙجڪ لاءِ هڪ ڪميٽي جوڙي وئي، جنهن جو کهڙو صاحب ڪنوينر هو ۽ پارٽيءَ جو هڪ اهم مقصد ون يونٽ خلاف مهم هئي. پاڪستان مسلم ليگ جو کهڙي صاحب جي انهيءَ قدم تي رد عمل مايوسيءَ وچان ڪاوڙ ڀريل هو. قيوم خان کيس ”جوڊاس“ سڏيندي سوال اٿاريو ته:

”کهڙو صاحب ڪنهن حڪومت ۽ عوام جو ڪهڙي ريت وفادار رهي سگهي ٿو، جڏهن ته هو خود پنهنجي سياسي تنظيم خلاف بغاوت ٿو ڪري.“

هن ان ورتآءٌ جو ذڪر ئي نه ڪيو جيڪو پارٽيءَ کهڙي صاحب سان رکيو هو. هن پنهنجي ڪيريئر تي نظر وجهڻ جي به زحمت گوارا نه ڪئي. ڪراچيءَ کان واپسيءَ تي ملتان ۾ هڪ عوامي ميڙ آڏو تقرير ڪندي هن چيو:

”هڪ اهڙو پمفليٽ ملڻ تي جنهن ۾ اڳوڻي سرحد صوبي ۾ سندس وڏ وزارت دوران سندس اختيار ڪيل غير جمهوري طريقن کي ننديو ويو هو، هن هڪدم شهري آزادين تي ڇوهه ڇنڊڻ شروع ڪيا. پنهنجو بچآءٌ ڪندي خان چيو ته شهري آزاديون فقط امن پسند ۽ محب وطن شهرين لاءِ آهن نه ڪي پاڪستان جي دشمنن لاءِ. هن چيو ته مسلم ليگ حڪومت ڪنهن به صورت ۾ غدارن جو وجود برداشت نه ڪندي.“

1958 ع ۾ بچاءٌ واري وزير طور کهڙو صاحب حڪومت جي انتهائي اهم کاتن مان هڪ يا قيوم جي بقول ”اهم ترين کاتو“ سنڀالي رهيو هو، ايندڙ سالن ۾ اها وزارت رڳو رسمي بڻجڻي هئي. ملڪ جي بچآءٌ بابت انتهائي اهم فيصلا اوستائين ڪابينا ۾ ئي ٿيندا هئا ۽ اهم پاليسي معاملن لاءِ ٽنهي هٿياربند فوجن جي سربراهن کي ڪابينا اجلاس ۾ گهرايو ويندو هو. ڪنهن مخصوص فوج بابت معاملن ۾ بچآءٌ وارو وزير واسطيدار فوج جي سربراهه سان رسمي صلاح مشورو ڪندو هو يا پنهنجي سر فيصلو ڪري وٺندو هو. کهڙو صاحب سندس کاتي جي انتظام تي اثر انداز ٿيندڙ ڪنهن به معاملي تي فوجي سربراهن سان تفصيلي صلاح مشورو ڪندو هو. هن محسوس ٿي ڪيو ته هٿيار بند فوجن ۾ راضپي جو جذبو پئدا ڪرڻ ۽ سندن سهڪار کي يقيني بنائڻ جو اهو ئي بهترين رستو هو. جيتوڻيڪ هن پنهنجي وس آهر ان جي خاطري ٿي ڪئي ته پاليسي جوڙڻ سياسي قيادت جي صوابديد تي ئي رهي. 1958 ع تائين سياستدانن لاءِ پر ڏيهي ۽ دفاعي معاملن بابت پاليسيءَ جو مڪمل وهنوار پاڻ وٽ رکڻ ۾ دير ٿي چڪي هئي، پر ڪنهن حد تائين کهڙي صاحب محسوس ٿي ڪيو ته ڪا سگهاري ۽ پر اعتماد سياسي قيادت هٿيار بند فوجن جي قيادت کي جوڳي عزت ڏيندي اثرائتي ڪنٽرول کي يقيني بنائي سگهي ٿي. ڇهن مهينن تائين بچآءٌ وارو وزير رهڻ دوران کهڙي صاحب ان ڳالهه تي ئي انحصار ڪيو.

کهڙي صاحب جي بچآءٌ واري وزارت سنڀالڻ جي پهرين ڏينهن ئي جنرل ايوب خان کيس فون ڪري راولپنڊيءَ ۾ تنصيبات جو معائنو ڪرڻ جي دعوت ڏني. 7 1  اپريل تي کهڙو صاحب ٻن ڏينهن جي دوري تي جهاز وسيلي راولپنڊيءَ پهتو. ايئرپورٽ تي جنرل ايوب ۽ بچآءٌ واري سيڪريٽري سندس آڌرڀآءٌ ڪيو ۽ هوائي فوج جي هڪ دستي کيس سلامي ڏني. ان کان پوءِ هن واهه آرڊيننس فيڪٽريءَ جو دورو ڪيو. کهڙو صاحب ايوب خان جي سرڪاري رهائشگاهه تي مهمان بڻيل هو ۽ کيس جي ايڇ ڪيو جو دورو ڪرائي اعليٰ فوجي عملدارن سان ملايو ويو. سندس مان ۾ سرڪاري طور تي دعوتون ڪيون ويون. کهڙو صاحب ڪمانڊر انچيف جي ورتآءٌ ۽ فوج جي پيشواراڻي انداز مان چڱو موچارو متاثر ٿيو. راولپنڊيءَ مان پنهنجي دوري جي پڄاڻيءَ مهل کهڙي صاحب ايوب خان کي بيچين محسوس ڪيو. هن کهڙي صاحب کي ٻڌايو ته کيس خبر ملي هئي ته صنعتن واري وزير، وزير اعظم تي زور ڀريو آهي ته فوجي هٿيارن سميت سمورو فوجي ساز وسامان سندس وزارت ذريعي ئي مهيا ڪيو وڃي. جنرل ايوب، کهڙي صاحب کي ڄاڻايو ته هو پريشان آهي ڇاڪاڻ جو اهو طريقو هلي نه سگهندو. ايوب خان کهڙي صاحب کي اهو فيصلو رد ڪرائڻ لاِ چيو. کهڙي صاحب وزير سان ڳالهائي مٿس واضح ڪيو ته اهو فيصلو تڪڙ ۾ ڪيل ٿو لڳي ۽ اهو عمل جوڳو ناهي. نون اهو آرڊر رد ڪرڻ تي راضپو ڏيکاريو ۽ کهڙي صاحب ان لاءِ ٽياڪڙي ڪرڻ شروع ڪئي ته فراهمين ۽ خريدارين وغيره جي نگراني لاءِ ڪنهن سينئر سي ايس پي آفيسر کي بچآءٌ واري وزارت ۾ ڊپٽي سيڪريٽري طور مقرر ڪيو وڃي. اهو انتظام ڪمانڊر انچيف کي به قبول هو.

راولپنڊيءَ کان واپسيءَ تي کهڙي صاحب ڪراچي ڀرسان ماڙيپور ۾ قائم پاڪستان جي هوائي فوج جي هيڊ ڪوارٽر جو دورو ڪيو جتي هوائي فوج جي سربراهه ايئر وائس مارشل محمد اصغر خان سندس آجيان ڪئي، جنهن هوائي فوج جي ڪمن ڪارين کان واقف ڪرڻ سان گڏوگڏ چيف آف اسٽاف ايئر ڪموڊور رب ۽ پرنسپل اسٽاف آفيسرن جو ساڻس تعارف  ڪرايو.

ڪجهه هفتا پوءِ جڏهن کهڙو صاحب اولهه پاڪستان حڪومت جي تڏهوڪي وزير قاضي فضل الله جي مهمان طور ڪلب روڊ لاهور ۾ ترسيل هو ته ايوب خان ساڻس ملاقات ڪرڻ آيو. ايوب خان کهڙي صاحب کي ٻڌايو ته ايندڙ جنوريءَ ۾ سندس عهدي جي معياد ختم ٿي رهيو آهي ۽ هو چاهي ٿو ته کهڙو صاحب وزير اعظم کان معلوم ڪري ڏي ته ڇا هو سندس معياد ۾ توسيع ڪندو؟ جيڪڏهن نه ته سندس پونئير جو نالو جلد پڌرو ڪيو وڃي. کهڙي صاحب اهو معاملو نون آڏو رکيو جيڪو اٺن سالن تائين ڪمانڊر انچيف رهندڙ ايوب خان کي توسيع ڏيڻ کان ڪيٻائي رهيو هو، پر هن ايوب خان کي ان ڏس ۾ درخواست ڏيڻ لاءِ کهڙي صاحب کان نياپو ڪيو، جيڪا هن ڏيندي چئن سالن جي واڌ جي درخواست ڪئي. نون ۽ کهڙي صاحب پاڻ ۾ ان تي يڪراءِ ٿيا. ان کان پوءِ کهڙي صاحب مرزا سان ڳالهايو جيڪو سهمت ٿيڻ تي راضي نه ٿي لڳو ۽ پرجوش طريقي سان چيائين ته واڌ جو اهو مدو ٻه سال ڪيو وڃي نه ته هو ان جي منظوري نه ڏيندو. اهو ٿي لڳو ته مرزا ايوب خان کي باور ڪرائڻ ٿي چاهيو ته سياستدان سندس مخالف آهن ته جيئن سندن خلاف ڪاروائي لاءِ وٽس ذاتي پرخاش به هجي. مرزا جي زور ڀرڻ تي ايوب خان کي ٻن سالن جي توسيع ڏني وئي، پر هاڻ اهو واضح آهي ته مرزا پنهنجي راند ڪاميابيءَ سان کيڏي ويو ۽ ايوب خان کي وزيرن ۽ نون ۽ کهڙي صاحب تي ذاتي ڪاوڙ پئدا ڪرڻ ۾ سوڀارو ٿيو. مرزا ڪابينا ۽ انتهائي طاقتور ڪمانڊر انچيف وچ ۾ ڏڦيڙ پئدا ڪرڻ ۾ ڪامياب رهيو.

آڪٽوبر 1958 ع ۾ مارشل لا لڳڻ ۽ سگهوئي کهڙي صاحب جي گرفتاريءَ کان پوءِ ڪيتريون ئي ڳالهيون گردش ڪرڻ لڳيون ته ايوب خان ساڻس ڪيل کهڙي صاحب جي ورتآءٌ جو پلاند وٺي رهيو آهي. انهن ۾ اها ڳالهه به هئي ته وقت وٺڻ کان سواءِ اچڻ تي کهڙي صاحب ايوب خان کي هڪ ڪلاڪ تائين انتظار ڪرايو يا ڪهڙي ريت ايوب خان روزمرهه جي ڪپڙن ۾ سندس آجيان لاءِ پهتو ۽ کهڙي کيس يونيفارم پائي ايئرپورٽ تي اچڻ لاءِ چيو. کهڙي صاحب طرفان هر مرڪزي حڪومت جي دادلي ايوب خان جي غير ضروري حمايت ڪرڻ کان انڪار ڪرڻ جا داستان پڻ هئا. انهن داستانن ۾ ڪنهن حد تائين سچائي به هئي ڇاڪاڻ جو کهڙو صاحب بيوقوفين کي پسند ڪندڙ نه هو ۽ بچآءٌ واري وزارت جو وهنوار سنجيدگيءَ سان ٿي هلايائين. کهڙو صاحب ڪمانڊر انچيف سان پنهنجي رابطي ۾ پڻ واضح ۽ بيباڪ هو ۽ فوج طرفان پنهنجي پٺڀرائي جو نه ٿي سوچيائين.

ملڪ ۾ عام چونڊن لاءِ آخرڪار فيبروري 1959 ع ۾ تاريخ مقرر ڪئي وئي ۽ نون حڪومت  ان ڏس ۾ تياريون شروع ڪري ڏنيون. چيف اليڪشن ڪمشنر مقرر ڪرڻ صدر جو استحقاق هو ۽ هُن تاش راند جي هڪ وڌيڪ ساٿي ايف ايم خان کي ان عهدي تي مقرر ڪيو. مرزا خان لاءِ نياپو اماڻي کيس ان بنياد تي چونڊون ملتوي ڪرڻ لاءِ بهانو گهڙڻ لاءِ چيو ته تيارين لاءِ جوڳو وقت ناهي ۽ اهي هڪ سال لاءِ ملتوي ڪيون وڃن. جڏهن چيف اليڪشن ڪمشنر ڪابينا آڏو پيش ٿيو ته هن ان بنياد تي اضافي وقت جي گهر ڪئي. وزيرن واضح ڪيو ته چونڊن جي تيارين لاءِ اٺن مهينن جو عرصو آهي ۽ اهو تياريون مڪمل ڪرڻ لاءِ جوڳو وقت آهي. خان هڪ آئيني ماهر قانوندان اي ڪي بروهيءَ سان مشورو ڪيو ته هو ڇا ٿي ڪري سگهيو. بروهيءَ کيس مشورو ڏنو ته جيئن ته سندس مقرري صدر اڳيئي ڪري چڪو آهي ۽ وزارت پگهار به ڏئي چڪي، تنهن ڪري هو ڪابينا جي ڳالهه مڃي ۽ مقرر تاريخ تي چونڊون ڪرائڻ لاءِ تياريون ڪري. ڪجهه هفتن جي هٻڪ کان پوءِ ايف اي خان مرزا سان ملڻ ويو ۽ کيس ٻڌايائين ته هو قانوني مشوري آهر چونڊون ڪرائيندو. مرزا مڇرجي پيو ۽ چونڊون ملتوي ڪرائڻ جي ٻين طريقن تي ويچارڻ لڳو.

جولاءِ ۾ کهڙي صاحب جو لاهور، راولپنڊي ۽ آزاد ڪشمير جو دورو ڪرڻ ۽ ڪاڪول اڪيڊميءَ ۾ پاسنگ آئوٽ پريڊ جي سلامي وٺڻ جو پروگرام هو. کيس ڪجهه ڏينهن صدر سان گذارڻ جي دعوت پڻ مليل هئي جيڪو تن ڏينهن ۾ نٿيا گليءَ ۾ موڪلون گذاري رهيو هو. کهڙي صاحب پنهنجي ڪٽنب سان گڏ ريل گاڏيءَ وسيلي راولپنڊيءَ جو سفر ڪيو. لاهور ۾ وزير اعظم ڪشميري اڳواڻ چوڌري غلام عباس طرفان جنگبنديءَ واريءَ لائين (Cease Fire line) ڏانهن مارچ جي ڌمڪيءَ تي ويچارڻ لاءِ هڪ گڏجاڻي ڪوٺائي ته گذريل ڪجهه هفتن دوران غلام عباس جنگبندي لائين پار ڪرڻ لاءِ تحريڪ شروع ڪئي هئي ۽ هو ان لاءِ ڪيترائي رضاڪار گڏ ڪري چڪو هو. نون ان مسئلي تي ويچارڻ ۽ انهيءَ حساس قومي مسئلي بابت ڪا پاليسي جوڙڻ لاءِ لاهور ۾ وڏي وزير جي آفيس ۾ هڪ ڪانفرنس ڪوٺائي هئي. هٿيار بند فوجن جي سربراهن سان گڏوگڏ اڳوڻن وزير اعظمن سهروردي ۽ چوڌري محمد عليءَ کي به انهيءَ گڏجاڻيءَ ۾ شرڪت لاءِ چيو ويو هو. چوڌري محمد عليءَ لائين اُڪرڻ جي پرجوش حمايت ڪئي، پر ايوب خان ان جي سخت مخالفت ڪئي ته جيڪڏهن حڪومت اهڙي ڪنهن قدم جي پٺڀرائي ڪندي ته پوءِ ڀارت کي پاڪستان تي حملي جو بهانو ملندو. پاڪستان پنهنجو بچآءٌ ڪرڻ جي حيثيت ۾ نه هو. هن پنهنجي ڳالهه سگهاري انداز ۾ ئي پر ڪماڻي انداز ۾ رکندي چيو ته جيڪڏهن ان تحريڪ کي نه روڪيو ويو ته هو جنگبندي لائين تي متعين فوج کي لائين اورانگهڻ جي ڪوشش ڪندڙن کي گولي هڻن. هن چيو ”وڙهڻ ڪشميرين کي گهرجي نه ڪي اسان جي شهري آبادي کي“ ايوب خان يقيني طور تي آزاد ڪشميرين کي اسان جي شهري آبادي سڏڻ ۾ درست نه هو پر ان جي حمايتين کي ماٺ لڳي وئي ڇاڪاڻ جو ٻين فوجي سربراهن به ايوب خان جي حمايت ڪئي.

راولپنڊي ريلوي اسٽيشن تي 7  جولاءِ جي صبح ايوب خان کهڙي صاحب سان ملاقات ڪئي. ڪمانڊر انچيف جي ويجهن دوستن جي ايڇ ڪيو ۾ ايڊجوٽنٽ جنرل، جنرل شاهد حامد ۽ سندس گهر واريءَ سان گڏ نيرن ڪري کهڙو ڪٽب ٻن ٽن ڏينهن لاءِ ڪوهه مري ۾ رهڻ ۽ بعد ۾ نٿيا گليءَ ۾ مرزا ڪٽنب جو مهمان ٿيڻ لاءِ روانو ٿيو. کهڙو ڪٽنب جي مري پهچڻ کان هڪ ڏينهن پوءِ ايوب خان فون تي ٻڌايو ته مرزا کيس فون ڪري هڪدم نٿيا گليءَ ۾ ساڻس ملاقات ڪرڻ لاءِ چيو. کهڙي صاحب ٻڌايو ته هو ايندڙ ڏينهن صبح ساڻ نٿيا گليءَ لاءِ روانو ٿيندو ڇاڪاڻ جو مرزا کيس مانجهاندي جي دعوت ڏني آهي. مرزا ڪجهه ڏينهن اندر بغداد ٺاهه گڏجاڻي واسطي ترڪي اُسهڻ وارو هو.

کهڙو ڪٽنب گاڏيءَ وسيلي نٿيا گلي روانو ٿيو ۽ ڪچي منجهند جو اتي پهچي ويو. سندس پهچندي ئي ايوب خان کهڙي صاحب سان مليو ۽ کيس چيائين ته هو ساڻس نويڪلائي ۾ ڳالهائڻ چاهي ٿو. هو گڏجي ٻاهرين باغ ۾ ويا جتي ايوب خان کيس ٻڌايو ته مرزا کيس آئين جي معطلي ۽ ملڪ ۾ مارشل لا هڻڻ جي امڪانن تي ڳالهائڻ لاءِ گهرايو هو. ايوب خان کهڙي صاحب کي چيو ته سندس بچآءٌ وارو وزير ۽ (ايوب جو) فوري بالا عملدار هئڻ ڪري هُن اها ڳالهه سندس ڌيان تي آڻڻ ٿي چاهي ۽ هاڻ مرزا جي اندر جو حال معلوم ڪرڻ سندس ڪم هو. کهڙي صاحب مرزا کي ڪجهه ڳالهائڻ لاءِ چيو ۽ هو سندس آفيسرن واري ڪمري ۾ هليا ويا. کهڙي صاحب مرزا سان منهن مقابل ٿيندي کيس ايوب خان جي ڪيل ڳالهه ٻڌائي، مرزا پريشان ٿي ويو ڇاڪاڻ جو سندس خيال ۾ انتهائي ڳجهي ڳالهه ايوب خان کهڙي صاحب سان سلي هئي. هن ڪجهه دير تائين سوچڻ کان پوءِ کهڙي صاحب کي چيو ته هو آئين کي معطل ڪرڻ جهڙو ڪڌو ڪم ڪڏهن به نه ڪندو ۽ ايوب خان سان ڪيل ڳالهه رڳو ويچار ونڊڻ هئي. بهرحال هن چيو ته کيس وزارت سان ناراضگيون آهن ۽ هو جلدي چونڊون نه ٿو چاهي. هن چاهيو ٿي ته حڪومت چونڊون هڪ سال لاءِ ملتوي ڪري. هن چيو ته هو انقره پيو وڃي ۽ کهڙو صاحب ڪنهن ڪانفرنس جي سلسلي ۾ لنڊن روانو ٿيڻ وارو آهي ۽ هو واپسيءَ تي کهڙي صاحب ۽ نون جهڙن دوستن سان گڏجي اختلاف ٽارڻ جي ڪوشش ڪندو. آخر ۾ هن چيو ته ”آءٌ توسان صلاح ڪرڻ کان سواءِ ڪوبه قدم نه کڻندس.“

کهڙي صاحب جو مرزا تي مڪمل ويساهه نه هو، پر کيس نئين سر اعتماد هو ته ايوب خان جو ان خيال سان سهمت ناهي تنهن ڪري سندس مدد کان سواءِ اهڙو ڪو قدم کڻڻ ناممڪن ٿيندو. بيٺڪيتي راڄ کان پوءِ وارن انهن شروعاتي ڏينهن ۾ تازو ئي آزاد ٿيل ملڪن ۾ فوجي راڄ جا ڪي مثال نه هئا، بغداد ۾ فوجي بغاوت به اڃان نه ٿي هئي ۽ کهڙو صاحب جنهن جي سوچ سدائين آئيني حدن ۾ ٿي رهي، تصور ئي نه ٿي ڪري سگهيو ته فوجي راڄ يا مارشل لا سڄي ملڪ تي به مڙهي سگهجن ٿا. سندس تجربو بس ڪن شهرن ۾ سول اتنظاميا جي مدد لاءِ فوج اچڻ جو مشاهدو ڪرڻ تائين محدود هو. کهڙو صاحب مرزا کي اهڙي اشتعال ۽ جوش ۾ اڳي به ڏسندو رهيو هو ۽ سندس سازشي طبيعت کان ڀلي ڀت واقف هو. اهو ڪجهه وقت کان واضح هو ته ڏڦيڙ ڀريل سياسي ماحول ۽ هڪٻئي پويان حڪومت جي تبديليءَ ۾ به سندس هٿ هو.

نٿيا گليءَ ۾ مرزا سان ملاقات کان پوءِ کهڙي صاحب پنهنجو دورو پروگرام تحت جاري رکيو. هن ڪشمير ۾ جنگبندي لائين جو دورو ڪري اتي فوجي انتظامن جو جائو ورتو. هن ڪاڪول ۾ پاسنگ آئوٽ پريڊ ۾ ايوارڊ ورهايا ۽ ٻين دفاعي تنصيبن جو معائنو پڻ ڪيو. 6 1  جولاءِ تائين کهڙو صاحب ڪراچيءَ واپس پهچي چڪو هو. جتي پاڪستان ۾ فلائنگ ڪلبن جي عهديدارن ۽ تربيت ڏيندڙن جي پهرين ڪانفرنس جو افتتاح ڪيائين.