|
ڀٽو صاحب پنهنجي زندگي جي سڀ کان وڌيڪ اهم خواب
اسلامي ملڪن کي هڪ ڪري انهن جي وسيلي ۽ طاقت کي
مسلمانن لاءِ ڪتب آڻي ، مسلم بلاڪ قائم ڪرڻ کي
عملي شڪل ڏيڻ لاءِ جدوجهد ڪئي ۽ دنيا ۾ مسلم ملڪن
جا طوفاني دورا ڪيا. ڀٽو صاحب لاهور شهر ۾ تاريخ
22 کان 24 فيبروري 1974ع تائين دنيا جي مسلم ملڪن
جي اسلامي سربراهه ڪانفرنس منعقد ڪئي، جنهن ۾ قائد
عوام ذوالفقار علي ڀٽو صاحب کي يڪراءِ سربراهه
ڪانفرنس جو چيئرمين مقرر ڪيو ويو. هن سربراهه
ڪانفرنس ۾ لبيا جو صدر ڪرنل معمر قذافي، سعودي عرب
جو شاهه فيصل، يوگنڊا جو صدر ايدي امين، الجزائر
جو صدر ڪرنل حواري بومدين، گني جو وزيراعظم لسنا
بيويگي، گيني بسائو جو وزيراعظم فرانسڪو مينڊس،
نائيجيرا جو الحاج ڊايوري هماني، چاڊجو صدر اين،
گراٽا گمبيا جو صدر داوداڪي جيوارا، متحد عرب
اماراتن جو صدر شيخ زيڊ بن سلطان، اومان جو
سربراهه سلطان قابوص، يمن جو وزيراعظم علي ناصر
محمد، لبنان جو وزير اعظم تڪيه الدين، ڪويت جو
حڪمران شيخ صباح الصبا، فلسطين جو چيئرمين ياسر
عرفات، سوڊان جو صدر جنرل جعفر نميري يمن جو صدر
عبدالرحمان، مصر جو صدر انور سادات، بنگلاديش جو
وزيراعظم شيخ مجيب الرحمان، صوماليا جو صدر سعيد
بيري، شام جو صدر حافظ الاسد، بحرين جو حڪمران شيخ
عيسيٰ بن سلمان، قطر جو حڪمران شيخ خليفه بن همد،
مارتينيا جو صدر مختيار اولاد ڊاڊاهه، ملائيشيا جو
وزير اعظم تنڪو عبدالرحمان، مراڪش جو شاهه حسن ۽
اردن جو شاهه حسين شامل هيا، ڀٽو صاحب جي محنت
ڪامياب وئي، هو اسلامي دنيا کي گڏ ڪرڻ ۾ ڪامياب
ويو. هيڏي وڏي تعداد ۾ دنيا جي مسلم ملڪن جا
سربراهه ڪٿي به گڏ ڪو نه ٿيا هيا ۽ پاڪستان جي
سرزمين تي انهن کي هڪ وقت رهائڻ، مهمان نوازي ڪرڻ،
انهن سربراهن ۽ وفدن کي سهولتون ڏيڻ، پاڪستان جي
تاريخ ۾ هڪ عظيم ترين ڪارنامو آهي، جيڪو ڀٽو صاحب
اسلامي سربراهه ڪانفرنس منعقد ڪري ثابت ڪيو، هن
ڪانفرنس کي ڀٽو صاحب ان ڳالهه تي راضي ڪيو ته
مسلمان ملڪن جي هڪ گڏيل اسلامي بئنڪ قائم ڪئي وڃي
جنهن ۾ تمام مسلمان ملڪ پنهنجا پئسا رکن. جنهن جو
مرڪز ڪنهن اهم ملڪ ۾ هجي ۽ ٻين اسلامي ملڪن ۾
برانچون قائم ڪيون وڃن. انهيءَ بئنڪ مان ميمبر
اسلامي ملڪن کي بنا وياج قرض ڏنا وڃن. مسلم ملڪن
مان نڪرندڙ تيل، گيس، لوهه ۽ معدنيات مان پهريائين
اتحادي ملڪن جي ضرورت پوري ڪجي، هر قسم جون بنيادي
صنعتون ۽ جتي ڪچو مال هجي اتي ان جي صنعت قائم
ڪجي، اسلامي مشترڪه منڊي قائم ڪري دنيا جي ملڪن جو
هر مشمل وقت هر ميمبر ملڪ جي ڪم اچي، هي هڪ اهڙو
فيصلو هيو جنهن دنيا جي سپر پاور ملڪن ۽ حاڪمن کي
حيران ڪري ڇڏيو. ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن مسلمان ملڪن انهن
جي بئنڪن مان پئسا ڪڍرايا ته پوءِ يورپ جي ڪيترن
ملڪن ۾ ڏيوالو نڪرڻ جو خدشو هيو، عربن پئٽرول جي
اهميت ۽ هٿيار طور استعمال ڪرڻ جي وائي ڀٽو صاحب
کان ٻڌي ۽ سمجهي، جيڪڏهن ڀٽو صاحب کي ايترو وقت
ڏنو وڃي ها ته شايد هو تمام جلد اهو سڀ ڪجهه ڪري
ڏيکاري ها، ڇاڪاڻ ته نه صرف ڀٽو صاحب ذهين ۽ ڏاهو
هيو پر حد کان وڌيڪ درجي جو دلير انسان به هيو،
پرڏيهي سي آءِ اي جي رپورٽ آهي ته ڀٽو صاحب دلير
ترين شخص آهي. دنيا جي نقشي مٿان شايد ڪجهه
لڪيرون ۽ حدون تبديل ٿين ها ۽ مسلمان ملڪ اڪثريت ۾
هوندي يا تمام ذريعن وسيلن جا مالڪ هوندي ڀٽو صاحب
جي قيادت ۾ اسلامي سپر پاور جي حيثيت ۾ اڀرن ها ۽
دنيا جي فيصلن ۾ يا ڪيترن ملڪن جي مقدر جي تبديلين
۾ به اسلامي سپر پاور جو تسلط هجي ها، ڀٽو صاحب
ٻئي طرف ايشيا آفريڪا ۽ لاطيني آمريڪا جي ملڪن کي
به احساس ڏياريو ته هو به غلامي ۽ غربت جي زندگي
مان نجات حاصل ڪري آزاد ۽ خوشحال معاشري جا وارث
ٿي سگهن ٿا. ايشيا جي ملڪن ۾ به ڀٽو صاحب اوتروئي
محترم هيو جيترو اسلامي ملڪن ۾ هو ايشيائي ملڪن جي
ڪانفرنس جو روح روان هيو ۽ اهو ئي سبب آهي جو کيس
ايشيائي ملڪن جي ڪانفرنس جو چيئرمين چونڊيو ويو.
ڀٽو صاحب کي ”فخر ايشيا“ جي لقب سان به مخاطب ڪيو
ويندو هيو. جڏهن ته تمام جلد ٿوري وقت ۾ صدين کان
سامراج جي مضبوط گرفت ۾ اسلامي ملڪن ۽ ايشيا،
آفريڪا لاطيني آمريڪا جي ملڪن جي عوام کي قائد
عوام ذوالفقار علي ڀٽو پنهنجي مقناطيسي شخصيت سان
هڪ ڪري ڇڏيو. ترقي ۽ باعزت زندگي لاءِ گڏيل حڪمت
عملي جوڙي تڏهن وڏيون طاقتون حيران ۽ پريشان رهجي
ويون. انهن کي صدين کان پنهنجي غلام قومن ۽ ملڪن
جي وسيلن تان هٿ کڻڻ وارا خوفناڪ خواب نظر اچڻ
لڳا، پوءِ انهن ڀٽو صاحب ۽ پاڪستان جي ارادن ۽
منصوبن جي مٿان ڪڙي نظر رکڻ جو فيصلو ڪيو، ڀٽو
صاحب هڪ نئون ادارو سينيٽ به قائم ڪيو، جنهن ۾
تمام صوبن مان برابري جي بنياد تي هڪ جيترائي
ميمبر صوبائي اسيمبلين ذريعي چونڊيا ويا، ڀٽو صاحب
قومي ۽ صوبائي اسيمبلين ۾ خواتين لاءِ به نشستون
مخصوص ڪرايون. اسلام آباد ۾ موجوده قومي اسيمبلي
جي شاندار عمارت قائم ڪئي، جنهن جو پاڻ 14 آگسٽ
1974ع تي افتتاح ڪيائين، جناب ذوالفقار علي ڀٽو
صاحب ملڪ کي مضبوط ڪرڻ لاءِ ايٽمي توانائي ڪميشن
قائم ڪئي ۽ 12 مارچ 1976ع تي ايٽمي ريپروسيسنگ
پلانٽ لڳايو ويو. 17 مارچ 1976ع تي فرانس سان
ايٽمي پلانٽ جو معاهدو به ڪيائين، سندس مقصد ڀارت
وٽ ايٽمي صلاحيت هئڻ ڪري پاڪستان جي دفائي ڪمزور
پوزيشن کي مضبوط ڪرڻ هيو، ڪيترن تبصري ڪرڻ وارن تي
ڀٽو صاحب جي ايٽمي قوت حاصل ڪرڻ واري مقصد کي
اسلامي بم سڏيو ڇاڪاڻ ته ڪنهن به اسلامي ملڪ وٽ بي
تحاشه دولت هئڻ باوجود به ايٽم بم جي صلاحيت
ڪونهي، ڀٽو صاحب پهريون مسلم اڳواڻ هيو جنهن اهو
دليراڻو فيصلو ڪيو. آمريڪا سفير ڀٽو صاحب کي
پاڪستان جي فوجي ۽ اقتصادي امداد بند ڪرڻ جي ڌمڪي
به ڏني پر ڀٽو صاحب کيس اهو جواب ڏنو ته پاڪستان
پيٽ سان پٿر ٻڌي به ايٽمي صلاحيت حاصل ڪندو، ڀٽو
صاحب ٻيون به ڪيتريون ئي ڪاميابيون حاصل ڪيون ۽
ملڪ کي پاليسيون ڏنيون، جنهن ۾ آزاد غير جانبدار
خارجه پاليسي، ثقافتي ادارا جهڙو نيف ڊيڪ، فلم
سنسر بورڊ علمي ادارا جهڙو اڪيڊمي آف ليٽرس،
سنڌالاجي انسٽيٽيوٽ، وڏيون وڏيون لئبريريون شامل
آهن. ڀٽو صاحب اسلام سآباد لاءِ به وڏو ڪم ڪيو
جنهن ۾ اڳ حج ڪرڻ لاءِ مقرر ڪوٽا جو خاتمو، آچر
بدران جمعو موڪل، قرآن شريف غلطين کان پاڪ ڪري
ٻيهر ڇپائي، ملڪ ۾ قائم فحاشي جا ادارا نائيٽ ڪلبن
جو خاتمو، جوئا لاءِ قائم ريس ڪورس ختم ڪرڻ، عام
شراب جي اڏن تي پابندي، اوقاف کاتو قائم ڪرڻ حج ۽
مذهبي امور جي وزارت قائم ڪرڻ، اسلامي قانون ڏهن
سالن اندر رائج ڪرڻ شامل آهي، ڀٽو صاحب ملازمتن کي
وڌائڻ لاءِ نيون وزارتون قائم ڪيون، جهڙوڪ سائنس ۽
ٽيڪنالاجي اقليتون، خواتين، بين الصوبائي رابطه
وزارت شامل آهن، شناختي ڪارڊ ۽ راشن ڪارڊ جي محڪمي
کي متعارف ڪرايو ويو. ڀٽو صاحب ڪارخانيدار ۽ سيٺ
کي مجبور ڪيو ته هو پنهنجي مزدور کي حق ڏئي، جڏهن
چاهي ته نوڪري مان ڪڍڻ بند ڪري، انهن جي محنت ۽
پگهر مطابق پگهار، پينشن، بونس ۽ علاج جو بندوبست
ڪري.
آفيسر کي مجبور ڪيو ته پنهنجي ايئر ڪنڊيشن آفيس مان ٻاهر نڪري
ڳوٺن ۾ غريبن وٽ پهچي کليل ڪچهريون ڪري مسئلا حل
ڪري، وزيرن کي به پنهنجا دروازا کولي ماڻهن جي
مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ پابند ڪيو. ڳوٺ ۾ وڏيري،
ڪاموري جي ڏاڍ خلاف کليل ڪچهرين ۾ آواز بلند ڪرڻ
لاءِ ڀٽو صاحب پاڻ ڳوٺن ۾ وڃي کليل ڪچهريون ڪندو
هيو. هو ريگستان پهاڙ، برفاني علائقن کان علاوه هر
هنڌ پهچي ويندو هيو.
سندس دور ۾ مڊل ڪلاس، سفيد ڪالر يا ورڪر طبقو پيدا ٿيو، سياست
بنگلن ۽ محلن مان نڪري عوام جي درن تائين پهتي. 7
مارچ 1977ع تي ڀٽي صاحب عام چونڊون ڪرايون، جنهن ۾
سندس پارٽي وڏي ڪاميابي ماڻي ۽ ٻيهر پنجن سالن
لاءِ منتخب ٿي آيو پر ملڪ ۾ مخالف پارٽين ان
اليڪشن جي فيصلي کي تسليم نه ڪندي ڌانڌلي جو الزام
لڳايو ۽ پاڪستان نيشنل الائنس پاران تحريڪ شروع
ڪئي وئي، 16 مارچ 1977ع کان هلندڙ هن
P.N.A
جي تحريڪ ۾ ذاتي مخالفتون ۽ ڀٽو دشمني، صنعتڪارن ۽
وڏن واپارين کان ڪارخانا کسڻ واري نفرت ۽ غصو،
اسلامي ملڪن جي اتحاد سبب پرڏيهي مخالفت سڀ عنصر
شامل هيا. وڏي پيماني تي هڙتالون جلسا جلوس ٿيا ۽
ڊالر هليو. ڀٽو صاحب حالتن کي محسوس ڪندي مخالفن
سان ڳالهيون هلايون جنهن ۾ مخالفن اٽڪل چوڏهن قومي
اسيمبلي جي سيٽن تي ڌانڌلي جو شڪ ڏيکاريو پر جيئن
ته مخالفن ۾ ڪجهه حقيقت پسند ۽ ڪجهه ذاتي مخالف
هيا. تنهن ڪري هڪ معاهدو ٿيو جنهن مطابق نيون
اليڪشنون ڪرائڻ عبوري قومي حڪومت ٺاهڻ، مخالفن کي
وزارتون ڏيڻ ۽ وزيراعظم ڀٽو صاحب کي تسليم ڪرڻ جو
فيصلو ٿيو پر جيئن ته هن تحريڪ جي پويان فوجي
جنرلن جو هڪ ٽولو به هيو ان چاهيو پئي ته تحريڪ جي
بهاني ڀٽو صاحب حڪومت مان هٽي وڃي، ليڪن ائين نه
ٿيو ته انهن 5 جولائي 1977ع تي رات جو ڀٽو صاحب جي
حڪومت کي هٽائي ملڪ ۾ مارشل لا لڳائي، اليڪشن نوي
ڏينهن اندر ڪرائڻ جو اعلان ڪيو، ڀٽو صاحب جو تمام
گهڻو جي حضوري ڪندڙ جنرل محمد ضياءُ الحق چيف
مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ٿيو. ڀٽو صاحب کي 5 جولائي
1977ع تي گرفتار ڪري ڪوهه مري ۾ نظر بند ڪيو ويو،
جتان 28 جولاءِ 1977ع تي کيس رها ڪيو ويو. ڀٽو
صاحب ايندڙ اليڪشن لاءِ ملڪي دورو شروع ڪيو ته
عوام هر هنڌ سندس شاندار استقبال ڪيو. خاص طرح سان
پنجاب جي عوام دل کولي سندس استقبال ڪيو.
جڏهن جنرل ضياءُ الحق اهو ڏٺو ته هيڏي ساري تحريڪ هلڻ، مخالفن
جي هڪ اتحاد بڻجڻ کان پوءِ به ذوالفقار علي ڀٽو
صاحب جي مقبوليت ڪا نه گهٽي آهي ۽ هو عوام ۾ اوترو
ئي هر دل عزيز ۽ مقبول آهي تڏهن ان حڪومت ڪجهه ڪيس
ڀٽو صاحب خلاف قائم ڪيا جنهن جي نتيجي ۾ کيس 3
سيپٽمبر 1977ع تي 70 ڪلفٽن ڪراچي واري گهر مان
گرفتار ڪيو ويو ۽ لاهور هاءِ ڪورٽ جي جسٽس صمداڻي
13 سيپٽمبر تي ضمانت منظور ڪندي آزاد ڪيو، پر وري
مارشل لا جي ضابطن هيٺ 16 سيپٽمبر 1977ع تي ڀٽو
صاحب کي لاڙڪاڻي واري گهر المرتضيٰ هائوس مان
گرفتار ڪري پهريان سکر پوءِ ڪراچي ۽ پوءِ لاهور
جيل آندو ويو. مٿس 1974ع ۾ داخل نواب محمد احمد
خان قصوري ڪيس لڳائي قتل جو مقدمو هلايو ويو. جنرل
ضياءُ الحق 2 آڪٽومبر 1977ع تي پنهنجي نوي ڏينهن
اندر اليڪشن ڪرائڻ واري اعلان تان ڦري ويو ۽ هن
پيپلز پارٽي کي سڌو سنئون ختم ڪرڻ جو فيصلو ڪندي
احتساب جو ڍونگ رچايو، نتيجي ۾ پيپلز پارٽي جي
ليڊرن ۽ ڪارڪنن تي ڪيس داخل ٿيا ۽ انهن مٿان سخت
مصيبتون شروع ٿيون. پيپلز پارٽي جي اسيمبلي ميمبرن
۽ وزيرن مٿان ڪيس داخل ٿيا، هڪ رٽائر ڀٽو دشمن جج
جسٽس مولوي مشتاق کي ڦل بئنچ جو سربراهه مقرر ڪيو
ويو. جنهن 18 مارچ 1978ع تي اٽڪل ڇهه مهينا ڪيس
هلائي ڀٽو صاحب کي سزائي موت ڏني. ڪيس هلڻ واري
عرصي ۾ چيف جسٽس ۽ ڀٽو صاحب ۾ جهڙپ ۽ بحث به ٿيو ۽
ڀٽو صاحب جي ڪنهن به قانوني دليل کي تسليم ڪو نه
ڪيو ويو. شروع ۾ ڀٽو صاحب سپريم ڪورٽ ۾ اپيل داخل
ڪرڻ جي حق ۾ ڪو نه هيو ۽ عوامي درعمل ڏانهن انتظار
ڪرڻ لڳو پر بيگم نصرت ڀٽو صاحبه ۽ وڪيلن جي ان
دليل تي اپيل داخل ڪيائين ته لاهور هاءِ ڪورٽ ۾ هڪ
صوبي جا جج هيا ۽ سپريم ڪورٽ ۾ مختلف صوبن جا جج
آهن، اتي هر حال ۾ انصاف ملندو 25 مارچ 1978ع تي
سپريم ڪورٽ ۾ اپيل داخل ڪئي پر جيئن ته ڀٽو صاحب
جي وڪيلن ۽ حڪومت ڪيسن کي گهڻي ڊيگهه ڏني تنهن ڪري
ڀٽو صاحب کي انصاف ڏيندڙ ٻن ججن کي رٽئرمينٽ واري
مرحلي مان گذرڻو پيو. نتيجي ۾ نون ججن مان ستن ڄڻن
ڪيس هلايو ۽ اپريل 1978ع کان هلندڙ ڪيس 7 فيبروري
1979ع تائين هليو ۽ هڪ صوبي جي چئن ججن ڀٽو صاحب
جي اپيل رد ڪئي جڏهن ته سنڌ، بلوچستان ۽ سرحد صوبي
سان لاڳاپيل ٽن ججن اپيل منظور ڪندي ڀٽو صاحب کي
آزاد ڪرڻ جو فيصلو ڏنو. نظرثاني جي اپيل ساڳي
عدالت ۾ داخل ڪئي وئي جيڪا به 24 فيبروري 1979ع تي
رد ڪئي وئي، ان وچ ۾ صدر پاڪستان چوڌري فضل الاهي
کان به استعيفا ڏياري وئي ڇاڪاڻ ته هن ڦاسي واري
سزا تي صحيح ڪرڻ کان انڪار ڪيو هيو. هاڻي ڀٽو صاحب
کي مليل تمام سهولتون واپس وٺي اٽڪل ڇهن فٽن واري
سزائي موت جي قيدين واري ڪال ڪوٺڙي ۾ فرش تي سمهڻ
لاءِ مجبور ڪيو. 24 فيبروري 1979ع کان 4 اپريل
1979ع تائين ڀٽو صاحب کي ڦاسي جي ڪال ڪوٺڙي ۾ رکڻ
جو مقصد هيو ته کيس تمام گهڻيو اذيتون ۽ تڪليفون
ڏنيون وڃن ته جيئن هو مجبور ٿي معافي لاءِ درخواست
ڏئي، ڀٽو صاحب کي علاج جي سهولت کان محروم رکيو
ويو. دنيا جي هيڏي وڏي ليڊر ۽ امير گهراڻي جي فرد
کي هر طرح جون تڪليفون ڏنيون ويون، ڀٽو صاحب جيل
جي ماني ڪو نه کائيندو هيو ست رشي طعام کائيندڙ
ڪيترا ڏينهن بک تي رهيو سندس جسماني حالت به ڪمزور
ٿي وئي هئي. جسم تان گوشت به گهٽجي ويو هيو. دنيا
جي هوائن ۽ موسمن ۾ گردش ڪندڙ عظيم انسان موت جي
ڪوٺڙي ۾ هڪ هنڌ فرش تي سمهڻ ڪري تمام گهڻو ڪمزور
ٿي ويو هيو. سندس جسم ٿڪجي پيو هيو، اکيون به
ڪمزوري ۾ هيڻائپ ظاهر ڪن پيون، ڪمري ۾ جيت جڻيا ۽
ڪيڙا مڪوڙا هيا، سڄي عمر عطر ۽ خوشبو وارن بسترن
تي سمهڻ وارو اميراڻو ٻار بدبودار ڪمري ۾ بند هيو،
هن کي ساهه ۾ تڪليف هئي. دنيا جا وڏا روشندان ۽
فانوس لڳل ڪمرن ۾ آرام ڪندڙ انسان هڪ اونداهه
ڪوٺڙي ۾ وقت گهاريندو هيو. سندس اونداهي ڪمري
اڳيان کليل ميدان ۾ فوجي ڪئمپ هئي، ڪمري مٿان جهمپ
ڏنا ويندا هيا، کيس ننڊ نه ڪرڻ ڏني ويندي هئي، هڪ
ڏينهن ٽن پاليل قيدين کي سندس ڪمري ۾ موڪلي تشدد
ڪيو ويو. قائد عوام ذوالفقار علي ڀٽو کي آمر ڦاسي
جي ڪوٺي ۾ هارائڻ جي ڪوشش ڪئي پر هو هڪ اهڙي لوهه
جو ٺهيل انسان هيو جيڪو ڪنهن به گرمي يا تپش سان
پگهلجي نه سگهيو، ظالمن اهو چاهيو ته ڀٽو صاحب کي
سياسي موت مارجي پر ڀٽو صاحب سنڌ جي صحرا جو ڄاول
فرزند هيو هن ڪنهن به محاذ تان زندگي ۾ هار ڪو نه
مڃي هئي ۽ هار جيت لاءِ وڏي کان وڏي قرباني ڏيندو
هيو، اهو ڀلا ڪيئن ٿو تڪليفن سبب هار مڃي. 30
اپريل تي هماليا جهڙي هن انسان پنهنجي پياري زال
محترمه نصرت ڀٽو ۽ پياري ڌيءُ بينظير ڀٽو صاحبه
سان آخري ملاقات ڪئي ۽ پنهنجا ڪتاب، سگار ۽ ٻيو
سامان واپس ڪيو، رات جو هڪ کان ٻي وڳي تائين ڀٽو
صاحب پنهنجي ڏاڙهي ڪوڙي ڦاسي لاءِ تيار ٿي ويو. هن
جوڌي جوان وڏي حوصلي سان ڦاسي گهاٽ ۾ ڏينهن گذاريا
جنهن جو سندس مخالفن پڻ اظهار ڪيو آهي. هو موت کان
ڪين ڊنو ۽ وڏي حوصلي سان شهادت جو جام پي امر ٿي
ويو. |
