باب ٻاويهون

تباهيءَ جا پروڻ

فيبروري 1965ع دوران ذوالفقار علي ڀٽي فون تي کهڙي صاحب سان ملڻ جي خواهش ظاهر ڪئي ۽ کهڙي صاحب کيس ڪراچيءَ واري پنهنجي گهر مانجهاندي تي گڏجڻ جي دعوت ڏني. ان دعوت جو مقصد کهڙي صاحب کي ايبڊو تحت سياست مان پنهنجي نااهليءَ جي باقي بچيل ٻن سالن جي معافيءَ واسطي ايوب خان وٽ درخواست پيش ڪرڻ لاءِ راضي ڪرڻ هو. ڀٽي وڏا سبز باغ ڏيکاريا ته هو ان درخواست تي هڪدم راضپو حاصل ڪري وٺندو. کهڙي صاحب نرميءَ سان نابري واريندي ڄاڻايو ته جتي هن پنج سال صبر ڪيو آهي اتي وڌيڪ ٻه سال به ڪري سگهي ٿو. درخواست اماڻڻ جو وٽس سوال ئي پئدا نه ٿي ٿيو.

امڪاني طور تي ڀٽي سياستدانن کان اهڙا معافي ناما حاصل ڪري ايوب خان وٽ پنهنجو قد ٿي وڌايو، پر ان ڳالهه جا وڏا امڪان هئا ته ڀٽو اتي پنهنجي اهميت جتائڻ آيل هو. مانجهاندي تي ڀٽو انتهائي بااعتماد هو ۽ رڳو پنهنجو ذڪر ٿي ڪيائين. مسلسل ڳالهائيندي هن کهڙي صاحب کي ٻڌايو ته هن ايوب خان کي گهانا جي ڪوامي نڪروما وانگر هڪ جماعتي رياست ٺاهڻ جي صلاح ڏني آهي ۽ اهو ته سمورن ضلعي عملدارن کي پارٽي عهديدار بڻايو وڃي، مثال طور ڊپٽي ڪمشنر پارٽيءَ جو مقامي صدر هجي ته ايس پي سيڪريٽري، کهڙو صاحب دنگ رهجي ويو ۽ کيس چيائين ته اهو جمهوريت جي تابوت ۾ آخري ڪوڪو هوندو ۽ ماڻهو ان کي ڪڏهن به قبول نه ڪندا. ڀٽي ڪا خيالي ڳالهه نه ٿي ڪئي. اڳتي هلي جڏهن هو رياست جو سربراهه ۽ وزير اعظم بڻيو ته هن پڪ ڪئي ته سرڪاري عملدار جوڳي ريت پارٽيءَ جو حڪم مڃڻ ۾ پارٽي ڪارڪنن وانگر ئي ورتآءٌ ڪن. راءِ عامه جي سگهاري هئڻ سبب هن لاءِ هڪ جماعتي رياست جو رسمي اعلان ڪرڻ ناممڪن هو.

ان وقت ڀٽو پرڏيهي وزير هو، جيڪو عهدو هن مختصر عرصي ۾ ماڻي ورتو هو. هو سنڌ ۾ ايوب خان جي اعتماد وارو ماڻهو هو. هو ٽيهارو کن سالن جو نوجوان هو، جنهن آمريڪا ۽ آڪسفورڊ مان موٽڻ تي ڪراچيءَ ۾ پنهنجي وڪالت شروع ڪئي هئي. 1958ع واري بغاوت کان پوءِ اسڪندر مرزا جي ڪابينا ۾ کيس سنڌين جي نمائندي طور وزارت ڏني وئي هئي. اتي هن سخت محنت ڪري پهرين اسڪندر مرزا ۽ اڳتي هلي مرزا مان جان ڇڏرائڻ تي ايوب خان جي دلين ۾ پنهنجي لاءِ جاءِ ٺاهي ورتي. هن ايوب خان جو اعتماد ماڻڻ لاءِ تمام گهڻي ڪوشش ڪئي ۽ کيس سندس وڻندڙ نينگر ليکيو ويندو هو ۽ ايستائين جو سندن ناتن کي پيءُ پٽ جي ناتن جهڙو سمجهيو ويندو هو. ساڳئي وقت هن راولپنڊي واري هيڊ ڪوارٽرس ۾ ڪيترن ئي جنرلن سان ويجهي دوستي ڳنڍي هئي، جتي راڄڌاني1960ع واري ڏهاڪي جي شروعات ۾ ڪراچيءَ کان منتقل ڪئي وئي هئي.

ڀٽو اهو ڄاڻڻ جيترو عقلمند ضرور هو ته فوجي بغاوت واري دور کان پوءِ سياسي ۽ سرڪاري شعبي ۾ ترقيءَ جو واحد ذريعو فوجي ڪامورڪي اسٽيبلشمينٽ جي پٺڀرائي حاصل ڪرڻ آهي ۽ هن سياسي اختيار ۽ اقتدار حاصل ڪرڻ لاءِ اهو ئي رستو اختيار ڪيو. اها سندس سوچيل سمجهيل ڪوشش هئي جنهن جو اظهار ان واقعي مان ٿئي ٿو جيڪو ڀٽو 1972  ع ۾ پنهنجي چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر هئڻ وارن ڏينهن ۾ اڪثر ٻڌائيندو هو. ڀٽي جي آمريڪا مان موٽڻ تي سندس والد سر شاهنواز ڀٽي جنهن ڪراچيءَ ۾ ريٽائرمينٽ جا ڏينهن ٿي گذاريا کيس سياست ۾ گهڙڻ بابت کهڙي صاحب سان مشورو ڪرڻ لاءِ چيو. کهڙي صاحب کيس سڀ کان پهرين ڪنهن سياسي جماعت ۾ شامل ٿيڻ ۽ ان ۾ سرگرميءَ سان ڪم ڪرڻ ۽ پوءِ مڪاني اداري جي چونڊ وڙهڻ ۽ جوڳو تجربو حاصل ٿيڻ تي صوبائي يا مرڪزي اسيمبليءَ لاءِ پارٽي ٽڪيٽ گهرڻ جو مشورو ڏنو. ڀٽو ٽهڪ ڏيئي اها ڳالهه ٻڌائيندي چوندو هو ته جيڪڏهن کهڙي صاحب جي انهيءَ مشوري تي عمل ڪري ها ته اڃان تائين بلدياتي ڪائونسلر ئي هجي ها. بيشڪ کهڙي صاحب جي سياسي جيوت جي ارتقا به اهڙيءَ ريت ئي ٿي هئي ۽ هن جمهوري انداز ۾ اڳتي وڌڻ تي اعتبار ٿي ڪيو.

کهڙي صاحب ۽ ڀٽي وچ ۾ فرق گهڻو نه هئڻ کپندو هو. پر ٻنهي ۾ ڪو خيالي هڪجهڙايون ئي هيون. ٻنهي جو تعلق زميندار گهراڻن سان هو ۽ ٻئي لاڙڪاڻي ضلعي جا هئا پر هڪجهڙاين جي اتي پڄاڻي پئي ٿي. کهڙو صاحب پنهنجي پسمنظر ۾ پيوست هو ۽ وٽس گهرين پاڙن وارا اصول هئا جتي سندس سياسي جيوت جو وهنوار بيٺل هو. هو پنهنجي ذات ۾ ٿانيڪو هو تنهن ڪري سياست جي لاهين چاڙهين کيس هرکايو يا ايذايو نه ٿي.

کهڙي صاحب روايتي معاشري کي سمجهيو ٿي، جنهن وٽ سماج جي مختلف حصن جي حقن ۽ ذميوارين لاءِ صحتمند ڳڻتي هئي ۽ انهن جي عمل جي حدن جو به تعين ٿيل هو. وفادارين ۽ ڳالهين ٻولهين تي ڀاڙيندڙ نام نهاد جاگيرداراڻي سرشتي جي جوڙ توڙ بابت ڀٽي کي سواءِ انتهائي عام انداز جي ٻئي ڪنهن ڄاڻ يا ڳڻتيءَ بابت ڪا خبر ئي نه هئي. انهن حقن ۽ ذميوارين کيس پنهنجي انتهائي محدود خود غرض انفراديت جيڪا هن اولهه ۾ ڏٺي هئي ۽ جنهن کي اڳتي وڌڻ جو واحد رستو ٿي ليکيائين، سبب ڀٽائي ڇڏيو. سندس تعلق سياستدانن جي نئين نسل سان هو. روايتي سنڌي معاشري سان، (جنهن مان کيس سندس ابتدائي ڄمار ۾ ئي نڪرڻو پيو هو)، سندس تمام ٿورڙي ڏيٺ ويٺ هئي. هن پنهنجي حياتي اولهه زده بمبئي ۾ گذاري جتان اعليٰ تعليم لاءِ آمريڪا هليو ويو. هن هر موجود وقت جي اهميت مائل ڳالهه کي ساراهيو ٿي، جيڪا پهرين ته هڪ جماعتي رياست هئي پر ايوب خان سان ڦٽائڻ بعد سوشلزم ۾ تبديل ٿي وئي.

فوجي آمر جي وڻندڙ فرد طور ڀٽو انتهائي طاقتور ماڻهو هو. اها حيثيت هو سنڌ خاص طور تي لاڙڪاڻي ۾ پنهنجو ڌاڪو ڄمائڻ لاءِ استعمال ڪري رهيو هو. نواب آف ڪالاباغ جيڪو اولهه پاڪستان جو سخت گير حاڪم ليکيو ويندو هو، اڪثر اهو چوندي ٻڌو ويو ته سندس ڌاڪو سنڌ ۾ نٿو هلي ڇاڪاڻ جو اها ڀٽي لاءِ مخصوص ڪيل آهي. لاڙڪاڻو ته بلاشڪ سندس خاص ماڳ طور استعمال ڪيو/ ليکيو ويندو هو.

ڀٽي ۾ اسهپ ۽ حسد واريون صفتون ملڪ ۾ اهڙي اهم حيثيت حاصل ٿيڻ تي به جهڪيون نه ٿيون. سندس اسهپ خاص طور تي کهڙي صاحب لاءِ مخصوص هئي جيئن هيٺ ڏنل واقعا ڄاڻائين ٿا. ڀٽي جي پرڏيهي وزير بڻجڻ مهل کهڙو صاحب ڪجهه عرصي کان پاڪستان انڊونيشيا ثقافتي ايسوسيئيشن جو باني صدر هو. ان عرصي دوران برگيڊيئر اوئڪميٽو  هينڊراننگراٽ پاڪستان ۾ انڊونيشيائي سفير هو. سدس کهڙي صاحب سان ويجها ناتا هئا. صدر سوئيڪارنو 1963  ع ۾ پاڪستان جي دوري تي ٿي آيو. پرڏيهي وزير طور ڀٽي کي ايئرپورٽ تي سندس آڌرڀآءٌ ڪرڻو هو. پاڪستان انڊونيشيا ثقافتي ايسوسيئيشن جي صدر طور کهڙو صاحب به اتي موجود هو ۽ بعد ۾ سندس صدر سوئيڪارنو سان خلاصي ملاقات پڻ ٿيڻي هئي. جڏهن ڀٽي کي ان جو پتو لڳو ته هن انڊونيشيائي سفير کي چيو ته جيڪڏهن کهڙي صاحب جي سوئيڪارنو سان ملاقات ٿي ته ثقافتي ايسوسيئيشن کي سرڪاري مڃتا نه ملندي. حيراني ۽ پريشاني ۾ سفير ايسوسيئيشن جي سيڪريٽري محمود العزيز سان اها ڳالهه ڪئي جنهن کيس خاطري ڪرائي ته کهڙو صاحب تجربيڪار سياستدان آهي ۽ ان جو ڪو حل ڳولهي ڪڍندو. عزيز کهڙي صاحب سان گڏجڻ ويو ۽ کيس ڀٽي جي ڏنل چتآءٌ کان واقف ڪيائين. کهڙي صاحب سڪون سان عزيز کي وراڻيو ته:

”هن لاءِ پنهنجي ذات کان وڌيڪ اهم پاڪستان ۽ انڊونيشيا جا ناتا آهن. ڀٽو ٻاراڻي پيو ڪري پر ان جو امڪان رکڻ کپندو هو. بهرحال کهڙي صاحب چيو ته هو ڀٽي وانگر ورتآءٌ نه ڪندو ۽ سفير سان معذرت ڪندو ته ڪراچيءَ کان ٻاهر دوري تي هئڻ ڪري هو صدر جي آجيان لاءِ ايئرپورٽ تي نه هوندو ۽ سندس نمائندگي ايسوسيئشن جو نائب صدر حڪيم احسن ڪندو.“

ان ريت هڪ انتهائي پريشان ڪن صورتحال کي ٽارڻ لاءِ کهڙو صاحب پنهنجي زمينن تي هليو ويو ۽ حڪيم احسن سندس نمائندگي ڪئي. انڊونيشيائي صدر جي پاڪستان ۾ موجودگيءَ دوران کهڙو صاحب صدارت تان استعيفيٰ ڏئي پئي سگهيو ۽ اهو ڄاڻندي ته ڀٽو اڳتي به مسئلا پئدا ڪري سگهي ٿو، سو ڪجهه عرصي کان پوءِ ان عهدي تان استعيفيٰ ڏنائين. کهڙي صاحب ۽ ڀٽي جي گڏجي مانجهاندو ڪرڻ جي ڪجهه ئي عرصي کان پوءِ ايوب خان ڀٽي کي اٺن سالن تائين پاڻ سان گڏ رکڻ کان پوءِ برطرف ڪري ڇڏيو.

1960 ع کان پوءِ وارن سالن ۾ جڏهن ڀٽو پنهنجي غير معمولي ڪيريئر کي وڌائي ويجهائي رهيو هو، کهڙي صاحب جون سياسي سرگرميون، سياسي سرگرمين ۾ حصو وٺڻ کان سياستدانن کي نااهل قرار ڏيڻ لاءِ آگسٽ 1959  ع ۾ ايوب خان جي جوڙيل قانون ايبڊو سبب تمام گهڻيون گهٽجي ويون هيون، کهڙي صاحب صنعتن جي پٺ ڀرائي ڪندڙ ماحول جو فائدو وٺندي سنڌ ۾ زراعت سان لاڳاپيل صنعتون قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. هن ڪيتريون ئي ڪمپنيون قائم ڪيون ۽ اوستائين خانگي شعبي جي بينڪن کان سرمايو پڻ حاصل ڪيائين. پر جڏهن به حڪومت سان گهربل اجازت نامي لاءِ لهه وچڙ ۾ ٿي آيو ته کيس در بند ٿيل ٿي مليا. پڇاڙيءَ ۾ اولهه پاڪستان جي گورنر نواب ڪالا باغ کيس غير سرڪاري طور تي ڄاڻايو ته ڀٽو سندس مخالفت ڪندو پئي رهيو. جيڪڏهن ڪابه سرڪاري زيادتي سندس ڌيان تي آندي ٿي وئي ته نواب ڪالا باغ چيو ٿي ته هو بيوس آهي ۽ سنڌ خاص طور تي لاڙڪاڻو ڀٽي جي جاگير آهن ۽ کيس اتان جي معاملن کان پري رهڻ جو چيو ٿي ويو. درحقيقت ڀٽي اها حقيقت لڪائڻ جي ڪوشش به نه ٿي ڪئي ته هو سياست ۾ کهڙي صاحب جي ڪٽب جو اثر رسوخ ۽ صلاحيتن کي مڏو ڪرڻ ٿو چاهي. هن کلي ريت پنهنجو موقف واضح ڪيو ته هو لاڙڪاڻي سان ئي واسطو رکندڙ قاضي فضل لله کان نه ٿو گهٻرائي، جيڪو نه رڳو پاڻ ڪمزور هو پر سندس ڪو ٻار ٻچو به نه هو جيڪو کانئس پوءِ سياست جاري رکي پر کهڙي صاحب جا ٻار هئا جيڪي سندس پوئواري ڪندي سياست ۾ گهڙي پئي سگهيا، ان ڪري هو کين صنعتون هڻڻ جي ڪڏهن به اجازت نه ڏيندو ته جيئن مستقبل ۾ هو پنهنجو ڪو سياسي بنياد نه ٺاهي سگهن. اهو واضح ٿي ٿيو ته لاڙڪاڻي ضلعي ۾ پنهنجو بنياد مضبوط ڪرڻ لاءِ ڀٽي کي کهڙو ڪٽنب تباهه نه ته به گهٽ ۾ گهٽ ڪمزور ضرور ڪرڻو هو. هن ايوبي حڪومت ۾ وزير هئڻ دوران کهڙو ڪٽنب خلاف رياستي مشينري استعمال ڪندي پنهنجي انهيءَ مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ وسان نه گهٽايو.

1967 ع ۾ کهڙي صاحب زرعي سڌارن سان لاڳاپيل ڪم مان ڪنهن حد تائين واندو ٿيڻ تي ٻيو ڀيرو حج ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. کهڙي صاحب ۽ سندس زال هن ڀيري حج سان گڏوگڏ اردن ۽ عراق ۾ زيارتن ڪرڻ جو سعيو ڪيو. حج ان سال مارچ ۾ ٿيڻو هو ۽ کهڙو صاحب ۽ سندس زال هوائي جهاز وسيلي روانا ٿيا. 1950  ع  واري ڏهاڪي دوران سندن ڪيل پهرين حج وقت موجود سهولتن ۽ هاڻوڪين سهولتن ۾ ڏينهن رات جو فرق هو. رستا ۽ هوٽل سندن اڳوڻي ياترا جي ڀيٽ ۾ هاڻي تمام گهڻو سڌريل هئا. خانه ڪعبه جي ايراضي هاڻي سنگمرمر سان مزين هئي، جڏهن ته اڳي اها ڪچي هئي، سعي يا حاجرا جي ڊوڙڻ واري جاءِ هاڻ دڪانن سان سٿيل گهٽيءَ بدران ڇت وسيلي ڍڪيل راهداري هئي. هنن اهو حج نسبتاً سٺي موسم ۽ مناسب حالتن ۾ ڪيو. کهڙي صاحب ڪجهه پراڻن واقفن جهڙوڪ جدي ۾ احمد يوسف زلين الرضا سان سنگت جي تجديد ڪئي. سعودي عرب مان روانو ٿيڻ کان اڳ کهڙي صاحب جي سعودي بادشاهه فيصل بن عبدالعزيز سان ملاقات ٿي ۽ کيس بادشاهه سان گڏ رات جي مانيءَ جي دعوت ڏني وئي. کهڙي صاحب اسلامي دنيا جي انهيءَ عظيم اڳواڻ جي شخصيت مان تمام گهڻو متاثر ٿيو. ڪجهه سالن کان پوءِ ٻيهر کيس لاهور ۾ ٿيل اسلامي سربراهي ڪانفرنس دوران شاهه فيصل سان ملاقات جو موقعو مليو.

جدي کان کهڙو صاحب ۽ سندس زال 5  اپريل تي جهاز وسيلي عمان روانا ٿيا جتي پاڪستاني سفير نواب راحت سعيد ڇتاري ۽ سندس گهر واريءَ سندن پرگهور لڌي. ايندڙ ڏينهن هو موٽرڪار وسيلي اموي خليفي هشام بن عبدالمالڪ جو محل گهمڻ لاءِ ويا ۽  حضرت ابراهيم عليہ السلام ۽ حضرت يعقوب عليہ السلام پيغمبرن جي مزارن تي حاضري ڀريائون. هنن اوستائين اردني ڪنٽرول هيٺ القدس ڏانهن ويندي بيت اللحم پڻ گهميو. سفر دوران هنن جيريڪو ۽ بحر مردار جي وچ ۾ واقع حضرت موسيٰ عليہ السلام جو مقبرو پڻ ڏٺو. ٻنهي ڄڻن جمعو 7  اپريل يروشلم ۾ گذاريو جتي مسجد اقصيٰ ۾ جمعي نماز پڙهڻ جي سعادت حاصل ڪيائون. ان کان پوءِ هنن اوليوز جبل تي انٽر ڪانٽينٽل هوٽل ۾ مانجهاندو ڪيو. عمان واپسيءَ کان اڳ ٻنهي حضرت مريم جي مقبري ۽ يسوع جي گرجا تي پڻ حاضري ڀري. 8  اپريل تي هو عمان کان اڏاڻا ۽ ساڳي ڏينهن شام بغداد پهچي ويا.

بغداد ۾ هو اتان جي هڪ پراڻي ڪٽنب جي فرد محمد سالم الراديءَ جا مهمان بڻيا جيڪو جولاءِ 1958  ع واري بغاوت جي ڏينهن دوران ڀارت ۾ عراقي سفير هو. الراديءَ جي گهر واري ڀارت ۾ متعين سفيرن جي گهر وارين ۾ سڀ کان وڌيڪ سهڻي هئي ۽ هن کهڙو ڪٽنب لاءِ شاندار ميزبان هئڻ جو ثبوت ڏنو. سندس تعلق عثمانيه/ ڪرد اشرافيائي ڪٽنب سان هو. سندس هڪ سوٽ محمود شوڪت پاشا پهرين مهاڀاري لڙائي کان اڳ استنبول جو وزيراعظم پڻ رهيو هو. کهڙن جي بغداد وڃڻ تائين سندس والد منير عباس جيئرو هو. الراديءَ جي وڏي ڌيءَ سلميٰ گرٽن ڪاليج ڪيمبرج ۾ حميده جي ڪلاس فيلو هئي ۽ ٻنهي ڪٽنبن وچ ۾ گهرا ناتا برقرار رهڻا هئا.

ٻنهي عراق ۾ ڪيتريون ئي مذهبي ۽ تاريخي جايون گهميون جن ۾ پيران پير سيد عبدالقادر جيلانيءَ جو مقبرو ۽ مسجد سان گڏوگڏ اتي جي هڪ تاريخي لائبرري پڻ شامل هئي. هنن قزوين ۾ امام موسيٰ ڪاظم ۽ محمد تقي جي مزارن تي پڻ حاضري ڀري. هنن ڪوفي ۾ حضرت عليءَ تي حملو ٿيڻ واري مسجد ۽ نجف ۾ سندس مقبري جي پڻ زيارت ڪئي. هنن هڪ ڏينهن ۾ چار سئو ڪلوميٽرن جو فاصلو طئي ڪري ڪربلا ۾ امام حسين ۽ ٻين جي مزارن تي پڻ حاضري ڀري. کهڙي صاحب ۽ سندس گهر واريءَ آڳاٽي مسيوپوٽيمائي راڄڌاني بيبلون، سمارا ۾ عباسين جي يادگارن سان گڏوگڏ امام مهديءَ جي گمشدگيءَ سان لاڳاپيل غار جو به چڪر هنيو. کهڙا انهن تاريخي ماڳن کي پنهنجي اکين سان ڏسندي دنگ رهجي ويا هئا جن مان اڪثر ننڍي کنڊ جي مسلمانن جي اجتمائي لوڪ داستانن ۽ تاريخي اثاثي جو حصو هئا.

هنن الگيلاني ڪٽنب سميت عراق جي ڪيترن ئي معتبر ڪٽنبن سان ملاقاتون ڪيون ۽ ساڻن دوستيون رکيون. هنن بغداد شهر جي وچ ۾ دجلا نديءَ جي ڪپ تي مستنفر گهٽيءَ ۾ پنهنجي اباڻي گهر ۾ ٿانيڪو گيلاني ڪٽنب جي چڱي مڙس السيد يوسف وٽ به پير گهمايا. هنن سندس ننڍي ڀآءٌ ۽ پاڪستان ۾ عراق جي تاحيات سفير سيد عبدالقادر سان گڏ رات جي ماني پڻ کاڌي. هو ڀاڳ وارا هئا جو جولاءِ 1958  ع ۾ ٿيل بغاوت ۽ ان کان پوءِ پئدا ٿيل ڏڦيڙ کان اڳ سڪون ۽ استحڪام واري عرصي دوران بغداد گهمي سگهيا. 5 1  اپريل تي پي آءِ اي جي هڪ جهاز وسيلي ڪراچي واپس موٽندي هو پندرهن ڏينهن تائين مذهب ۽ تاريخ جي گاڏڙ سير جون يادون پاڻ سان گڏ آڻي رهيا هئا.

حج ۽ زيارتن کان واپسيءَ تي کهڙي صاحب جي دوستن سندس مان ۾  ڪراچيءَ ۾ آجياڻو ڏيڻ جو سوچيو. فريئر هال جي باغ ۾ ٿيل انهيءَ دعوت ۾ سڄي سنڌ مان سندس دوست ۽ گهڻگهرا ڪهي آيا جن آڏو هن پهنجي ڀلي پار واري سفر جا حال ونڊيا.

مارشل لا اختيارين 1958  ع کان وٺي ان صورتحال کي پنهنجي فائدي لاءِ استعمال ٿي ڪيو جنهن ۾ قومن کي پنهنجي مقصدن جي سولي حاصلات لاءِ اڳيئي ون يونٽ جي نالي تي ختم ڪيو ويو هو. ڪنهن به راءِ عامه ۽ عوامي احتساب جي پرواهه نه ڪندي هنن ملڪي انتظام هلائيندي ننڍن صوبن وارن سان ائين ئي زيادتيون ڪيون ڄڻ اهي سندن مفتوح هجن. مارشل لا ائڊمنسٽريٽرن سنڌ ۾ جيڪي اڻوڻندڙ فيصلا ڪيا تن ۾ زون بي (لاڙ) جي ائڊمنسٽريٽر جنرل ٽڪا خان جو اهو فيصلو به شامل هو جنهن موجب مئٽرڪ جي امتحان لاءِ هاڻ سنڌي ٻولي لازمي شرط نه هئي. ان فيصلي هڪ ئي ڌڪ ۾ ٻوليءَ جي حيثيت ختم ڪئي ۽ ان جي سنڌ ۾ رهندڙ ٻين ننڍن نسلي گروهن جي ختم ٿيڻ واري عمل جي هڪ اوزار طور اهميت ختم ڪئي.

نئين حڪمران ٽولي 1955  ع ۾ مرڪزي حڪومت طرفان ڪيل ان واعدي جي به پوئواري نه ڪئي ته ون يونٽ ٺهڻ کان پوءِ سنڌ جي لاڙ ۽ اتر جي بيراج اسڪيمن سبب پوک لائق بڻجندڙ زمينون مناسب اگهن تي مقامي آبادگارن کي ڏنيون وينديون. ان بدران انهن زمينن جو گهڻو تڻو حصو سول ۽ فوجي ڪامورن کي ڀڳڙن مٺ تي ڏنو ويو، اهو هر ڪنهن ڄاتو ٿي ته حاڪم جڏهن به ڪنهن سان خوش ٿي ٿيا ته انعام اڪرام طور ان کي سنڌ ۾ زمين ٿي ڏنائون. ساڳيءَ ريت 1955 ع ۾ ڪيل انهيءَ واعدي ته هيٺيون نوڪريون ترجيحي بنيادن تي مقامي ماڻهن کي ڏنيون وينديون، کي به نظر انداز ڪيو ويو. ۽ ڪلرڪي ۽ پٽيواليءَ لاءِ به صوبي کان ٻاهران ماڻهو آندا ويا. اها ڪڌي ريت اختيار ڪئي وئي ته جيئن ته پنهنجي ”اڪثر آفيسرن جو تعلق سنڌ سان نه هو تنهن ڪري هنن پنهنجي هٿ وس نوڪرين تي پنهنجي ”گرائين“ (ڳوٺائي) کي ٿي لڳايو.“ ساڳئي وقت صوبي ۾ ترقياتي ڪم ٺپ ٿي ويو. مسئلي ان ڪري به ڳنڀيرتا جو روپ ڌاريو جو ماڻهن ۽ حاڪمن وچ ۾ ڪو ڳانڍاپو/ رابطو نه هو. ايوبي حڪومت ۾ واحد سنڌي وزير ڀٽو هو جيڪو پنهنجي ذاتي ڪيريئر ٺاهڻ ۾ ايڏو رڌل هو جو ٻين معاملن تي ڌيان ئي نه ٿي ڏنائين.

کهڙي صاحب کي انهن حالتن تي تمام گهڻي ڳڻتي هئي. هن اولهه پاڪستان صوبي ۾ سنڌ جي شموليت واريون ڳالهيون ٻولهيون هلايون هيون ۽ جيتوڻيڪ فوجي آمريت مڙهڻ سبب صورتحال ۾ بنيادي تبديليون اچي چڪيون هيون پر کهڙي صاحب محسوس ٿي ڪيو ته سنڌين سان ڪيل واعدا پاڙڻ لاءِ ايوبي حڪومت کي راضي ڪرڻ واسطي کيس پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي. ان ريت سنڌ جي پراڻي قيادت صورتحال جي ازالي لاءِ پنهنجي وس ۽ وت آهر ڪوشش ڪئي. کهڙي صاحب جو گهڻو تڻو ڌيان ان تي هو ته عوامي مفادن خلاف ٿيندڙ هر قدم خلاف مناسب احتجاج درج ڪرائجي. هن انهن مامرن تي ڪرڙي نظر ٿي رکي جن خاص طور تي سنڌ جي ڀلائيءَ کي متاثر ٿي ڪيو. جيئن اولهه پاڪستان جو تڏهوڪو تعليم کاتي جو ڊائريڪٽر سيد غلام مصطفيٰ شاهه پنهنجي روايتي انداز ۾ ڄاڻائي ٿو:

”ايوب ڪانئر هو ..... هن کي رڦڻي اچي لڳي جو کهڙي صاحب ايوب خان جي تعليمي پاليسي ۽ ٽڪا خان جي سنڌ يونيورسٽيءَ جي وائيس چانسلر علامه آءِ آءِ قاضيءَ سان ڪيل اڍنگي ورتآءٌ ۽ ٽڪا خان جي سنڌي ٻوليءَ کي مناسب اهميت نه ڏيڻ تي ڪيترائي بيان جاري ڪيا. کهڙي صاحب ان حوالي سان ايوب خان کي ڪيترين ئي راتين جا اوجاڳا ۽ ڀيانڪ خواب ڏنا. ون يونٽ مخالف هنگامو اڳيئي زورن تي هو، مٿان کهڙي صاحب، حيدربخش جتوئي، جي ايم سيد ۽ شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ جا اهي بيان ايوب ۽ سندس ساٿارين لاءِ اخلاقي سياسي طور تي پريشان ڪُن هئا.“

جڏهن ڊسمبر 1966  ع ۾ ايبڊو واريون پابنديون لاٿيون ويون ۽ هو بيان جاري ڪرڻ کان وڌيڪ ڪجهه ڪري پئي سگهيو ته کهڙي صاحب آئين ۾ ترميم ۽ صوبن جي انهن جي اڳوڻي حيثيت تي بحاليءَ واسطي ون يونٽ مخالف محاذ جي سرواڻي ڪئي.

پر فوجي آمريت جي ڪن تي ڄڻ جونءَ به نه ٿي سري. فوجي قيادت ايترو ته ڦونڊيل هئي جو 1968  ع ۾ ايوب خان پنهنجي ”سڌارن جو ڏهاڪو“ ملهائڻ جو فيصلو ڪيو. سرڪاري پروپيگنڊا ته ڪنن جا پڙدا ٿي  ڦاڙيا پر اصل ۾ ان جو لڪل ابتڙ اثر ٿيو. ڊگهي فوجي آمريت کان تنگ آيل عوام کي ان خلاف پنهنجي اظهار جو ڪو بهانو ٿي کپيو:

”ڪنهن کي به سمجهه ۾ نه آيو ته ملڪ اوچتو ڪهڙي ريت هنگامن جو شڪار ٿيو جيڪي جنوري 1969 ع ۾ سڄي ملڪ ۾ جهنگ جي باهه وانگر پکڙجي ويا.“

ايوب خان جي اندرين همراهن مان هڪ گوهر ايوب چوي ٿو:

”ڇا سندس سرشتي خلاف وڌندڙ عوامي دٻآءٌ ڏسندي ايوب خان جا سرگرم حمايتي منجهائن هٿ ڪڍي ويا؟ ڇا اهو سياسي گهُٽ ۽ ٻوسٽ واري دور جو فطري نتيجو هو؟ ڇا اها هٿياربند فوجن طرفان ڪجهه سياستدانن سان گڏجي سٽيل سازش هئي يا ڇا آمريڪي سي آءِ اي ايوب خان جي زوال لاءِ ذميوار هئي؟ ان دور بابت ايندڙ ڏينهن ۾ اڀياس ڪندڙ عالمن ۽ دانشورن وانگر ايوب خان پڻ انهن سوالن ۾ وڪوڙيل هو؟“

بهرحال ڪجهه مهينن اندر پنهنجي حڪومت وانگر ايوب خان به بيمار ٿي پيو. سندس حڪومت ايتري ته بيمار هئي جو تقريبا مڪمل طور تي ڊهي پئي. فيبروري1969 ع ۾ هڪ ٻئي فوجي جنرل يحيٰ خان چيف مارشل لا ائڊمنسٽريٽر طور ايوب خان جي ڪرسي سنڀالي. يحيٰ خان اعلان ڪيو ته نئين آئين جي ضرورت آهي ۽ اهو ته عام چونڊون ڪرايون وينديون. 8 2  جولاءِ تي قوم کي پنهنجي ٻئي وڏي خطاب ۾ يحيٰ خان چيو ته سندس ذهن آئيني معاملن تي اڃان تائين کليل آهي، جيتوڻيڪ هو اوستائين 1956  ع وارو آئين بحال ڪرڻ تي ويچاري رهيو هو:

”آئيني مامري تي ڪجهه سمجهن ٿا ته 1956  ع وارو آئين ئي واحد جواب آهي. جڏهن ته ٻيا ان جا ايترائي مخالف آهن. ڪي چون ٿا ته چونڊون آباديءَ جي بنياد تي ٿيڻ گهرجن ته ڪي وري برابريءَ وارو اصول برقرار رکڻ جي فرمائش ڪن ٿا.

(ون يونٽ واري معاملي تي موقف ورهايل آهي. اهو به نقطي نظر آهي ته تمام ٿورڙين انتظامي ضرورتن کان سواءِ اولهه پاڪستان جي ون يونٽ واري حيثيت ۾ ڦير گهير ڪرڻ جي ڪا ضرورت ناهي. ڪجهه حلقن ۾ اهو سخت احساس آهي ته ون يونٽ ڪنهن به صورت ۾ قبولڻ جوڳو ناهي ۽ اولهه پاڪستان کي ون يونٽ کان اڳ واري حيثيت تي موٽايو وڃي.- ليکڪا جو نوٽ)

ان کان سواءِ اڀرندي ڀاڱي وارن اسان جي ڀائرن جو اٿاريل خود مختياريءَ وارو سوال به آهي.“

اهو ٿي لڳو ته آخرڪار فوجي نوڪر شاهاڻي راڄ کي پنهنجي راهه جي ڏکيائين ۽ ڳنڀيرتائن جو احساس ٿيڻ لڳو هو.

کهڙي صاحب باوقار طريقي سان رد عمل ظاهر ڪيو. کيس ان بابت ڪو شڪ شبهو نه هو ته گذريل هڪ ڏهاڪي دوران هلندڙ فوجي راڄ پاڪستاني تاريخ جو هڪ اونداهو باب هو ۽ جمهوري وهنوار معاملن کي هڪ ڀيرو ٻيهر سنئين دڳ سان لڳائيندا. هو ان موقف جو هو ته فوجي راڄ هڪ بدسنوڻ هو جنهن کي اهڙي ريت ئي ڦڙتيءَ سان مٽائي سگهجي ٿو جيئن برطانوي راڄ کي ختم ڪيو ويو. اها بلاشڪ ذاتي سگهه هئي پر ان وقت واري ڳنڀير صورتحال جو انتهائي گهٽ ادراڪ ثابت ٿيڻو هو. هو ڪڏهن به ايستائين جو پڇاڙيءَ تائين به عمل ۾ جنبيل اونداهي مفاد پرست قوتن جو ادراڪ نه ڪري سگهيو. هو سدائين دور رس نگاهه رکندڙ هو ته اڻٽر طور تي سنڌ واسي اهڙي ريت ئي اثر انداز ٿيندا جيئن آدجڳاد کان هلندا پئي آيا ۽ اهو به ته سندن اڳواڻ کين اوڏي مهل ڌڪ نه ڪڍندا جڏهن سندن مفاد ۽ ڀلائي جوکم تي هجن. هاڻ ماڻهو سياسي ٻوسٽ جي سالن مان نڪرڻ واسطي پتوڙي رهيا هئا. کهڙي صاحب کي قطعي ڪا حيرت نه هئي، هنن حڪمران طبقي طرفان عام ماڻهن کي مڪمل طور تي نظر انداز ڪرڻ وارن تڪبر سان ڀريل ۽ عوام دشمن فيصلن جي عوام تي پوندڙ اثرن جو انتهائي ويجهي کان مشاهدو ڪيو هو. سندس اندازو هو ته ڏهن سالن واري فوجي آمريت پاڪستان ۾ اهڙا مسئلا پئدا ڪيا آهن جيڪي حل ڪرڻ ناممڪن نه ته به ڏکيا ضرور هوندا. هن ڄاتو ٿي ته انهن مان سڀ کان اهم سنڌ، بلوچستان ۽ اوڀر پاڪستان جهڙن صوبن ۾ جن جي هٿياربند فوجن ۾ نه هئڻ جيتري ۽ ڪاموراشاهيءَ ۾ تمام ٿورڙي نمائندگي هئي، لاتعلقي ۽ نظراندازيءَ وارا احساس هئا. کهڙي صاحب ڏٺو ٿي ته فوجي راڄ انهن صوبن جي رهواسين کي ملڪي معاملن ۾ شرڪت واري احساس ۽ آزاديءَ جي ان احساس کان محروم ڪري رکيو آهي جنهن جي پاڪستان جي آزاديءَ سان اميد لڳائي وئي هئي. محرومي ۽ معاشي طور تي نظر انداز ڪرڻ وارو احساس خاص  طور تي اوڀر پاڪستان جي رهواسين ۾ تمام گهڻو واسو ڪري ويو هو. کهڙي صاحب کي ان جو پنهنجي سر اندازو هو ۽ هو پنهنجي سر درست سمجهه ۾ ايندڙ موقف تي پتوڙڻ ۽ جدوجهد ڪرڻ لاءِ تيار هو.

کهڙي صاحب ڄاتو ته سياسي پارٽين کي جيڪي فاطمہ جناح وارين چونڊن کان پوءِ عملي طور تي بي عمل هيون، نئين سر منظم ڪرڻ ۽ ٻيهر سرگرم ڪرڻ جي فوري ضرورت هئي. سندس پهرين ترجيح ان کي درست دڳ لائي سياسي سرگرمي جاري رکڻ هئي. هن ڄڻ ته تسليم ڪيو ته مسلم ليگ ۾ ڏڦيڙ ختم ڪرڻ جي ضرورت هئي ۽ ملڪي سطح تي هڪ مضبوط جماعت ٺاهڻ لاءِ موجود ٽنهي گروپن جي انضمام جي ضرورت هئي. ان مسئلي تي ويچارڻ لاءِ هن هڪ گڏجاڻي گهرائڻ جو فيصلو ڪيو.