|
ڊاڪٽر هدايت پريم
سمن جي دور جي سرڪاري ٻولي
” مهراڻ“ 2/1995ع ۾ نامور محقق غلام محمد لاکي جو مضمون ڇپيو
آهي” سمن جي دور جي علمي ۽ سرڪاري ٻولي“. مضمون
تمام عمدو ۽ عرقريزيءَ سان لکيل آهي. سندس محنت
داد لهڻو. لاکي صاحب جي سنڌ جي تاريخ تي ڪيل جاکوڙ
کي تحسين جي نگاهه سان ڏٺو وڃي ٿو، خاص طور سمن جي
دور تي سندس لکيل ڪتاب ”سمن جي سلطنت“ سندس تحقيقي
قابليت تي شاهد آهي. سندس ڪيترن ئي مداحن مان هڪڙو
مداح آءٌ به آهيان.
محترمه غلام محمد لاکي صاحب پنهنجي مضمون ۾ ثابت ڪرڻ جي
ڪوشش ڪئي آهي ته سمن جي دور جي سرڪاري ٻولي عربي
هئي ۽ نه فارسي. مذڪوره راءِ قائم ڪرڻ لاءِ لاکي
صاحب جيڪي دليل ڏنا آهن، سي مختصر طور هي آهن:-
1- سمن جي دور جي تعميرات جا ڪتبا نوي سيڪڙو عربيءَ ۾
آهن.
2- سمن جي دور جا ٻه ڪتاب دستياب ٿيا آهن جيڪي عربيءَ ۾
آهن: ” الزُبدة“ ۽ ’تذڪرة المراد.“
3- دهليءَ جي مرڪزي حڪومت ۽ سنڌ جي سمن جي وچ ۾ ڪڏهن به
مفاهمت پيدا نه ٿي، تنهنڪري ٻاهران نافذ ٿيندڙ
فارسي ٻولي سمن جي آزاد حڪمرانن کي نه ٿي آئڙي.
4- سمن جي دور جي سڪن تي عربي رسم الخط موجود آهي. (1)
هن مضمون ۾ آءٌ چئني دليلن جو قدري تفصيلي جائزوپيش
ڪريان ٿو.
1- ڪتبا:
سمن جي دور جا ڪتبا نوي سيڪڙو عربيءَ ۾ آهن. محترمه
محمد لاکي جي هيءَ راءِ گهڻيءَ حد تائين ته درست
آهي، پر مڪليءَ جي شهر خموشان سمن جي ڪرايل
تعميرات جي ڪتبن کي باريڪ بينيءَ سان جاچبو ته
معلوم ٿيندو ته ڪتبن جي تحرير ۾ اڪثريت عربيءَ ۾
قرآن مجيد جون آيتون ۽ حديثون لکيل آهن. ڪلام پاڪ
جون آيتون ۽ ٻيا ڪلما وغيره عربيءَ ۾ ئي لکي سگهجن
ٿا. ڄام نظام الدين جي مزار ۽ دولهه دريا خان جي
مزار تي لڳل ڪتبا ڌيان طلب آهن، خاص طور مڪلي نامي
۾ ڏنل تصويرون صفحو نمبر 785کان 793 تائين ڏسڻ
گهرجن.
سمن جي دور جي فارسي ڪتبن جو ذڪر ڪندي لاکو صاحب لکي ٿو
ته هڪ ڪتبو سيوهڻ ۾ قلندر جي درگاهه تي لڳل آهي،
ان مان ظاهر آهي ته مذڪوره ڪتبو فيروز تغلق جي دور
۾ سندس حڪم تي لڳو هو. ٻيو فارسي ڪتبو گجي شهر جي
ڀرسان شيخ ترابيءَ جي مزار تي لڳل هو، جو هن وقت
سنڌ ميوزيم حيدرآباد ۾ رکيل آهي. هن ڪتبي جي شروع
وارين سٽن ۾ فيروز تغلق جو نالو چٽو آهي. هنن ٻن
ڪتبن کان سواءِ سيوهڻ ۾ ٻه وڌيڪ فارسي ڪتبا پڻ
فيروز تغلق جي دور جا يادگار آهن. انهن جي اڀياس
مان معلوم ٿئي ٿو ته آزاد سمن ڄامن جو هن ڏس ۾
ڪوبه عمل دخل نه هو. اهي ڪتبا دهليءَ جي بادشاهن
جي حڪم ۽ پاليسيءَ پٽاندر لڳا هئا. ( مهراڻ 2/
1995ع، صفحو 52- 53)
سمن جي دور جو هڪ ڪتبو سرائڪيءَ ۾ پڻ مليو آهي، جيڪو
سنجرپور (بهاولپور) جي هڪ کوهه مان ڏيڍ سو ورهيه
اڳ نڪتو هو،جنهن جي پڙهڻي مولانا حفيظ الرحمان ”
ذڪرڪرام“ ۾ هيٺينءَ ريت ڏيندي لکيو آهي ته منجهس
جنهن سڪندر جو نالو ڄاڻايل آهي سو سنڌ جو سمو
بادشاهه ڄام سڪندر هو. ڪتبي تي تحرير هيءَ آهي:
سلان سلبند ٿپيان ڦگيا نام نصير
کوه کٽايا پتر گامڻ دي انڙ نام حمير
وقت سڪندر بادشاهه، ملڪ ڌڻي پهلوان
رعيت راضي ايهه جي، جو ٻڍا نت جوان
هڪ لک سلان لڳ چڪيان، ٿيا کوهه تمام
تِري سو ٻوٽي باغ دي، راڌي انڙ ڄام. (2)
دهليءَ جي حاڪمن يعني تغلقن جي حڪم ۽ پاليسيءَ پٽاندر سنڌ ۾
فارسيءَ جا ڪتبا لڳايا ويا. تغلقن جي پاليسيءَ ۾
فارسي ٻولي جو نفاذ به شامل آهي. ڪتبا فارسيءَ جا
لڳي سگهن ٿا ته فارسيءَ جو نفاذ به ممڪن آهي.
فارسي ڪتبا برابر تغلقن جي حڪم تي لڳا، انهن کي به سمن
جي دور سان ئي منسوب ڪيو ويندو ۽ لڳائڻ وارا
ڪاريگر، ڪيليگرافر/ ڪاتب ته دهليءَ مان نه آيا
هوندا. يقيناً سنڌ جي ڪاريگرن ۽ ڪاتبن جي هٿان
ڪتبا لڳايا ويا هوندا.
فارسي ڪتبن جو موجود هئڻ ۽ برقرار رهڻ پڻ هڪ طرح جي
ثابتي آهي ته فارسي ٻوليءَ کي ايتريءَ اهميت هئي
ته ڪتبا فارسيءَ ۾اڪرايا ويندا هئا ۽ سنڌ جا ماڻهو
فارسي چڱي لکي پڙهي سگهندا هئا. فارسي ڪتبن جي
موجودگي ۾ ائين چئي نٿو سگهجي ته سمن جي دور جي
سرڪاري ٻولي عربي هئي بلڪ فارسي ڪتبا هن ڳالهه جا
غماز آهن ته فارسي ٻوليءَ کي جوڳي اهميت حاصل هئي.
مڪليءَ جي قبرستان ۾ لڳل ڪتبا عربيءَ ۾ انڪري آهن ته
سنڌ ۾ عربي مذهبي ٻولي ۽ مقدس ٻوليءَ جو درجو رکي
ٿي، ۽ سما حڪمران خدا جي فضل سان ڏاڍا نيڪ ۽
ديندار مسلمان هئا. هنن ثواب خاطر قبرن تي عربيءَ
۾ ڪتبا اڪرايا. سنڌ جي حدن اندر ئي هڪ فارسي ڪتبي
جو احوال ڊاڪٽر بني بخش خان بلوچ ڏنو آهي:
اٻاوڙي تعلقي ۾ ريتي اسٽيشن کان ٽي چار ميل ڏکڻ طرف ۽
اڳوڻي ريڻي ندي جي ڦٽل وهڪري کان ميل ڏيڍ اوڀر طرف
”وڄڻوٽ“ جي قتل شهر جا کنڊر آهن. سن 1873ع ۾
کوٽائيءَ دوران هڪ سر هٿ آئي، جنهن تي هيٺين عبارت
اُڪريل هئي:
سلطان سکندر بادشاهه هي شان سيف اسم بالا
سرکار زهي سن سي باش 35512
کاريگر را قلم عد مرشد بس کار ابو راطا
ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي خيال ۾ اها سلطان سڪندر جي عهد ۾
ٺپي ويئي، ڪتبي جي پهرين سٽ سرائڪي ٻوليءَ ۾ آهي.
آخري سٽ جي پڙهڻي غالباَ فارسيءَ ۾ ” کاريگر راقلم
قاصر شد بس کار او تمام (شد)“ معلوم ٿئي ٿي. (3)
سمن جي دور جي ڪتبن لاءِ ائين چوڻ درست آهي ته قبرن۽
مقبرن تي اڪرايل اڪثر ڪتبا عربي ٻوليءَ ۾ آهن،
جڏهن ته ٻين تعميرات تي ڪتبا فارسيءَ ۾ اڪرايا ويا
آهن.
گجي شهر جي ڀرسان شيخ ترابيءَ جي مزار تي جيڪوڪتبو آهي ان ۾
علاؤالدين ڄام جوڻي جو نالو ۽ سن 872هه اڪريل آهي.
ڪتبي جون پهريون ٻه سٽون هي آهن:
بعهد شهر يار دهر سلطان داور( ڪذا)
شهه فيروز منصور و مظفر در صف ِ شاهان
پير حسام الدين راشدي مڪلي نامي ۾ لکي ٿو:
اهو ڪتبو تعليق ۾ آهي. 3 صفر 872هه ۾ فيروز تغلق جي در۾ ڄام
علاؤالدين جي حڪم تي موسيٰ بن شاهجهان اهو مقبرو
ٺهرايو (4)
غلام محمد لاکي جي خيال ۾ سمن جي شروعاتي دور جي فارسي
ڪتبن لڳائڻ ۾ آزاد سنڌ جي سمن جو ڪوبه عمل دخل نه
آهي. دراصل ڳالهه ته پڌري پٽ آهي ته ڪي سما حاڪم
دهلي حڪومت جا ڏن ڀرو به هئا ته ڪي آزاد به هئا.
سمن جي سموري دور کي نظر ۾ رکڻو پوندو. دهليءَ جي
حاڪمن ٻه يا ٽي ڀيرا سمن کي پنهنجي اثر هيٺ آندو.
ائين ڪيئن ٿي سگهي ٿو ته دهليءَ جي اثر واري عرصي
۾فارسي رائج هجي ۽ جڏهن آزادي نصيب ٿي ته فارسيءَ
کي نيڪالي ڏئي عربيءَ کي نافذ ڪيو ويو هجي، ۽ وري
جڏهن دهليءَ جو دٻاءُ هجي فارسي قائم ڪئي وڃي.
آزاد سنڌ گهڻي ۾ گهڻو عرصو ۽ سونهري دور ڄام نظام
الدين عرف ڄام نندي جي زماني ۾ ڏٺو، يعني ته ڄام
نندي ڀريا 48 سال حڪومت ڪئي، جيڪو پاڻ فارسيءَ جو
شاعر به هو. سندس هڪ رباعي هن وقت تائين محفوظ رهي
سگهي آهي:
اي آنکہ ترا نظام الدين ميخوانند
تو مفتخري مرا چنين ميخوانند
گر در ره دين از توخطائي افتد
شک نيست کہ کافر لعين ميخوانند. (5)
جيئن ته قبرن تي ڪتبن جو عربيءَ ۾ هجڻ جو اهڙو ڪو ٺوس ثبوت نٿو
چئي سگهجي، جنهن جي بناءِ تي چئجي ته سمن جي دور
جي سرڪاري زبان عربي هئي. ٻئي طرف هن دور جي مقبرن
۽ عام تعميرات تي فارسيءَ ۾ اڪريل ڪتبن جي موجودگي
سبب خاطرخواهه نموني چئي نٿو سگهجي ته سمن جي
سموري دور ۾ آزاد توڙي دهليءَ جي تسلط هيٺ آيل
سنڌ ۾ فارسي ئي سرڪاري ٻولي هئي.
2- ڪتاب:
محترم غلام محمد لاکي جي راءِ موجب سمن جي دور ۾ تحرير
ڪيل ٻه ڪتاب _ هڪ ” الزُبدة “ ۽ ٻيو ” تذڪرة
المراد“ _ موجود آهن، تنهن مان اندازو لڳايو ويو
آهي ته عربي ٻولي سمن جي سرڪاري ٻولي هئي.
ڪتاب ”الزُبدة “ جي باري ۾ احوال لکندي ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ
پنهنجا خيال هن طرح بيان ڪيا آهن:
” سمن حاڪمن ذاتي طور تي درسي ڪتابن لکائڻ جي ڪوشش
ورتي، جنهن جو ثبوت ان دور۾ منطق بابت لکايل هڪ
درسي ڪتاب مان ملي ٿو، جو اتفاقاً زماني جي دستبرد
کان بچي ويو آهي ۽ اڄ تائين قلمي صورت ۾ موجود
آهي. منطق جي درسي ڪتاب ” شمہ في الميزان“ جي
مطالعي کي وڌيڪ آسان بنائڻ خاطر ڄام انڙ عرف محمد
سڪندر شاهه ثاني سن 58/857 ( 1356ع) ڌاري مئنگلور
( ڪاٺياواڙ) جي استاد ۽ عالم مولانا علاؤالدين کي
استدعا ڪئي ته نئين سر سمجهاڻي (شرح) سان اهو ڪتاب
مرتب ڪري،جنهن تي مولانا علاؤالدين ” الزُبدة “
نالي ” شمہ في الميزان “ جي شرح لکي.“ (6)
ٻيو ڪتاب، جنهن جو ذڪر لاکي صاحب ڪيو آهي سو آهي ”
تذڪرة المراد“ . هي ڪتاب سمن جي دور ۾ حاجي محمد
حسين صفائي لکيو. هن ڪتاب جي باري ۾ سيد حسام
الدين راشدي صاحب لکي ٿو:
شيخ محمد حسين صفائيءَ جي والده سيد محمد حسين المعروف
به پير مراد شيرازي جي گهر ۾ ڪم ڪندي هئي. شاهه
حسن ارغون ٻه دفعا شيخ جي زيارت ڪرڻ جي خواهش ڪئي،
ليڪن کيس اجازت ڪانه ڏنائين. پنهنجي پير جي سوانح
۾ ” تذڪرة المراد“ (عربي) تاليف ڪيائين. سن 931 هه
۾ فوت ٿيو. (7)
”تذڪرة المراد“ جو هڪ نسخو سيد احمد ( پير مراد شيرازي
جو والد) جي اولاد مان سيد محمد نورالدين حسين وٽ
بهروچ ۾ موجود هو. هي ڪتاب پير حسام الدين صاحب
مڪلي نامه جي حاشين جي ماخذ طور به ڄاڻايو آهي.
(8)
پير مراد شيرازي، جنهن جي سوانح هن ڪتاب ” تذڪرة المراد“ ۾ ڏني
وئي آهي، سو سنڌ جو هڪ ڪامل بزرگ ۽ ولي الله هو.
تحفة الڪرام ۾ آيو آهي ته شيخ صدرالدين حضرت ذڪريا
ملتاني جو ڏوهٽو جڏهن ٺٽي آيو ۽ اچي ساڻس مليو،
تڏهن کيس چيائين ته ” مراد مشائخاني و از تو
مرادها حاصل شوند“. پير مراد شيرازيءَ جو ڏاڏو ۽
والد صاحب سن _ 7 هجري ۾ شيراز مان هلي سنڌ ۾ آيا.
شيراز جو خاندان ٺٽي ۾ علم و دانش جو هڪ مينار هو.
شيرازي عالمن جي پنهنجي مادري زبان فارسي هئي.
سمن جي دور ۾ تصنيفات عربي توڙي فارسيءَ ۾ ٿيون، جي هن
دور جون علمي ۽ ادبي زبانون هيون. غلام محمد لاکو
صاحب پنهنجي ڪتاب ” سمن جي سلطنت “ ۾ لکي ٿو :
” دريا خان جي شهادت کان پوءِ سنڌ جو تختگاهه ٺٽو ڏهن
ڏينهن تائين آگ ۽ خون ۾ سڙندو رهيو. ڏهن ڏينهن ۾
هن تباهيءَ شهر جي رونق ۾ چهچٽو ختم ڪري ڇڏيو.
سوين گهر اجڙيا ۽ هزارين ماڻهو شهيد ٿيا. ان تباهه
ڪن حالات ۾ نه شريف جي عزت محفوظ رهي ۽ نه وري
عالم جو علم ۽ ڪتاب بچي سگهيا.“(9)
3- ٻولي:
لاکو صاحب پنهنجي مضمون ۾ لکي ٿو ته ” سنڌي حاڪمن مڪمل آزادي
وٺڻ کان پوءِ غلامي ۽ محڪومي جي هر نشان کي ختم
ڪيو هوندو. فارسي ٻولي بدستور سرڪاري ٻولي رهندي
اچي ها ته ( علاؤالدين ڄام جوڻي کان پوءِ) سمن جي
خاتمي تائين سنڌ ۾ هن ٻوليءَ ۾ تصنيف ۽ تاليف جا
انبار لڳي وڃن ها. “ ( صفحو 54) فرض ڪجي ته سمن جي
دور ۾ عربي سرڪاري ٻولي هئي ته پوءِ عربي ٻوليءَ ۾
تصنيف ڪيل ڪتابن جا انبار ڪٿي آهن؟ صرف ٻه ڪتاب
دستياب آهن، تن مان هڪ جو مصنف مولانا علاؤالدين
مئنگلوري ڪاٺياواڙ جو رهاڪو هو. ڇا سمن جي دور ۾
سنڌ ۾ عربيءَ جو ڪوبه اهڙو عالم ڪونه هو جيڪو عربي
ڪتاب ” شمہ في الميزان“ جي آسان شرح لکي سگهي ها!
اها ڪهڙي مجبوري هئي جنهن سبب ڪتاب ” الزبدة “ لکڻ
لاءِ ڪاٺيا واڙ جي عالم کي چيو ويو. سمن جي دور ۾
عربي سرڪاري ٻولي هجي ها ته سندن درٻار عربيءَ جي
عالمن سان ڀريل هجي ها، پر ڏسڻ ۾ ائين ٿو اچي ته
سمن حاڪمن مان ٻه حاڪم پاڻ فارسيءَ جا شاعر هئا ۽
سندن شان ۾ قصيده به فارسيءَ ۾ ملن ٿا. سمن جي
دور ۾ ايران، هرات ۽ وچ ايشيا جي اهڙن علائقن
مان عالمن، فاضلن ۽ استادن جو هڪ وڏو انگ دعوت ڏئي
سنڌ ۾ گهرايو ويو، جتي جي علمي ۽ عام ٻولي فارسي
هئي. سمن جي سرڪاري زبان عربي هجي ها ته عرب
علائقن مان عالم گهرايا وڃن ها. سمن جي دور سان
تعلق رکندڙ فارسيءَ جي ڪن عالمن جا نالا ڊاڪٽر
الانا صاحب ڏنا آهن : ڄام نندو، قاضي قاضن، شيخ
عيسيٰ لنگوٽي، مخدوم بلاول، قاضي شيخ محمد اُچي،
مولانا ضياءُ الدين راهوٽي، مولانا مصلح الدين
لاڙي، سيد مراد شاهه شيرازي ۽ سيد علي شيرازي
(10). فارسي شاعر، جن جو تعلق سمن جي دور سان آهي،
تن مان ڪي نالا غلام محمد لاکي صاحب پاڻ زير نظر
مضمون ۾ ڏنا آهن؛ اثير الدين ابهري، انوار، مخدوم
بلاول، شيخ حماد، عبدالعزيز ابهري، عيسيٰ
برهانپوري ۽ ڄام نندو. ( صفحو 51)
مٿي ڄاڻايل سمورين حقيقتن مان معلوم ٿئي ٿو ته سمن جي دور ۾ ٻئي
ٻوليون عربي توڙي فارسي،علمي ۽ ادبي حيثيت ۾ موجود
هيون. تصنيف و تاليف جو سلسلو ٻنهي ٻولين ۾ جاري
هو. مدرسن ۾ جتي عربيءَ ۾ تعليم ڏني ويندي هئي،
اُتي فارسي پڻ پڙهائي ويندي هئي. جيئن ته ارغونن
جي شروع ۾ ئي ٺٽي شهر کي تلف و تاراج ڪيو ويو، ته
ڪتاب پڻ صفحه هستيءَ تان ميسارجي ويا؛ اتفاقاً ٻه
ڪتاب عربيءَ جا بچي ويا آهن. صرف ٻن ڪتابن جي آڌار
تي ائين چوڻ ته سمن جي دور جي سرڪاري ٻولي عربي
هئي. سراسر نامڪمل ثبوت آهي.
بقول محترم غلام محمد لاکي صاحب جي سمن جي دور ۾ دهلي
جي حڪمرانن سان گڏ به مفاهمت پيدا ڪانه ٿي تنهنڪري
ٻاهران نافذ ٿيندڙ فارسي ٻولي سمن جي آزاد حڪمرانن
کي نه ٿي آئڙي، تنهنڪري فارسي زبان کي هنن سرڪاري
زبان جو درجو نه ڏنو هوندو. هن ڏس ۾ فارسي ٻوليءَ
جي خاص طور سمن جي دور ۾، اهميت ۽ حيثيت متعين ڪرڻ
لاءِ چند گذارشون پيش ڪجن ٿيون.
سمن جي دور ۾ فارسي جي سرڪاري حيثيت هئڻ بابت ڊاڪٽر نبي
بخش خان بلوچ لکي ٿو:
” بحيثيت سرڪاري زبان جي غالباَ سمن جي دور جي شروعات
کان وٺي فارسي جو دخل شروع ٿيو. ان جو مکيه سبب
اهو هو جو ان کان اڳ تقريباَ ٻن سون ورهين کان وٺي
فارسي دهليءَ جي مرڪزي حڪومت جي دفتري ۽ سرڪاري
ٻولي جي حيثيت ۾ اهميت حاصل ڪري چڪي هئي ۽ پڻ
صوبائي گورنرن جي دفتري زبان جي حيثيت ۾ هندستان
جي گهڻي ڀاڱي ۾ اها عام ڪاروباري زبان جي صورت ۾
رائج ٿي چڪي هئي. سمن جي طاقت جي اسرڻ وقت سنڌ جا
پاڙيسري پرڳڻا گجرات توڙي ملتان سڌو سنئون دهليءَ
جي ماتحت هئا.“ (11)
هن سلسلي ۾ ڊاڪٽر بلوچ اڳتي لکي ٿو:
” ملتان جي گورنر عين الملڪ جي خط و ڪتابت فارسيءَ ۾
آهي ۽ يقيني طور ڄام ٻاڻڀڻيي ۽ سنڌ جي ٻين سربراهن
طرفان لکپڙهه پڻ فارسيءَ ۾ ٿي هوندي. اها آڳاٽي ۾
آڳاٽي فارسي خط و ڪتابت آهي جيڪا دهلي جي مرڪزي
حڪومت جي گورنر ۽ سنڌ جي سمن حاڪمن ۽ ٻين سربراهن
جي وچ ۾ ٿي ۽ جنهن جو پڪو پختو تاريخي حوالو موجود
آهي. ان بناءَ تي چئي سگهجي ٿو ته سمن جي طاقت جي
شروعات کان وٺي فارسي سياسي معاهدن ۽ مراسلن جي
زبان تسليم ٿيڻ لڳي.“ (12)
پير حسام الدين راشدي صاحب گورنر عين الملڪ جا سنڌ جي
سمن حاڪمن ۽ ٻين اميرن ڏانهن لکيل خط سنڌي ترجمي
سميت مڪلي نامي ۾ ڏنا آهن.
لاکو صاحب سمن جي دور ۾ عربي ٻوليءَ جي اهميت کي واضح
ڪندي لکي ٿو ته ٻن صدين کان هندستان ۽ سنڌ ۾ڪڏهن
به مفاهمت پيدا نه ٿي سگهي. سنڌ جي سمن ۽ گجرات جي
بادشاهن ۾ بهترين لاڳاپا قائم هئا. گجرات ۾ عربي
زبان کي اعليٰ مقام مليل هو، ان ريت سنڌ جي حاڪمن
به هن زبان کي اهميت ڏني جا سندن خاتمي تائين جاري
رهي. ( صفحو 54)
سنڌ ۽ گجرات جا لاڳاپا سمن ۽ گجرات جي بادشاهن جي وچ۾
سڱابندي ٿيڻ سبب تمام سٺا هئا. گجرات ۾ عربي کي
اهميت ڪيتري به هئي پر سرڪاريءَ ٻوليءَ جي حيثيت
اُتي به انکي ڪونه هئي. گجرات مان هن زماني جو هڪ
ڪتبو احمد آباد جي ويجهو مليو آهي. هن ڏس ۾ ايڊلجي
ڏوسا ڀائي لکي ٿو:
” احمد آباد گجرات کان هڪ ميل جي فاصلي تي هڪ کوهه
سلطان محمود بيگڙي جي گهر واري راڻي ٻائي هريءَ
کوٽايو هو، جنهن ۾ ڪيتريون بالڪنيون ۽ ڏاڪڻيون
وغيره پڻ هيون. هڪ بالڪني تي سنسڪرت ۾ اڪريل ڪتبو
هو، جنهن تي کوهه جي تعمير جي تاريخ سومر 13 مهينو
سنبت 1556، يعني ته 1500- 1499عيسوي سال لکيل آهي.
کوهه تي اٽڪل ٽي لک ٽنڪا خرچ آيو.“ (13)
سمن جي دور ۾ موجوده سنڌ جي حدن اندر يعني ننگر پارڪر
لڳ ڀوڏيسر ۾ گجرات جي حاڪم محمود بيگڙي هڪ مسجد
تعمير ڪرائي هئي، جنهن جي ڊيگهه ۽ ويڪر ٽيهه فوٽ
آهي. اڏاوت جونمونو بهترين آهي. اندر فارسيءَ ۾
اکر لکيل آهن ” محمود شاهه بن مظفر شاهه بن غياث
الدين سن 1505ع.“ هيٺ گجراتيءَ ۾ سن لکيل آهي ”
سنبت 1562“ ۽ فارسيءَ ۾ لکيل آهي ” جيڪڏهن مسجد
زخمي ٿي پوي ته وقت جي حاڪم تي اهو فرض عائد ٿئي
ٿو ته ان کي درست ڪرائي.“ (14)
ڀوڏيسر جي مسجد ۾ هيءُ ڪتبو اڃا به موجود آهي. 1992ع ۾
ٿر سيمينار مِٺي جي موقعي تي هيءُ ڪتبو مون پاڻ ته
ڏٺو هو، پر محترم غلام محمد لاکي صاحب به ڏٺو هو.
گجرات جي حاڪمن جا ٻه ڪتبا هڪ سنسڪرت ۾ ۽ ٻيو فارسيءَ ۾
ثابت ڪن ٿا ته گجرات ۾ عربي سرڪاري ٻولي نه هئي،۽
فارسيءَ کي نه صرف گهڻو مان مرتبو هو پر سرڪاريءَ
ٻولي به فارسي هئي.
سمن جي دور ۾ سنڌ جي چوطرف فارسيءَ اثر رسوخ تمام گهڻو
هو. سنڌ ۾ فارسي سمن کان اڳ ئي پهچي چڪي هئي. ڪن
عالمن جي راءِ موجب سنڌ ۾ فارسيءَ جي شروعات عربن
جي اچڻ سان ٿي. محمد بن قاسم جي لشڪر ۾ ڪيترائي
جٿا فارسي ڳالهائڻ وارا موجود هئا. هن ڏس ۾ ڊاڪٽر
اياز قادري لکي ٿو:
” جيڪڏهن عربن سان گڏ ايران وارن به سنڌ ۾ قدم رکيو ته
ان مان اهو انومان ڪڍي سگهبو ته پارسي زبان عربي
زبان سان گڏ سنڌ جي ڌرتيءَ تي وک وڌائي هئي. قاضي
احمد ميان اختر جهونا ڳڙهي پنهنجي مضمون ” سندهه
کا فارسي ادب“ ۾ پڻ اهڙي خيال جو اظهار ڪيو آهي.
انهن ۾ ڪيترائي شيرازي به هوندا جن جي مادري زبان
پارسي هئي. ان ڪري قياس ڪري سگهجي ٿو ته فارسي
زبان ايرانين بدولت پهتي هوندي، جيڪي محمد بن قاسم
جي فوج ۾ شريڪ هئا.“ (15)
مولائي شيدائي لکي ٿو:
” عرب جاگرافيدانن ۽ سياحن جي بيانن مان معلوم ٿئي ٿو
ته عرب دور کان وٺي سنڌ ۾ عربيءَ سان گڏ فارسي به
ماڻهن ۾ مقبول هئي. بشاري مقدسي سنڌ ۾ 985ع ۾ آيو
هو. هو لکي ٿو ته فارسي زبان سنڌ وارا سمجهن ٿا.“
(16)
سمن جي دور ۾ فارسي ٻوليءَ جي حيثيت ۽ اهميت جي باري ۾
مختلف عالمن ۽ اسڪالرن جا بيان تفصيل ۽ وضاحت سان
ملن ٿا. هت صرف ٻه حوالا پيش خدمت آهن:
سومرن جي ڏينهن ۾ ئي فارسي سرڪاري زبان بڻجي چڪي هئي.
سمن جي ڏينهن ۾ فارسي زبان جو رواج اڃان به وڌيو ۽
فارسيءَ ۾ تصنيف ۽ تاليف جو آغاز ٿيو. ان دور جي
ڪن فارسي شاعرن جا نالا به ملن ٿا. (17) هي بيان
ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌيءَ جو آهي.
ٻيو حوالو جناب ايم . ايڇ . پنهور صاحب جي ”ڪرانالا
جيڪل ڊڪشنري آف سنڌ“ مان ڏجي ٿو. جناب پنهور صاحب
لکي ٿو:
“ Arabic probably continued to be used as official
language by Soomras, but with the advent of
sammas, Persian was adopted as official
language.”(18)
سمن حڪمرانن کي ڌارين جي ٻولي فارسيءَ سان ذرو به نفرت
هجي ها ته ردعمل طور محبت پنهنجي ٻولي سنڌيءَ سان
ڪن ها، پر ائين نه ٿيو آهي. سنڌي ٻوليءَ جي ڪابه
همت افزائي سمن جي دور ۾ سرڪاري سطح تي ڪانه ٿي
آهي. لاکو صاحب به تسليم ڪري ٿو. پاڻ مضمون ۾ لکي
ٿو ته ويچار صرف ان ڳالهه جو آهي ته سمن ڄامن،
جيڪي نج نبار سنڌي نسل جا هئا، انهن پڻ پنهنجي
مادري ٻوليءَ جي ترقي ۽ واڌاري ۾ ڪابه دلچسپي نه
ورتي ( صفحو 53) پوءِ به سمن جي دور ۾ سنڌي ادب ۾
گهڻو واڌارو آيو، ڇاڪاڻ ته هن دور ۾ ڪافي تعداد ۾
شاعرن جو ڪلام ملي ٿو، جن مان مخدوم احمد ڀٽي،
حماد جمالي، نوح هوٿياڻي، اسحاق آهنگر ۽ شيخ پراڙ
ته نهايت نامور شاعر ٿي گذريا آهن.هن دور ۾ ڪلام
جو جيڪو وڏي ۾ وڏو ذخيرو مليو آهي سو آهي قاضي
قادن جو، جنهن کي لاکو صاحب سمن جي دور جو نه پر
ارغون دور جو شاعر سڏي ٿو. قاضي قادن جي جنم ۽
وفات جا سن نامور محقق هيري ٺڪر مطابق هي آهن: جنم
1463ع ۽ وفات 1551ع. سمن جي سلطنت جي خاتمي جو سن
آهي 1520يعني ته 1520ع ۾ قاضي قادن 57 سالن جو هو.
قاضي قادن پنهنجي زندگيءَ جا 57 سال سمن جي دور ۾
گذاريا ۽ آخري ايڪٽيهه سال ارغون دور حڪومت ۾
گذاريا. ڇا قاضي قادن 57 سالن جي عمر کان پوءِ شعر
چوڻ شروع ڪيا؟ ائين به نه هوندو ته قاضي قادن 57
سالن جي عمر کان پوءِ شعر چوڻ ئي ڇڏي ڏنو هوندو
تنهنڪري قاضي قادن کي سمن جي آخري دور ۽ ارغون جي
شروع واري دور جو شاعر تصور ڪرڻ درست آهي. بهرحال
سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ معياري شعر سرجڻ واري دور ۾ سمن
ڄامن سنڌي ٻوليءَ جي ڪابه پذيرائي ڪانه ڪئي.
سنڌ ۾ فارسي شاعري:
سنڌ ۾ فارسي شاعري سمن جي حڪومت کان به اڳ شروع ٿي چڪي
هئي. ڊاڪٽر سدارنگاڻي لکي ٿو:
علي بن حامد ڪوفي ڪتاب ”منهاج الدين و ملک“جو فارسي
ترجمو ڪيو، جيڪو چچنامي جي نالي سان عام مشهور
آهي. هن ڪتاب ۾ پنهنجا فارسي شعر به ڏنائين، جيڪي
ناصرالدين قباچه ( وفات 1228ع) جي تعريف ۾ چيل
آهن. هڪ شعر هي آهي:
خسروا ملک پر تو خرم باد
کل گيتي ترا مسلم باد
سدار نگاڻيءَ جي خيال ۾ علي ڪوفي فارسيءَ جو پختو شاعر
هو ۽ سنڌ ۾ فارسي شاعريءَ جو پايو وجهندڙ هو. (19)
سمن جي دور ۾ فارسيءَ ۾ شاعري ڪندڙ حضرت عثمان مروندي کان علاوه
شيخ حماد جمالي، شيخ عيسيٰ برهانپوري، ڄام نظام
الدين، مخدوم بلاول، ڄام جوڻو وغيره لاءِ
سدارنگاڻي لکي ٿو:
“ It is hard to believe that the people to whom
persion was an alien tongue could have at once
begun with such a sure mastery of the rules of
persion prosody, as the above pieces reveal.
However, in the absence of any clear data we
regard these as the earliest known specimens of
Persian poetry written in sindh, and assume that
they mark the first stage in the periodic
development of persion poetry in sindh. (20).
ڄام جوڻو، جيڪوسمن جي شروعاتي دور جو حڪمران هو، تاريخ
فيروزشاهيءَ ۾ سندس فارسي شعر جي هڪ سٽ ڏنل آهي،
جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته هن فيروزشاهه تغلق جي
درٻار ۾ معافي گهرندي چئي هئي. سٽ هن طرح آهي:
شاهه بخشنده توئي، بندهء شرمنده منم.
سمن جي دور جو شاعر شيخ حماد جمالي، سمن جي پهرين تخت
گاهه ساموئيءَ جو رهاڪو هو. هو هڪ وڏوعالم ۽ درويش
هو. هن فارسيءَ ۾ شاعري ڪئي. هرومل سدارنگاڻيءَ
مقالات الشعراء جي حوالي سان سندس هڪ رباعي ڏني
آهي:
دو گزک بوريا و پوستکي دلکي پرز درد دوستکي
اينقدر بس بود جمالي را عاشق رند ولااُبالي را
مقالات الشعراءَ ۾ شيخ عيسيٰ لنگوٽيءَ جي پڻ هڪ رباعي ڏنل آهي:
قيد باشد حکيم! در ره دوست دوگزک بوريا و پوستکي.
گر تو آزادهء بس است ترا دلکي پرز دردِ دوستکي.
سمن جي دور ۾ فارسي شاعريءَ کي بيحد پڪي پختي شاعريءَ ڪري مڃيو
وڃي ٿو.سدارنگاڻي لکي ٿو: سمن جي دور جي فارسي شعر
جي مذڪوره حصن کي غور سان مطالعو ڪرڻ سان پتو پوي
ٿو ته ڄام جوڻي جي سٽ بحررمل مخبون ۽ شيخ حماد ۽
شيخ عيسيٰ جا بند بحر خفيف ۾ چيل آهن، جڏهن ته ڄام
نندي ۽ مخدوم بلاول جو ڪلام رباعين تي مشتمل آهي.
(21).
مولانا اثيرالدين ابهري جو والد مخدوم عبدالعزيز ابهري هروي سمن
جي دور ۾ 918هه ۾ سنڌ ۾ آيو هو. اثير الدين
فارسيءَ جو پختو شاعر نظر اچي ٿو. هن جو هڪ فارسي
قصيدو ڄام فيروز جي شان ۾ چيل تاريخ جي ورقن ۾
محفوظ آهي. هن قصيدي جي باري ۾ جناب غلام محمد
لاکو لکي ٿو ڄام فيروز ۽ ڄام صلاح الدين جي وچ ۾
لڳل جنگ ۾ حالانڪ صلاح الدين سوڀارو ٿيو، ليڪن
اٽڪل ۽ حرفت سان دريا خان ناڪاميءَ کي فتح ۾ تبديل
ڪيو. ان ريت صلاح الدين ٺٽي مان نڪري گجرات هليو
ويو. دريا خان شهر تي قبضو ڪيو ۽ ڄام فيروز عيد
ڏينهن فاتحانه انداز ۾ ٺٽي ۾ داخل ٿيو. هن ڪاميابي
۽ حاصلات جي خوشيءَ ۾ هڪ جشن ملهايو ويو. ان نسبت
سان اثير الدين ابهري ڄام فيروز جي شان ۾ هڪ قصيدو
چيو:
از آن آسمانست فيروزه رنگ
کہ نقش نگين تو داده بچنگ
شب و روز گردد بغير وزيت
تو فيروز شاهي و بهروزيت
همي خواهد از کرد گار جليل
کہ باشي تو اندر جهان بيعدل. (22).
سمن جي زماني ۾ فارسي شاعريءَ جي باري ۾ مٿيون احوال ناقابل
ترديد ثبوت آهي ته سمن جي درٻار ۾ فارسي شاعريءَ
کي رسائي حاصل هئي. فارسيءَ ۾ قصيدا پڙهيا ويندا
هئا. ٻاهرين حاڪمن سان لکپڙه جو رڪارد به فارسيءَ
۾ رکيو ويندو هو، جنهن جي آڌار تي بنا ڪنهن شڪ
شبهي جي چئي سگهجي ٿو ته سمن جي دور حڪومت ۾ فارسي
کي سرڪاري حيثيت حاصل هئي.
4- سڪا:
غلام محمد لاکي صاحب عربي ٻوليءَ جو سرڪاري ٻولي هجڻ
لاءِ هڪ دليل هيءُ به ڏنو آهي ته سمن جي جاري ڪيل
سڪن تي عربي رسم الخط تحرير ڪيل آهي. ( صفحو 50)
هن دليل لاءِ عبدالله ورياهه صاحب جي مقالي ” سنڌ
۾ سمن جي دور جي سڪا“ مان حوالو ڏنو ويو آهي.
سمن جي دور سان واسطو رکندڙ اٽڪل ٽيهارو سڪن جو تفصيلي
اڀياس جناب عبدالله ورياهه پنهنجي مقالي ۾ ڏنو
آهي. ٽيهن سڪن مان صرف ٽي سڪا ٽامي جا اهڙا آهن
جيڪي ڄام نندي ۽ ڄام فيروز جي زماني ۾ جاري ٿيا.
مذڪوره ٽن سڪن تي ڄامن حاڪمن جا صرف نالا عربي رسم
الخط ۾ آهن. سڪن تي نه سن لکيل آهي ۽ نه ضربخاني
جي شهر جو نالو لکيل آهي. هڪ سڪي تي اکر به ابتا
لکيل آهن عبدالله ورياهه صاحب جي راءِ ۾ سمن حاڪمن
کي سڪو رائج ڪرڻ ۾ ڪابه دلچسپي ڪانه هئي. مذڪوره
ٽامي جا ٽي سڪا به ڪنهن امير سمن جي پاران جاري
ڪيا ٿا ڏسجن. سمن جي دور جي 27 کن ٻين سڪن جي باري
۾ عبدالله ورياهه صاحب ٻڌائي ٿو ته سمن جي دور ۾
دهلي گولڪنڊي ۽ گجرات جا تيموري سڪا رائج هئا، جن
۾ اڪثر سڪن تي عربي ۽ فارسيءَ ۾ بادشاهن جا نالا
سال سان وغيره لکيل آهن. هي سڪا سون چاندي ۽ ٽامي
جا ٺهيل آهن ۽ ساري سنڌ ۾ رائج هئا. (23).
فقط ٽن سڪن تي عربي رسم الخط ۾ حاڪمن جا رڳو نالا ئي
ملن ٿا. ننڍي کنڊ ۾ هڪ وڏي عرصي کان عربي توڙي
فارسي جا رسم الخط، نسخ توڙي نستعليق نهايت ئي
مقبول رهيا آهن. صرف عربي رسم الخط وارا چند سڪا
ملڻ هڪ اهڙو اڻپورو ۽ اڌورو ثبوت آهي، جنهن جي
آڌار تي لاکو صاحب عربيءَ ٻوليءَ کي سمن جي سرڪاري
ٻوليءَ قرار ڏئي ٿو، ٻئي طرف سون چاندي ۽ ٽامي جي
اڪيچار سڪن کي نظرانداز ڪيو وڃي ٿو جن تي فارسيءَ
۾ عبارتون تحرير ٿيل آهن ۽ اهڙا سڪا سنڌ ۾ عام جام
رائج هئا.
سمن جي دور ۾ جتي فارسي هڪ اهم ٻولي ۽ سرڪاري زبان هئي، اُتي
عربي ٻوليءَ کي مذهبي طور وڏي اهميت ۽ حيثيت حاصل
هئي. مدرسن ۾ عربي پڙهائي ويندي هئي. ان اهميت جي
پيش نظر عربيءَ ۾ تصنيف و تاليف ۽ قبرن ۽ مقبرن تي
عربيءَ جو وجود نظر اچي ٿو. عربي ٻولي ساڳي ريت
سمن کان پوءِ به هر دور ۾ ويندي اڄ تائين به، سنڌ
۾ سنڌ واسين جي حياتيءَ ۾ بيحد اهم ڪردار ادا ڪري
ٿي، پر تنهن هوندي به سمن جي دور کان وٺي اڄ تائين
ڪنهن دور حڪومت ۾ عربي ٻولي سرڪاري، درٻاري ۽
دفتري ٻوليءَ جي حيثيت ۾ نه رهي آهي. |
