باب پندرهون

آزاديءَ لاءِ جاکوڙ

3  آگسٽ 1945 ع تي کهڙو صاحب آزاد ٿيو. ساڳئي سال مئي مهيني ۾ اتحادي فوج کي يورپ ۾ سوڀ ملي چڪي هئي. سندس آزاديءَ کان رڳو ٽي ڏينهن پوءِ هيرو شيما تي ايٽم بم ڪيرايو ويو. جنهن کان پوءِ مجبور ٿي جاپانين 2  سيپٽمبر تي جنرل ميڪ آرٿر آڏو هٿيار ڦٽا ڪيا. دنيا بدلجي چڪي هئي، سرد جنگ ۽ ويهين صديءَ ۾ شهنشاهيت ۾ ٻيو ڀيرو ٽٽڻ جو دور اچي رهيو هو، جيتوڻيڪ هندوستان جي وائسراءِ لارڊ لنلٿگو ڊسمبر 1939 ع ۾ اهو اعلان ڪري چڪو هو ته:

”اهو اسان جي پاليسي ۾ شامل نه آهي..... هندوستان ۾ انهن جي لاءِ آئيني تبديلين جي سلسلي کي تيز ڪيون ..... يا هروڀرو ان کي هندستانين جي حوالي ڪرڻ لاءِ ان رفتار کان به تڪڙ ڪيون، جنهن کي اسان ڊگهي عرصي کان هندوستان کي شاهي راڄ ۾ شامل رکڻ واري حوالي سان بهتر ۽ مناسب سمجهون ٿا.“ (1 )

تنهن هوندي به جنگ جي خاتمي مان اهو ظاهر ٿي ويو هو ته برطانيه هندوستان جي آزاديءَ جي باري ۾ ڪنهن طريقيڪار تي رضامنديءَ بعد جلد کان جلد پنهنجا پلئه آجا ڪرائڻ گهري پيئي. برطانيه ۾ جيڪي چونڊون ٿيون، تن ۾ جنگ جي هيرو چرچل کي شڪست آئي هئي ۽ ليبر پارٽي ڪليمينٽ ايٽلي جي سربراهيءَ ۾ اقتدار سنڀاليو. انگريز هندستان مان نڪرڻ لاءِ آتا هئا. انهن ۾ شهنشاهيت کي وڌيڪ جاري رکڻ جي نه همت هئي ۽ نه وري ڪو حوصلو. جنهن وقت کهڙو صاحب ٻيهر واپس سياسي منظر عام تي آيو تڏهن آزاديءَ وارو عمل شروع ٿيڻ ئي وارو هو.

کهڙو صاحب هن وقت سنڌ جي مسلمانن ۽ مسلم ليگ جو مڃيل هيرو بنجي چڪو هو. هو جنهن ڪٺن مرحلي مان لنگهي آيو هو تنهن سنڌ جي عوام کي ايترو متحد ڪري ڇڏيو هو، جيترو هو پهريان ڪڏهن به نه هئا ۽ کين يقين ٿي چڪو هو، ته جيڪو ماڻهو خلوص ۽ سچائيءَ سان سندن ڀلائي ۽ بهتري جو سوچيندو، ڪانگريس توڻي ٻين پارٽين جا هندو ان کي هرگز برداشت نه ڪندا، هڪ ڪانگريسي حامي مبصر جو خيال هو:

”مسلم ليگ جيڪا سنڌ جي مسلمانن مٿان ڪو اثر ڇڏڻ ۾ ناڪام ثابت ٿي هئي، اها اڄڪلهه ايترو مقبول ٿي چڪي هئي جيترو ڪانگريس تنظيم باقي هندوستان ۾ مقبول هئي. مسلم ليگ کي اڄڪلهه هندن ۽ هندو ڪانگريس جي ظلمن کان مسلمانن کي ڇوٽڪارو ڏياريندڙ پارٽي سمجهيو ٿي ويو. ماضيءَ ۾ سڄي سنڌ ۾ مسلم ليگ جي ميمبرن جو انگ ڪجهه سون کان وڌيڪ نه هو، پر کهڙي صاحب خلاف هندو پريس جي جوٽيل جنگ جي مهربانيءَ سبب اڄ سنڌ ۾ ليگ جي ميمبر شپ جو انگ لکن ۾ پهچي چڪو آهي.“(2 )

کهڙي صاحب جي ڪيس مسلمانن ۽ هندن وچ ۾ ويڇا وڌائي ڇڏيا هئا ۽ انهن وچ ۾ ڪنهن سرچاءَ جو هاڻي شايد ئي ڪو امڪان هو.

ساڳئي وقت جيڪو سال کهڙو صاحب سياست کان ٻاهر رهيو هو، انهيءَ سال سنڌ ۾ مسلم ليگ ۽ وزارت تي قبضي جي حوالي سان سيد گروپ ۽ هدايت الله صاحب وچ ۾ شديد ۽ هاڃيڪار سياسي ڇڪتاڻ ۽ هڪ ٻئي خلاف سازشن واري صورتحال اڀري سامهون آئي هئي. انهيءَ رد عمل جي پٺيان جي ايم سيد صاحب جو هٿ هو، جيڪو مسلم ليگ جي تنظيم تي ڪنٽرول ڪري سنڌ حڪومت جي اقتدار جون اصل واڳون پنهنجي هٿ وس رکڻ پيو گهري. اها ڇڪتاڻ آڪٽوبر 1942ع ۾ وزارت جي حلف کڻڻ کان پوءِ هڪدم شروع ٿي ويئي هئي. کهڙو صاحب به انهيءَ ڇڪتاڻ جو شڪار ٿيو. پر سندس وزارت ڇڏڻ بعد اها جنگ سنئون سڌو سيد صاحب ۽ هدايت الله صاحب وچ ۾ وڏي شدت سان شروع ٿي ويئي. کهڙي صاحب جي استعيفيٰ ڏيڻ بعد سيد صاحب نئين وزير جي چونڊ لاءِ مسلم ليگ اسيمبلي پارٽيءَ جو اجلاس سڏايو. هدايت الله صاحب کي احساس هو ته سيد صاحب جيڪو نئون اميدوار نامزد ڪندو تنهن سان سندس مٿان دٻاءُ وڌي ويندو، سو هن اجلاس ڪينسل ڪري ڇڏيو. هن جناح صاحب کي شڪايت ڪندي لکيو:

”هتي صورتحال سخت اڻانگي ٿي ويئي آهي ڇو ته مسٽر جي ايم سيد صاحب هتي سيد راڄ قائم ڪرڻ گهري ٿو ۽ هو چاهي ٿو ته مان ڪنهن سيد کي وزير مقرر ڪيان. اسان وٽ هڪ سيد اسپيڪر طور موجود آهي ۽ پير صاحب کي به هو پنهنجو ماڻهو شمار ڪن ٿا ۽ اوهان کي پهريان ئي خبر آهي ته مسٽر گذدر صاحب به جي ايم سيد صاحب جو اتحادي آهي.“(3 )

هدايت الله صاحب زور ڀريو ته وزير جي چونڊ ڪرڻ سندس حق آهي. هن سيد صاحب ۽ گذدر صاحب تي الزام هنيو ته اهي غير مسلمانن سان سازباز ڪري رهيا آهن. هن پنهنجي شڪايت ۾ ان ڳالهه جو ذڪر ڪندي لکيو:

”هو صوبائي ليگ جو نامزد ٿيل صدر آهي ۽ هن پنهنجي ڪائونسل نامزد ڪئي آهي. اوهان خود اندازو لڳائي سگهو ٿا ته ان قسم جي ڪائونسل ذريعي هو ڪهڙا مقصد ماڻڻ گهري ٿو.“(4 )

هن وري ورجايو:

”اوهان کي چڱي ريت خبر آهي ته مسٽر سيد صاحب مون کي ڀائيندو نه آهي. کهڙي صاحب کان جان ڇڏائڻ کان پوءِ، هو ۽ سندس دوست مون مان به پلئه آجا ڪرائڻ گهرن ٿا … سندس خواهش آهي ته هر قيمت تي سندس راڄ قائم ٿي وڃي.“ (5 )

اهي الزام ۽ انهن جي جواب ۾ ٻيا الزام جناح صاحب ڏانهن ويندا رهيا. سيد صاحب جوابي طور هدايت الله صاحب تي الزام هنيا:

”......اهو ممڪن آهي ته ان هٿ ٺوڪئي ليگ وزارت جو وڏو وزير ڪنهن ٻئي نالي سان نئين وزارت ٺاهي وٺي.“(6 )

ڪجهه هفتا رکي هدايت الله صاحب جي ايم سيد صاحب جي نامزد اميدوار محمد علي شاهه آف درٻيلو جي بدران مير غلام علي ٽالپر صاحب کي وزير مقرر ڪيو. ان ويڙهاند ۾ ان وقت وڏي تيزي ۽ شدت آئي جڏهن هڪ مسلم ليگ جي چونڊيل ميمبر جي وفات تي شڪارپور ۾ ڇوٽيءَ چونڊ جو مسئلو سامهون آيو. هدايت الله صاحب جي خواهش هئي ته سندس پٽ انور صاحب مسلم ليگ پاران نامزد ڪيو وڃي جڏهن ته جي ايم سيد صاحب، سلطان ڪوٽ جي آغا غلام نبي پٺاڻ کي اميدوار مقرر ڪيو. پارليامينٽري بورڊ ۾ سيد صاحب جي حامين جي  گهڻائي هئي تنهن ڪري پٺاڻ کي نامزد ڪيو ويو، پر سندس پوزيشن ڪمزور هئي. ان تڪ مان جيڪو چونڊيل ميمبر خان بهادر سڌايو فوت ٿيو هو، اهو کهڙي صاحب جي ڀرپور حمايت ۽ اثر رسوخ سبب چونڊيو هو ۽ هاڻي حالتون ايتريون آسان نه هيون، ڇو ته الله بخش سومري صاحب جو ڀاءُ مولا بخش سومرو به ميدان ۾ لٿل هو. جڏهن سيد صاحب کي احساس ٿيو ته هاڻي ڪو چاڙهو نه آهي ته پٺاڻ جي نامزدگي واپس وٺي پارليامنيٽري بورڊ جي صلاح کان سواءِ ٻيو اميدوار سامهون آندائين. انهيءَ ڇڪتاڻ جو نتيجو اهو نڪتو جو مولا بخش سومرو چونڊ ۾ سوڀارو ٿي ويو. مسلم ليگي ڌڙن جي اها ڇڪتاڻ ان وقت عروج تي پهتي، جڏهن وڏي وزير هوم منسٽر گذدر صاحب کي برطرف ڪيو. جناح صاحب ڪنهن مداخلت کان نابري واري ۽ وزيرن جي چونڊ وارو معاملو وڏي وزير جي مٿان ڇڏيو.

مسئلو اتي ختم نه ٿيو ۽ حيدرآباد ضلعي جي ٽنڊو محمد خان واري ڇوٽيءَ چونڊ ۾ وري اها ڪهاڻي ٻيهر ورجائي ويئي ۽ مسلم ليگ جي ڌڙن پنهنجا پنهنجا ڌار اميدوار نامزد ڪيا. هن ڀيري فرق رڳو ايترو رهيو ته وڏي وزير جو نامزد ڪيل اميدوار چونڊ کٽي ويو. نقصان وري به مسلم ليگ جو ٿيو ڇو ته مسلم ليگ پارٽي جو نامزد ڪيل اميدوار جيڪو سيد صاحب مقرر ڪيو هو، اهو هارائي ويو. سيد صاحب جنوري1945ع ۾ هڪ ڊگهو پريس بيان جاري ڪري هدايت الله صاحب تي اصولن جي سودي بازي ۽ مسلم ليگ سان بيوفائي ڪرڻ جا الزام هنيا. سال 1945 ع جي منڍ ڌاري سنڌ مسلم ليگ ۾ ڏار پڌرا ٿي چڪا هئا ۽ سڄو ملڪ انهن کان واقف هو ۽ خود سيد صاحب پنهنجي لفظن ۾ اهو معاملو هن طرح بيان ڪيو ته:

”سڄي ملڪ ۾ هڪ وڏو اسڪينڊل بڻجي ويو هو جنهن (مسلم ليگ جي) سڄي تنظيم جي عزت ۽ ساک کي ڪاپاري ڌڪ رسايو هو.“ (7 )

فيبروري ۾ مسلم ليگ جي هاءِ ڪمانڊ ٻنهي ڌرين ۾ ٺاهه ڪرائڻ لاءِ ڪوئيٽا جي مسلم ليگي اڳواڻ قاضي عيسيٰ کي موڪليو پر اختلاف ايترا سخت هئا جو هن کان نبيرجي نه سگهيا. جناح صاحب، سيد صاحب کي بمبئي طلب ڪيو جتي هن پنهنجو مؤقف ٻڌائڻ ۾ ٽي ڏينهن صرف ڪيا. بعد ۾ جناح صاحب پارٽيءَ جي سيڪريٽري جنرل لياقت علي خان ۽ ورڪنگ ڪاميٽيءَ جي ٻن ميمبرن نواب اسماعيل خان ۽ چوڌري خليق الزمان کي موڪليو ته اهي اهو مسئلو نبيرن پر کين پڻ ڪاميابي نه ٿي ۽ اهي واپس موٽي ويا. سيد صاحب وزارت جو تختو اونڌو ڪرڻ لاءِ پنهنجون ڪوششون جاري رکيون ۽ 24  فيبروري تي هڪ ڪٽوتي واري رٿ تي وزارت کي 9 1  جي ڀيٽ ۾ 25  ووٽن سان شڪست آئي، پر گورنر صاحب هدايت الله صاحب کي پنهنجي حڪومت بچائڻ جو هڪ موقعو ڏنو ۽ هدايت الله صاحب جيئن ته جوڙ توڙ جو ماهر هو تنهن ڪري هن وٺ پڪڙ ڪري پنهنجي حڪومت بچائي. هن شڪارپور مان چونڊيل غير مسلم ليگي ميمبر مولا بخش سومرو کي ڪابينه ۾ شامل ڪيو ۽ ٻين غير مسلم ليگين ۽ مسلم قوم پرست ميمبرن جي به حمايت حاصل ڪري ورتي.

سيد صاحب ان باري ۾ جناح صاحب کي شڪايت ڪئي ۽ کيس وضاحتي تارون اماڻيون. پر جناح صاحب قائل ٿي چڪو هو ته سيد صاحب جنهن پاليسي تي هلي رهيو آهي، ان جي ڪري ليگ جي وزارت کي ٻاهران مدد وٺڻي پوي پئي ۽ ان ۾ مسلم ليگ جي ڪا خدمت نه ٿي رهي آهي، هن سيد صاحب جي انهن ڪارواين تي خوب ڇوهه ڇنڊيا:

”....... اوهان جيڪي غير آئيني طريقا استعمال ڪيا آهن، ۽ دشمنن جي هٿن ۾ کيڏي پنهنجي پارٽي ۽ ان جي اڳواڻ جي عزت کي هاڃو رسايو آهي ۽ پاڻ کي خسيس سازشن ۾ ملوث ڪيو آهي، ان سان اوهان پهريائين اسان جي آدرش ۽ مسلم ليگ جي وقار کي ڇيهو رسائي چڪا آهيو. اوهان هڪ بحران کڙو ڪيو، پارٽي جي ڊسپلين کي تباهه ڪيو، ان ۾ ڌڙابندي ڪئي، سنڌ جي مسلمانن جي يڪجهتي کي نقصان پهچايو. اهو عمل اوهان مون کي بمبئي وارين ڳالهين جي پڄاڻي تي جيڪا خاطري ڪرائي هئي ۽ جيڪا مون صلاح ڏني هئي تنهن جي بلڪل خلاف هو ......“(8 )

سيد صاحب کي ان ڳالهه تي باهه وٺي وئي ته جناح صاحب، هدايت الله صاحب جي پٺڀرائي ڪري رهيو آهي ”جيڪو ظاهري طور تي ليگ جي وفاداريءَ جي حام هڻندي به غير ليگي ميمبرن کي ڪابينه ۾ شامل ڪري پارٽي ڊسپلين جي ڀڃڪڙي ڪري رهيو آهي. تنهن هوندي به کيس ليگ جي صدر جو آشيرواد حاصل آهي. جڏهن ته جناح صاحب جي سڄي ڪاوڙ ۽ ناراضگي وري منهنجي مٿان آهي ....“(9 )

حقيقت اها هئي ته هدايت الله صاحب مولا بخش صاحب کي اهو وچن ڏيئي چڪو هو ته جيڪڏهن جناح صاحب سنڌ ڪابينه ۾ شموليت تي اعتراض ڪيو يا سندس مسلم ليگ ۾ شموليت تي زور ڀريو، تڏهن به هو سندس ڀرِ کڻندو.

”جيڪڏهن جناح صاحب يا مسلم ليگ جي اعليٰ قيادت هن سياسي اتحاد تي راضي نه ٿي ته مان اوهان سڀني کي استعيفيٰ ڏيڻ لاءِ نه چوندس ۽ نه وري مسلم ليگ جي ميمبرشپ تي اوهان کان صحيح ڪرائڻ لاءِ ڪو زور وجهندس. جيڪڏهن اهڙي ڪا صورتحال بڻي ته منهنجو اوهان سان مخلوط حڪومت سان ڀرپور ساٿ هوندو.“(0 1 )

جناح صاحب جي رويي سبب سيد صاحب پنهنجي موقف تان لٿو ۽ هن هدايت الله صاحب سان ٺاهه ڪيو جنهن جي نتيجي ۾ هدايت الله صاحب مولا بخش صاحب سان ڪيل وچن تان ڦريو ۽ مولا بخش صاحب کي ڪابينه مان نيڪالي ڏيئي، سيد صاحب واري اميدوار محمد علي شاهه سان سرچاءُ ڪري کيس ۽ هندو آزاد پارٽي جي ٻن نمائندن کي پنهنجي ڪابينه ۾ کنيائين. بحران وقتي طور تي ٽري ويو ۽ سر غلام حسين صاحب هاڻي سک جو ساهه کنيو ۽ جيئن ته کيس گورنر صاحب ۽ هدايت الله صاحب جي پٺڀرائي ۽ تحفظ حاصل هو، تنهن ڪري هن کي هاڻي سنڌ سرڪار جا معاملا هلائڻ ۾ پري پري تائين ميدان صاف پئي نظر آيو.(1 1 )

جناح صاحب جي دٻاءَ ۾ اچي سيد صاحب عارضي طور تي آڻ مڃي هئي، پر هن حقيقت ۾ اڃان گوڏا نه کوڙيا هئا.

جون 1945 ع ۾ سيد صاحب مسلم ليگ جي نئين چونڊيل ڪائونسل جو اجلاس گهرايو، جنهن ۾ سندس حامين جي گهڻائي هئي. هن شيخ عبدالمجيد صاحب کي به واپس آندو جنهن سومري صاحب جي وفات کان پوءِ پيدا ٿيل خال کي ڀرڻ لاءِ، مسلم ليگ کي ڇڏي آزاد مسلم گروپ جوڙيو هو ۽ اهو چيو پئي ويو ته کيس واپس انهي ئي بنياد تي آندو ويو هو، جيئن هو وڏ وزارت جي عهدي لاءِ بيهاري سگهجي. پر اها رٿا ناڪام ثابت ٿي ڇو ته آزاد مسلم گروپ جي فوتي اڳواڻ جي ڀاءُ جي حيثيت ۾ مولا بخش صاحب وڌيڪ بهتر اميدوار جي حيثيت ۾ سامهون اچي ويو. سيد صاحب شيخ صاحب کي ايڪشن ڪاميٽيءَ جو چيئرمين مقرر ڪيو. هن راشديءَ صاحب کي به پارٽي ۾ خوش آمديد چيو جيڪو هاڻي حر معاملي کان واندو ٿي چڪو هو. 3  ۽ 4  جون واري گڏجاڻيءَ ۾ ڪائونسل ڪيترا ٺهراءَ منظور ڪيا جن مان ڪيترن ٺهرائن ۾ ”اعليٰ قيادت“ تي ڇوهه ڇنڊيا ويا ته اها صوبائي ليگ کي صوبائي اسيمبلي پارٽين ۽ وزارتن جي نگراني ۽ ڪنٽرول واري اختيار کان محروم ڪري رهي آهي.“ سيد صاحب پاران وزارتن تي ڪنٽرول جي ڪوششن خلاف جناح صاحب جيڪي اپاءَ ورتا هئا انهن قراردادن ۾ انهن تي سيد صاحب جو رد عمل سامهون آيو هو. بلڪل اهڙي ئي صورتحال ۾ 1944ع ۾ سيد صاحب ۽ کهڙي صاحب جي وچ ۾ اختلاف پيدا ٿيا هئا ۽ ٻيهر ان وقت جڏهن جناح صاحب، هدايت الله صاحب جي ڀرپور حمايت جو فيصلو ڪيو هو، پر دلچسپي جي ڳالهه اها آهي ته اها ساڳئي ئي ويڙهاند ورهاڱي کان پوءِ واري دور ۾ کهڙي صاحب مرڪز جي پاليسين خلاف جاري رکي. (2 1 )

سيد صاحب کي ان حقيقت جو هاڻي احساس ٿي چڪو هو ته مسلم ليگ جي مرڪز جي تنظيم ۾ اهڙن ميمبرن جي گهڻائي آهي جيڪي مسلم اقليتي صوبن سان واسطو رکن ٿا ۽ انهن جا مفاد مسلم اڪثريتي صوبن جي مفادن سان لازمي طور ٺهڪندڙ نه آهن. هاڻي ائين پئي لڳو ته صوبائي مسلم ليگ جي صدر ۽ پارٽي جي اعليٰ قيادت وچ ۾ ترت ٻه پاڻي ٿيڻ اڻٽر بڻجي ويو آهي.

اهڙي ريت کهڙو صاحب آزاديءَ کان پوءِ جنهن مسلم ليگ ۾ آيو اها صوبائي سطح تي ڦوٽ جو شڪار هئي ۽ مرڪز سان ان جا اختلاف وڌي رهيا هئا. ساڳئي وقت هندوستان جي قسمت جي فيصلي جو دارومدار به مسلم ليگ ۽ ڪانگريس پارٽيءَ ۾ ڪنهن سرچاءَ ٿيڻ ۽ موٽ کائيندڙ شاهي قوت جي نيڪ نيتي تي هو. لارڊ ويويل (Lord Wavell ) سڀني وڏين پارٽين جي نمائندگي سان وائسراءِ ڪائونسل جوڙڻ بابت صلاح مشورن لاءِ جون 1945 ع ۾ شملا ڪانفرنس ڪوٺائي. اها ڪانفرنس آخر ۾ ان ڪري ڪاميابي نه ماڻي سگهي، ڇو ته جناح صاحب جو اصرار هو ته ان ڪائونسل ۾ رڳو مسلم ليگ جا نامزد ڪيل مسلمان ميمبر کنيا وڃن، جيتوڻيڪ لارڊ ويويل ڪافي حد تائين جناح صاحب جي ان مطالبي سان سهمت هو، پر سندس زور هو ته پنجاب مان يونينسٽ پارٽي جو هڪ مسلمان به ان ڪائونسل ۾ کنيو وڃي. يونينسٽ ۽ برطانيه وچ ۾ جيڪي ناتا هئا ۽ جنگ دوران يونينسٽ حڪومت جيڪي خدمتون انجام ڏنيون هيون انهن جي پس منظر ۾ لارڊ ويويل جو اهو اصرار سمجهه ۾ اچي رهيو هو، پر جناح صاحب اها تجويز رد ڪري ڇڏي ۽ شملا ڪانفرنس کي ناڪامي نصيب ٿي. پر حالتون تيزيءَ سان پڄاڻيءَ ڏانهن وڌي رهيون هيون. عام چونڊون 1946 ع جي منڍ ۾ رٿيل هيون ۽ مسلم ليگ لاءِ پنهنجي ساک مڃائڻ ۽ آزاديءَ لاءِ ٿيندڙ ڳالهين ۾ پنهنجي اثر رسوخ کي ثابت ڪرڻ لاءِ اهو آخري موقعو هو.

8 2  آگسٽ تي جناح صاحب ڪراچيءَ آيو، ٻين مسلم ليگين جيان کهڙو صاحب به سندس آجيان لاءِ هوائي اڏي تي موجود هو. جناح صاحب کيس پنهنجائپ مان ڀاڪر پاتو ۽ چيو:

”خدا جو شڪر آهي ته اوهان پنهنجي عوام جي خدمت ڪرڻ لاءِ عزت سان آزادي ماڻي.“ (3 1 )

جناح صاحب کي ڀلي ڀت اها ڄاڻ هئي ته سنڌ هندوستان ۾ اڪيلو صوبو آهي جتي مسلم ليگ جي حڪومت آهي ۽ کيس ان ڳالهه جو وڏو اونو هو ته 1946 ع جي منڍ وارن چونڊن ۾ مسلم ليگ وڏي اڪثريت سان چونڊون کٽي صوبائي حڪومت جوڙي ته جيئن کيس پنهنجي پاڪستان واري مطالبي جي عمارت لاءِ سنڌمان پيڙهه جو پٿر مهيا ٿي سگهي. کهڙي صاحب جي مقبوليت مسلم ليگ لاءِ هڪ وڏو سرمايو هئي. خاص ڪري اهڙين حالتن ۾ جڏهن چونڊ سر تي بيٺل هئي ۽ پارٽيءَ جا اندروني ڏار ۽ اختلاف سنڌ ۾ مسلم ليگ جي اثر رسوخ کي وڏو هاڃو رسائي رهيا هئا.

جناح صاحب ان ڏس ۾ جيڪي شروعاتي قدم کنيا تن ۾ اها ڪوشش به شامل هئي ته پارٽي کي ڪمزور ڪندڙ ان اندروني ڇڪتاڻ کي ختم ڪرڻ لاءِ ڪو ٺاهه ڪرايو وڃي. هن هڪ اهڙي پارليامينٽري بورڊ جي تجويز ڏني جنهن ۾ سڀني گروپن کي نمائندگي حاصل هجي. سيدمخالف گروهه اهڙي هلچل هلائي رهيو هو ته سنڌ مسلم ليگ جي تنظيم جنهن ۾ سيد صاحب جي حمايتين جي اڪثريت هئي، تنهن کي بي اثر بنائڻ لاءِ هڪ متوازي مسلم ليگ جوڙي وڃي. سنڌي ٻوليءَ جي با اثر اخبار ”الوحيد“ پڻ اڻ ڏس ۾ وڏي زور شور سان حمايت ڪري رهي هئي. سڀني کي خبر هئي ته يوسف هارون صاحب انهيءَ سلسلي جو وڏو پرجوش حامي آهي. يوسف هارون صاحب کي کهڙي صاحب جي پٺڀرائي حاصل هئي، جنهن سندس والد جي وفات کان پوءِ سنڌ مسلم ليگ جي جنرل سيڪريٽري ۽ مرڪزي ليجسليٽو جي ميمبرشپ لاءِ سندس حمايت ڪئي هئي. سيپٽمبر ۾ پارليامينٽري بورڊ جوڙيو ويو، جنهن ۾ وزارتي گروپ مان هدايت الله صاحب، مير غلام علي ٽالپر صاحب ۽ پير الاهي بخش صاحب کي ۽ سيد گروپ مان سيد خير شاهه، آغا غلام نبي پٺاڻ (جنرل سيڪريٽري) ۽ خود جي ايم سيد صاحب کي (صدر طور) کنيو ويو. جڏهن کهڙو صاحب جيل کان ٻاهر آيو ته کيس به هڪدم ان بورڊ ۾ شامل ڪيو ويو. سيد صاحب بورڊ جي انهيءَ جوڙجڪ مان خوش نه هو، ڇو ته هاڻي سندس حمايتين جي اڪثريت نه رهي هئي، پر پوءِ به هن ان کي ”سنڌ ليگ جي استحڪام خاطر“(4 1 )قبول ڪيو. اها ڌار ڳالهه هئي ته سيد جو بورڊ جي فيصلي سان چپ چاپ سهمت هئڻ ناممڪن پئي لڳو.

جناح صاحب موڪلن گذارڻ لاءِ ڪراچي کان ڪوئيٽا روانو ٿيو ۽ پهرين آڪٽوبر تي پارليامينٽري بورڊ پارٽي ٽڪيٽن جي ورهاست لاءِ ڪراچيءَ ۾ اجلاس شروع ڪيو. اجلاس جي هلندي ئي سيد گروپ ۽ ٻين ميمبرن جا اختلاف سامهون اچي ويا. جن ضلعن ۾ سيد صاحب جي دلچسپي نه هئي ته اتي اميدوارن جي چونڊ متفقه طور تي گهڻي ڀاڱي کهڙو صاحب جي صلاح تي ٿي ويئي. پر جڏهن سنڌ جي مرڪزي ضلعن جو وارو آيو ته صورتحال تڪراري بڻجي وئي. سيد صاحب اهو ڏٺو ته ان معاملي تي جمهوري انداز ۾ ووٽ واري فيصلي ٿيڻ تي کيس شڪست ملندي ڇو ته بورڊ ۾ سندس حامين جي اڪثريت نه آهي. ته هن هڪدم اجلاس کي ملتوي ڪرڻ جو اعلان ڪيو، جنهن تي ٻين ميمبرن گوڙ ۽ احتجاج ڪيو. جيڪي ميمبر سيد صاحب جي ان فيصلي سان سهمت نه هئا، اهي پاڙي ۾ کهڙي صاحب جي گهر ۾ اچي گڏ ٿيا ۽ غور فڪر ڪرڻ لڳا ته هاڻي ڇا ڪجي. هدايت الله صاحب، پير الاهي بخش صاحب، مير غلام علي صاحب ۽ کهڙي صاحب پاران هڪ گڏيل تار جناح صاحب ڏانهن موڪلي ويئي. جنهن ۾ اجلاس ملتوي ڪرڻ واري فيصلي کي غير قانوني، غير آئيني ۽ ڏاڍائي تي ٻڌل قرار ڏنو ويو ۽ چيو ويو ته سيد صاحب ٿرپارڪر ۽ حيدرآباد ضلعن ۾ پنهنجي منظور نظر سيدن کي ٽڪيٽون ڏيڻ گهري ٿو. جڏهن ته ان ڏس ۾ اهي اميدوار نظر انداز ڪيا وڃن ٿا، جن جي سوڀ جا مناسب امڪان موجود آهن. بورڊ ذريعي پنهنجي مرضيءَ مڃرائڻ جي ڪوشش ۾ ناڪاميءَ کان پوءِ سيد صاحب مسلم ليگ ڪائونسل جو اجلاس سڏائڻ جو منصوبو جوڙڻ لڳو، جنهن ۾ سندس حمايتي واضح اڪثريت ۾ هئا. سيد صاحب پنهنجي سر به جناح صاحب ڏانهن تار اماڻي مطالبو ڪيو ته جيڪي ميمبر هن سان اختلاف ڪن ٿا تن کي برطرف ڪيو وڃي ۽ سندن جاءِ تي سندس ڪائونسل پاران نامزد ڪيل ٻيا ميمبر مقرر ڪيا وڃن. ان بابت جناح صاحب کي رپورٽ ڏيندي کهڙي صاحب 3  آڪٽوبر تي پنهنجي خط ۾ لکيو:

”پارليامينٽري بورڊ خوش اسلوبيءَ سان ڪم ڪري رهيو هو ۽ لاڙڪاڻي، جيڪب آباد ۽ نواب شاهه لاءِ اميدوار متفقه راءِ سان چونڊيا ويا. پر حيدرآباد ۽ ٿرپارڪر ضلعن لاءِ اميدوارن جي چونڊ ۾ مشڪلاتون سامهون آيون، بدقسمتيءَ سان اصل مسئلو اهو آهي ته انهن ضلعن لاءِ سمورا اميدوار جي ايم سيد صاحب يا ڪي ٻيا مير غلام علي خان ۽ آنريبل پير الاهي بخش صاحب جا منظور نظر آهن.

جن اصولن تي اسان سڀ راضي ٿيا سين تن موجب اهو طئي ٿيو هو ته ٽڪيٽ يا ته متفق راءِ يا وري وڏي اڪثريت جي فيصلي سان ڏني ويندي. ان ئي اصول هيٺ مٿي ذڪر ڪيل ضلعن يعني لاڙڪاڻي، جيڪب آباد ۽ نواب شاهه ضلعن جا اميدوار چونڊيا ويا. پر اهو اصول حيدرآباد ۽ ٿرپارڪر ضلعن تي لاڳو نه پئي ٿي سگهيو، ڇو ته 3  وزير هڪ پاسي هئا ۽ جي ايم سيد صاحب سميت 3  وري ٻئي پاسي هئا. ان صورتحال ۾، مان جنهن پاسي کان به ووٽ وجهان پيو ته ڳالهه اها ئي 4  ووٽ هڪ پاسي ۽ 3  ووٽ ٻئي واري پاسي بيهن پيا ۽ جيڪو اصول طئي ٿيو هو ان موجب اهو فيصلو نبيري لاءِ سينٽرل پارليامينٽري بورڊ جي اڳيان رکڻو هو.

پر جي ايم سيد صاحب اوچتو اجلاس  ملتوي ڪري ڇڏيو، باوجود ان ڳالهه جي ته اجلاس ملتوي ڪرڻ جي حق ۾ 2  ۽ ان جي خلاف 4  ووٽ هئا. بدقسمتي اها آهي ته ان معاملي تي گهوٽالي کڙي ڪرڻ بدران چيئرمين ان کي حل ڪرائڻ لاءِ آسانيءَ سان سينٽرل پارليامينٽري بورڊ ڏانهن موڪلي سگهي پيو ۽ سينٽرل پارليامينٽري بورڊ جيڪو به فيصلو ڪري ها، اهو ڌرين لاءِ قابل قبول هجي ها.

بهرحال مون کي خوشي ٿي آهي ته منهنجي خط جي جواب ۾ نوابزادي لياقت علي خان اهو لکيو آهي ته سينٽرل پارليامينٽري بورڊ هن مهيني جي 2 1  تاريخ ۽ آل انڊيا مسلم ليگ جي مرڪزي ڪميٽي هن مهيني جي 4 1  تاريخ ڪراچي اچي رهيا آهن.“(5 1 )

کهڙي صاحب محسوس ڪيو ته سيد جي انهن ڪاررواين کي گذدر صاحب ۽ راشديءَ صاحب جي ڪري هٿي ملي رهي آهي، جن جا پنهنجا مفادات هئا. گذدر صاحب کي مسلم ليگ کان پنهنجون ڪجهه ذاتي شڪايتون هيون ۽ تنهن وقت تائين هو پارٽي ۾ ڪو اهم ڪردار ادا ڪرڻ جي قابل ٿي نه سگهيو هو. جڏهن ته راشدي صاحب مسلم ليگ جي وڌندڙ مقبوليت کي محسوس ڪندي ان ۾ ٻيهر شموليت حاصل ڪئي هئي. هو مسلم ليگ جي ٽڪيٽ تي مرڪزي قانون ساز اسيمبلي ۾ وڃڻ گهري پيو ۽ ساڳئي وقت هو سنڌ ۾ ڪانگريس جي قيادت سان به ناتا برقرار رکڻ جو خواهشمند هو.(6 1)کهڙي صاحب جناح صاحب ڏانهن خط ۾ ان معاملي تي پنهنجي خيالن جو هن ريت اظهار ڪيو:

”مسٽر جي ايم سيد صاحب پارٽيءَ ۾ ڏڦيڙ پيدا ڪري ڏاڍو غلط ڪم ڪيو آهي. جڏهن ته اهو معاملو آسانيءَ سان ٽاري سگهجي پيو، پر اصل ۾ علي محمد راشدي صاحب ۽ ايم ايڇ گذدر صاحب جو ان معاملي جي پويان هٿ آهي. راشدي صاحب هندن جي چرچ تي ليگي حلقن ۾ ڦوٽ وجهڻ گهري ٿو ... هو سندن ايجنٽ ۽ ڇاڙتو آهي ۽ هو سيد صاحب کي گمراهه ڪرڻ ۽ ليگي حلقن ۾ ٽاڪوڙو مچائڻ جو هر موقعو خوب استعمال ڪري رهيو آهي. پر دشمنن جيڪي مشڪلاتون پيدا ڪيون آهن انهن کي دور ڪرڻ ۾ اوهان جي موجودگي وڏي هٿي ڏيندي. صورتحال اهڙي آهي جو جنهن جي پيش نظر سينٽرل پارليامينٽري بورڊ کي ئي ٻنهي ضلعن حيدرآباد ۽ ٿرپارڪر جي باري ۾ اسان ڪراچي ۾ ويٺل ميمبرن جي صلاح کان پوءِ فيصلو ڪرڻ گهرجي ۽ اهم معاملن تي کيس اوهان سان به صلاح مشورو ڪرڻ گهرجي“(7 1 )

جناح صاحب جوابي خط ۾ سخت چتاءُ ڏيندي لکيو:

”مون کي اميد آهي ته سينٽرل پارليامينٽري بورڊ ان معاملي کي ڪاميابيءَ سان نبيريندو. مان ان معاملي تي رڳو اهو چئي سگهان ٿو ته هن وقت اسان جي آڏو اکنڊ هندوستان جي مقابلي ۾ پاڪستان کي سوڀارو ڪرڻ جو معاملو آهي ۽ جيڪڏهن سنڌ ۾ اسان کي شڪست ملي ٿي ته پوءِ خدائي اسان جو واهي آهي.“(8 1 )

شايد هو اهو چوڻ گهري پيو ته پوءِ پاڪستان جو الله واهي آهي. ڇو ته جيڪڏهن مسلم ليگ جي پويان سنڌ جي حمايت نه پيئي رهي ته پاڪستان لاءِ ڪيس وڙهڻ ته ڇا پر ان جي پيش ڪرڻ جي به اميد نه پيئي رهي.

جناح صاحب جي بلوچستان کان واپس اچڻ يا سينٽرل پارليامينٽري بورڊ جي اجلاس ٿيڻ کان پهريان ئي سيد صاحب صوبائي ڪائونسل جو اجلاس سڏايو، جنهن ۾ هن سنڌ پارليامينٽري بورڊ تي عدم اعتماد جو اظهار ڪيو ۽ ان معاملي ۾ مرڪزي ڪائونسل کي صلاح ڏيڻ لاءِ هڪ پنج رڪني ڪاميٽي نامزد ڪئي. لياقت علي خان، نواب اسماعيل خان ۽ حسين امام صاحب تي ٻڌل ليگ جي پارليامينٽري بورڊ ٽن ڏينهن بعد اهو اعلان ڪيو ته صوبائي پارليامينٽري بورڊ جي اختلافن سبب اهو سنڌ ۾ مسلم سيٽن لاءِ 5 3  ٽڪيٽن جي ورهاست پاڻ ڪندو. ان سلسلي ۾ اجلاسن جي پهرين مرحلي ۾ چوويهن اميدوارن جا نالا طئي ڪيا ويا. اپر سنڌ جي معاملي ۾ ڪي به اختلاف نه هئا ۽ اتي جيڪڏهن ڪا مشڪل سامهون ٿي آئي ته کهڙي صاحب جي تجويزن تي اهي مسئلا حل ٿي پئي ويا. اتر اولهه سکر ۾ ”آزاد مسلم“ جي اميدوار مولا بخش سومري صاحب جي پوزيشن تمام مضبوط هئي ۽ اتي مقامي مسلم ليگي اميدوار غلام نبي پٺاڻ صاحب،  نبي بخش صاحب ۽ محمد حسين صاحب کي سندس مقابلي لاءِ ڪافي نه سمجهيو ويو ۽ اهو تجويز ڪيو ويو ته ان تڪ کان کهڙو صاحب کي چونڊ ويڙهائي وڃي. پر اها ڳالهه عملي طور تي ممڪن نه ٿي سگهي ڇو ته کهڙو صاحب سڄي سنڌ ۾ اميدوارن جي چونڊ مهم هلائڻ لاءِ گهربل هو ۽ کيس ڪنهن هڪ تڪ تائين محدود رکڻ مسلم ليگ لاءِ ڏاڍو ڏکيو پئي ٿيو. هن جي مخالفن کي به ان ڳالهه جو احساس هو ۽ هو کيس لاڙڪاڻي تائين محدود رکڻ گهرن پيا، جيئن ڊائو صاحب لکيو هو: