|
ذوالفقار علي ڀٽو
ذوالفقار علي ڀٽو تاريخ 5 جنوري 1928ع صبح جو 3 وڳي سر شاهنواز
خان ڀٽو جي لاڙڪاڻي واري رهائشگاهه المرتضيٰ ۾
سندس ٻي گهر واري ليڊي خورشيد بيگم مان پيدا ٿيو.
سندس پيدائش تي ڪيترن ڏينهن تائين خوشيون ملهائڻ
لاءِ جشن منعقد ٿيا. سڄي سنڌ کان ايندڙ ملاقاتين ۽
مبارڪ ڏيندڙن لاءِ المرتضيٰ هائوس لاڙڪاڻي جا
دروازا رهائش ۽ طعام سميت کليل رهيا، سندس نالو هڪ
بزرگ پاران تجويز ڪيو ويو. سندس والد هڪ مسجد ۾
تلاوت ڪلام پاڪ کان پوءِ موجود ماڻهن اڳيان خطاب
ڪندي اعلان ڪيو ته آئنده هن ٻار کي ذوالفقار علي
سان سڏيو وڃي، در اصل ذوالفقار نالو ئي ڏاڍ ۽ جبر
خلاف جدوجهد جي تصور جو آهي، حضرت علي پنهنجي
ذوالفقار کي حق سچ ۽ ظلم کي ختم ڪرڻ لاءِ استعمال
ڪندو هيو ۽ حضرت علي جي تلوار کي ذوالفقار سڏيو
ويندو هيو جيڪو وڏي عزت ۽ احترام لائق هيو. جيئن
ته ذوالفقار کي پيار مان ذلفي به سڏيو ويندو هيو ۽
ننڍپڻ جو عرصو هن پنهنجي والده محترمه خورشيد
شاهنواز ڀٽو سان گذاريو جيڪا هڪ غريب گهراڻي جي
اولاد هئي، تنهن ڪري ذوالفقار علي ڀٽو صاحب کي
پرورش ۾ والده طرفان رحم، عزت، محبت، احترام،
سادگي، صفائي ۽ سچائي جي لوري ملي ته والد طرفان
شان، مان ۽ رعب، اعليٰ سوسائٽي، اعليٰ تعليم، بلند
۽ روشن خيالن جا دروازا کليل مليا.
خانداني روايت مطابق شروع ۾ کيس اسلامي تعليم ڳوٺ جي مسجد ۾
ملي، پوءِ وري وڌيڪ ٻهراڙي واري ماحول مطابق نئون
ديرو ۾ ٿيس. ڀٽو صاحب پنهنجي والد کي تمام گهڻو
پيارو هيو ۽ سندس والد جي خواهش هئي ته سندس پٽ
سياست ۾ منهنجي جڳهه والاري ۽ هن قومي خدمت واري
قافلي کي اڳتي وڌائي تنهن ڪري هن فيصلو ڪيو ته
ذلفي ساڻس گڏ رهندو پر سر شاهنواز خان جي مختلف
جڳهن تي رهڻ ڪري ذوالفقار علي تسلسل سان تعليم
حاصل ڪري نه سگهيو. سڀ کان اول کيس ڪائونٽ اسڪول
پوءِ بشپ هاءِ اسڪول ڪراچي جي ڇوڪرين واري سيڪشن ۾
داخل ڪرايو ويو ڇاڪاڻ ته هو تعليم ۾ پوئتي رهجي
ويو هيو. جڏهن 1937ع ۾ لاڙڪاڻي ۾ ٿيندڙ اليڪشن سر
شاهنواز خان ڀٽو کي شيخ عبدالمجيد سنڌي هٿان شڪست
ملي تڏهن هو پنهنجي خاندان سميت سنڌ کي الوداع چئي
بمبئي منتقل ٿيو. جتي 9 سالن جي ذوالفقار کي
ڪيٿيڊرل هاءِ اسڪول ۾ داخل ڪيو ويو. هي بمبئي جي
دولتمند ۽ وڏن ماڻهن جو واحد اسڪول هيو جتي
انگريزي، هندو، فارسي اينگلو انڊين ۽ ڪجهه مسلمانن
جا ٻار پڙهندا هئا. ....... اسڪول ۾ ذلفي کي ٻين
شاگردن جي تعليمي معيار جي برابري لاءِ وڏي محنت
ڪرڻي پئي، هو اسڪائوٽنگ ۾ به گهڻو سرگرم رهيو، کيس
اسڪائوٽن وارن خاڪي ڊريس، پيرن ۾ سفيد رنگ جو بوٽ
۽ ڪارا ڊگها جوراب پائڻ جو تمام گهڻو شوق هيو. هو
راندين ۾ گهڻو وقت ٽينس ۽ اسڪوائش کيڏڻ لاءِ
اسپورٽس ڪلب ۾ گذاريندو هيو. سوويمنگ جو به گهڻو
شوق هيس. شام جو ميٽني شو ڏسڻ ۽ رات جو روڊن تي
گهمڻ سندس مشغلن ۾ شامل هيو، شاگردي واري زماني ۾
هو دوستن جو وڏو حلقو، چرچن، مذاق، رانديون، سير
سياحت شاهڪار فلمون ڏسڻ، سٺا کاڌا کائيندڙ، ٿورڙي
ڳالهه تي ڪاوڙجندڙ نوجوان جي حيثيت ۾ مشهور هيو.
لباس جي ڏس ۾ گهڻو حساس فڪرمند هوندو هيو، نفيس،
نرم ۽ عمدا ڪپڙن کان علاوه نئين فيشن جا ڪپڙا سندس
ڪمزوري هئي، هميشه مهانگا ڪپڙا، مهانگي، سلائي،
باوقار ۽ سادا رنگ پسند ڪندو هيو. محفلن ۾ سدائين
ٽپ ٽاپ ٿي ويندو هيو، چاهي ڪجهه وقت لاءِ کيس دير
ٿي وڃي. خانداني وقار، مرتبو ۽ شان شوڪت سندس
طبيعت ۾ بچپن کان ئي ڀرپور نموني سان نظر ايندو
هيو. سندس شاگردي واري دور جو تمام گهرو ۽ ويجهو
دوست پيلو مودي ڀٽو صاحب جي شخصيت تي تبصرو ڪندي
چوي ٿو ته ”ذلفي تمام گهڻو وسيع القلب ۽ نظر وارو
نوجوان هيو، دوستي جو وڏو وفادار سچو مخلص هيو، هر
دوست جي تنقيد برداشت ڪندو هيو. ڪاوڙ برداشت ڪرڻ
جي وڏي قوت هيس، دوستن لاءِ پنهنجي دل ۾ تمام گهڻي
عزت رکندو هيو. اهائي سندس ادا هئي ته هو دوستن
کان علاوه ٻين جي عزت ۽ پرواهه ڪو نه ڪندو هيو،
دوستن جي لڏي مان ڪو به دوست ذلفي جي دوستي کي خدا
حافظ چئي نه سگهندو هيو. هو دوستن مٿان گهڻو خرچ
به ڪندو هيو. هاسٽل جي ڏينهن ۾ گڏ رهندڙ دوستن
مٿان گڏيل ڊيوٽيون پڻ ڏيندو هيو. جيئن ته ذلفي کي
گڏيل ڊيوٽي مطابق ڪمري جي صفائي جو ڪم رکيل هوندو
هو باقائدگي سان ڪمري جي صفائي ڪندو هيو جڏهن ته
هو هڪ خوشحال دولتمند ۽ اعليٰ منصب واري شخصيت جو
فرزند هيو.“ سڪول جي زماني کان ئي تقرير جي ڏس ۾
قدرت کيس وڏي ڏات ڏني هئي، ذلفي پنهنجي چوڌاري
ويٺلن ٻڌندڙن کي بيخبر ڪري پاڻ ڏانهن متاثر ڪرڻ جو
جادو رکندڙ نوجوان هيو. جيڪڏهن تقرير ۾ موضوع
تبديل ڪندو هيو ته ٻڌندڙن کي محسوس ئي ڪو نه ٿيندو
هيو. تقرير ڪرڻ جو وٽس جادو ۽ ڪمال هيو. ڀٽو صاحب
طالب علمي واري زماني کان وٺي ليڊر ٿيڻ لاءِ سوچ
رکندو هيو. ڪنهن اهم عهدي يا منصب تي پهچڻ جا خواب
ڏسندو هيو. کيس هر وقت احساس رهندو هيو ته ملڪ ۽
دنيا ۾ نالو پيدا ڪرڻ لاءِ سخت محنت ۽ جاکوڙ جي
ضرورت آهي. شاگردي جي زماني ۾ دنيا جا مدبر ٻي
عالمي جنگ ختم ٿيڻ بعد اقوام متحده ۾ مستقل امن
قائم ڪرڻ لاءِ تقريرون ڪندا هيا جن کي دنيا ۾ غور
سان ٻڌندو هيو ۽ ان وقت ئي ڀٽو صاحب جي اها خواهش
هوندي هئي ته هو به اقوام متحده ۾ اهڙي طرح خطاب
ڪري. اها خواهش ته دنيا ۾ ڪيترائي شاگرد اڳواڻ
پنهنجي جواني واري عالم ۾ رکندا هوندا. پر
ذوالفقار علي ڀٽو دنيا جي انهن نوجوانن مان هڪ خوش
قسمت ۽ خوش نصيب شخصيت آهي جو ان کي پنهنجي سپني
جي ساڀيا ملي. ڀٽو صاحب ننڍپڻ کان ئي گهڻو جذباتي
هوندو هيو. ڪنهن ڳالهه تي ڪاوڙ ايندي هيس ته پوءِ
غصي ۾ رڙيون به ڪندو هيو. هڪ دفعي سندس پرنسپال
ڪرنل هيمنڊ کيس مذاق ۾ چيو ته ذلفي کي گرلس اسڪول
۾ داخلا ملي سگهي ٿي ڇاڪاڻ ته هو جسماني طرح سنهڙو
هلڪو آواز رکندو هيو. ان جملي ٻڌڻ سان ذلفي جون
اکيون ڳاڙهيون ٿي ويون ۽ غصي ۾ ڏڪڻ لڳو پر پوءِ
پرنسپل کيس ٿڌو ڪندي چيو ته ”شاباش مڙسن کي اهڙو
هئڻ گهرجي“ انهي ياري ۽ دوستي ڪري ڀٽو صاحب سال
1945ع سينيئر ڪئمبرج امتحان ۾ فيل ٿي پيو هيو ۽
پوءِ مسلسل ڇهن مهينن تائين دوستن کان پري رهي
محنت ڪري امتحان پاس ڪيائين، اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ
لاءِ سيپٽمبر 1947ع ۾ ڀٽو صاحب لاس اينجلس
يونيورسٽي آف ڪيليفورنيا ۾ داخل ٿيو، هتي سائوٿ ون
سائوٿ فلاور اسٽريٽ قائم شاگردن لاءِ خاص هاسٽل ۾
عمر قريشي (ڪرڪيٽ ڪمپيئر) سان رهندو هيو، هتي
جنوري 1949ع تائين لاس اينجلس يونيورسٽي ۾ پڙهيو،
هو ڪيليفورنيا جو مثالي ذهين ۽ بهترين شاگرد رهيو.
ڪيليفورنيا يونيورسٽي ۾ اچڻ بعد سندس شخصيت وڌيڪ چمڪي پئي هتي
هن تقريري مقابلن ۾ چئمپن ٽرافيون حاصل ڪيون،
تقريري مقابلن ۾ يونيورسٽي اندر سندس حيثيت اعليٰ
۽ مثالي هوندي هئي، هن دور ۾ هو پروفيسرن سان گهڻو
بحث مباحثو ڪندو هيو، هڪ دفعي بحث ايترو ته مشڪل
ٿي ويو جو پروفيسر ڪول ويل کيس ڪلاس مان ٻاهر ڪڍي
ڇڏيو در اصل ڀٽو صاحب جا موضوع ايشيائي ۽ مسلم
مسئلا هوندا هيا جيڪي يورپين کي سوال جواب يا بحث
مباحثي وقت ڪاوڙ ڏياريندا هيا. پروفيسرن ۽ ميگزن
سان ڀٽو صاحب جو دليلن ڀريو جهڳڙو لفظ ”ايشيا ٽڪ“
لکڻ تي هوندو هيو جڏهن ته وٽس استعمال لاءِ عزت
ڀريو لفظ ايشيا هيو، ڀٽو صاحب اڪثر سامراج خلاف ۽
ايشيا جي شاندار مستقبل بابت رسالن ۾ خط ۽ مضمون
دليلن سان لکندو هيو، سندس تعليمي استاد بين
الاقوامي فلسفي واري ويانا اسڪول جو باني پروفيسر
هانز ڪيلسن هيو جنهن سندس نظريات کي ترتيب ڏنو،
ڀٽو صاحب بين الاقوامي تعلقات جي پوسٽ گريجوئيٽس
ڪورس ۾ سقراط ۽ افلاطون کان وٺي فلسفي جي تاريخ جي
ٿيوري تي بين الاقوامي اثرات مضمون هيو. 1949ع ۾
برڪلي يونيورسٽي ۾ داخلا ورتائين جتان سياست ۾
آنرز ۽ انٽرنيشنل رليشن جي تعليم حاصل ڪيائين،
1950ع ۾ سياست جو مضمون اختياري سان پاس ڪرڻ بعد
ڪرائسٽ چرچ آڪسفورڊ يونيورسٽي مان قانون ۾ ايم اي
1952 ع ۾ پاس ڪيائين، جڏهن ته بئريسٽر جي ڊگري
لنڊن جي لنڪن ان يونيورسٽي مان 1953ع ۾ حاصل
ڪيائين، آڪسفورڊ يونيورسٽي جي ڪرائسٽ چرچ ڪاليج ۾
فلسفو قانون جي ڊگري ٽن سالن بدران ٻن سالن ۾ حاصل
ڪيائين.
برڪلي يونيورسٽي ۾ ڀٽو صاحب زندگي جي پهرين اليڪشن اسٽوڊنٽس
ڪائونسل باڊي جي هڪ سيٽ تي اتان جي مقامي يورپن
شاگردن سان وڙهيو سندس مقابلو لورمود ۽ لائن لٽواڪ
سان هيو. هن قائد اعظم جي وفات مهل آمريڪا ۾
پاڪستان جي سفير مسٽر ايم اي ايڇ اصفهاڻي کي تاريخ
11 سيپٽمبر 1948ع تي سندس مضمون لاس اينجلس مان
نيوز ويڪ ۾ پڻ شايع ٿيا جن ۾ عنوان هندو يا مسلم
”گروٿ آف پاڪستان“ ”يونٽس ان ينگ اسلامي اسٽيٽ“
شامل آهن.
ذوالفقار علي ڀٽو شاگردي واري زماني ۾ هڪ طرف ذّهين، هوشيار،
عالمي معاملن جي ڄاڻ حاصل ڪندڙ شاگرد کان علاوه
بيڊمنٽن ۽ ٻين راندين جو گهڻو شوقين هيو ۽ ڪرڪيٽ
ساڻ ته جنون واري حد تائين لڳاءُ هيس. هو ڪرڪيٽ جو
بهترين کلاڙي هيو، ڪيٿيڊرل هاءِ اسڪول بمبئي ڪرڪيٽ
ٽيم جو بهترين رانديگر هيو ۽ ڀارتي ڪرڪيٽ جي هڪ
عظيم کلاڙي مشتاق علي جو چوڻ ته ذلفي جيڪڏهن مسلسل
ڪرڪيٽ کيڏي ها ته منجهس هڪ وڏي ڪرڪيٽر هئڻ جون سڀ
صلاحيتون موجود هيون، هڪ دفعي هندستان جي ڪرڪيٽ
ٽيم انگلينڊ وڃي رهي هئي ته ڀٽو صاحب سڄي ٽيم کي
پنهنجي گهران ڦل سوٽ وٺي ڏنا.
ڀٽو صاحب بابت پاڪستان ڪرڪيٽ ٽيم جي اڳوڻي ڪپتان اي ايڇ ڪاردار
ڄاڻايو آهي ته هو 1942ع ۾ بمبئي ۾ ڀٽو صاحب سان
تڏهن مليو جڏهن هو پنجاب يونيورسٽي ڪرڪيٽ ٽيم کي
ڏسڻ لاءِ برابورن اسٽيڊيم آيو هيو. ڀٽو صاحب ان
وقت سندرڪارڪي ڪلب پاران ڪرڪيٽ کيڏندو هيو ۽ ڪرڪيٽ
بابت وڏي ڄاڻ رکندو هيو. 1956ع ۾ منهنجي ڀٽو صاحب
سان آسٽريلين ڪرڪيٽ ٽيم جي ڪراچي اچڻ وقت ملاقات
ٿي، ڀٽو صاحب عظيم بالر ڪيٿملر سان ملاقات ڪئي ۽
کيس هڪ خوبصورت سوکڙي ڏنائين، وري سال 1975ع ۾
ڪيٿملر پاڪستان آيو ته ڀٽو صاحب سان ملي ڏاڍو خوش
ٿيو، جيڪڏهن ڀٽو صاحب آڪسفورڊ نه وڃي ها ۽ آمريڪا
۾ ٽي سال نه گذاري ها ته پوءِ يقينن هڪ وڏو ڪرڪيٽ
جو کلاڙي هجي ها.
ڀٽو صاحب عالمي امور بابت ڄاڻ حاصل ڪرڻ تي گهڻي توجه ڏيندو هيو
۽ هن شوق کي پورو ڪرڻ لاءِ والدين کان ملندڙ خرچي
به ڪتابن تي لڳائيندو هيو. بمبئي واري اسڪولي
ڏينهن ۾ اقوام متحده ۽ سانفرانسڪو جي پليزي سيشن
واري موضوعن تي ٿيندڙ بحث مباحثي ۾ شريڪ ٿيندي
برطانيه حڪومت تي تنقيد ڪندي برطانيه حڪومت پاران
مٿئين ڪميشن ۾ هندستان جي فيروز خان نون کي
نمائندو ڪري موڪلڻ بدران قائداعظم يا جواهر لعل
نهرو کي موڪلڻ جو مشورو ڏنائين، سندس چوڻ هو ته
هندستاني عوام ۾ تحريڪ آزادي عروج تي آهي ۽ جدوجهد
جي ان موڙ تي قوم جي ڪنهن معروف اڳواڻ ئي نمائندگي
ڪرڻ لاءِ موڪليو وڃي ها. جناب ذوالفقار علي ڀٽو جي
تقرير بعد انگريزي هيڊ ماستر کي گهڻي ڪاوڙ لڳي ۽
ذلفي کي انعام به ڪو نه ڏنو الٽو کيس سياست کان
پري رهڻ جي وارننگ جڏنائين. هن 26 اپريل 1945ع تي
مسٽر جناح کي سرحد صوبي جي سياسي صورتحال بابت
تفصيل سان آگاهه ڪيو.
ڀٽو صاحب سال 1945ع ۾ ئي 17 سالن جي ڄمار ۾ بمبئي ۾ مارڪس کي
پڙهيو، هن چنگيز خان، سڪندر، هني بال، مسوليني،
هٽلر، نپولين، ڊيگال، چرچل ۽ اسٽالن بابت به پڙهيو
ان کان علاوه مزني، گيري بال ۽ روسو جو پڻ گهڻو
مطالعو ڪيو. هو نظرياتي لحاظ کان مارڪس جي معاشي
اعتبار جو حامي هيو پر جدليات تعبير کي رد ڪندو
هيو. هو اسٽالن جي گهڻي عزت ڪندو هيو پر خروف چيف
کي پسند ڪو نه ڪندو هيو. هو پنهنجي زندگي ۾
انڊونيشيا جي سوئيڪارنو، مصر جي صدر جمال ناصر ۽
چين جي چو اين لاءِ جي گهڻي عزت ۽ احترام رکندو
هيو، شاگردي واري زماني ۾ تاريخ ۽ فلاسافي بابت
تمام گهڻو ليٽريچر پڙهيائين، هو شاگردي واري زماني
کان ئي دنيا جي تاريخ، علم، ادب ۽ حالتن واقعن کان
باخبر اڳواڻ جي حيثيت حاصل ڪري چڪو هيو، يورپ جو
ماحول ۽ انگريزي ٻولي تعليم کيس عالمي افق تي اڳتي
وڌي پاڻ مڃائڻ لاءِ تمام گهڻا موقعا ميسر ڪيا،
سياست به کيس عزت، شهرت، دولت وانگر ورثي ۾ ملي
ڇاڪاڻ ته ڀٽو صاحب جو ننڍپڻ پنهنجي عظيم سياستدان
والد سان گهڻو گذريو ۽ ان وقت سياست جي ديوي سر
شاهنواز خان ڀٽو جي اڱڻ تي ويٺل هئي، ننڍپڻ والد
ماجد سان گهارڻ سبب ڪراچي، لاڙڪاڻو ۽ بمبئي شهر ۾
رهندو هيو ۽ اوطاقن تي سياسي ڪچهريون گڏجاڻيون
ٿينديون هيون، سياست جون مشهور ۽ معتبر هستيون
اينديون وينديون هيون. ڀٽو صاحب وڏن ۽ عظيم
سياستدانن کي ويجهو ڏسندو ٻڌندو. انهن جي صحبت،
پيار، شفقت حاصل ڪندو رهيو. ملڪ جي تاريخ بابت
والد جي هنج ۾ ويهي عظيم اڳواڻن جا فيصلا
ٻڌايائين. هڪ طرف پنهنجي والد جي اليڪشن ۾
ڪاميابين تي منعقد ٿيندڙ جشن جلوس عوام جا وڏا وڏا
ميڙ، ملڪ جي معتبر ماڻهن پاران ملندڙ مبارڪو
خوشيون، ٽهڪ شادمانيون ڏٺيون ته ٻئي طرف بمبئي کان
1937ع ۾ سنڌ جي آزادي بعد مذهبي نفرت واري ماحول ۾
ٿيندڙ پهرين اليڪشن ۾ پنهنجي والد جي شڪست بعد
بنگلي يا اوطاق تي افسوس، ڏک ۽ مايوسي وارو خاموش
ماحول ۽ منظر پڻ ڏٺا هيا. هتان ئي ڀٽو صاحب سياست
جي ميدان ۾ هر وقت هر حال ۾ عوام سان گڏ رهڻ جيئن
۽ مرڻ وارا سبق يا سياست جي الف ۽ بي سکيو. پوءِ
اسڪول جي وقت ۾ پڻ سياست سان گهڻو ويجهو رهيو ۽ هي
موضوع سندس پسند هيو. 16 آگسٽ 1946ع ۾ پاڪستان
ٺاهڻ واري جدوجهد عروج تي هئي ۽ ان وقت بمبئي ۾
مسلم شاگردن جي هڪ وفد مسٽر محمد علي جناح سان
ملاقات ڪئي جنهن ۾ 17 ورهين جو جو ذوالفقار علي
ڀٽو به شامل هيو. مسٽر جناح شاگردن کي مختلف جڳهن
تي مظاهرا ڪرڻ بابت هدايتون ڏنيون ۽ مسٽر ذوالفقار
علي کي به ذميواري ڏني وئي، ان موقعي تي ذوالفقار
صاحب مسٽر جناح کي تجويز ڏني ته اهو مظاهرو
الفنسٽن ڪاليج ۾ ڪيو ويندو ڇاڪاڻ ته اهو هندن جو
مشهور ڪاليج هيو، مسٽر جناح ذوالفقار جي اها تجويز
خوشي سان منظور ڪئي. ڀٽو صاحب شاگرد دوستن سان پلي
ڪارڊ کڻي هندن جي اسڪولن اڳيان مظاهرا ڪيا ۽
مظاهرن واري تحريڪ ڪامياب ٿي، جنهن لاءِ هندستان
جي اخبارن گهڻو ڪجهه لکيو. ڀٽو صاحب جي هندو دوستن
جا هن بابت رايا هيا ته ڀٽو صاحب شاگردي واري
زماني کان ئي مسلم تحريڪن، اسلامي دنيا، پاڪستان ۽
مسٽر محمد علي جناح جو ڪٽر حامي هوندو هيو. لنڊن
لنڪن مان 1953ع ۾ بئريسٽر جي ڊگري حاصل ڪيائين ۽
يونيورسٽي آف سائوٿ ميٽن ۾ بين الاقوامي معاملن جو
ليڪچرار مقرر ٿيو. آڪسفورڊ يونيورسٽي ڪائونسل
1957ع ۾ زيڊ اي ڀٽو کي ذهين شاگردن جي صف ۾ شامل
ڪري اعزازي ڊگري به ڏني هئي.
1953ع ۾ واپس ملڪ موٽيو. پهريائين 15 جون 1953ع تي سنڌ مسلم لا
ڪاليج ڪراچي ۾ قانون ۽ آئين پڙهائڻ لاءِ پروفيسر
مقرر ٿيو، گڏوگڏ 1954ع ۾ مغربي پاڪستان هاءِ ڪورٽ
۾ بحثيت بئريسٽر وڪالت شروع ڪئي ۽ بار ڪائونسل جو
ميمبر به ٿيو. انهيءَ وقت جي مشهور وڪيل رامچنداڻي
سان گڏجي ڀٽو صاحب غريبن ۽ مجبورن جا ڪيس مفت
هلائيندو هيو، ڀٽو صاحب ”سنڌ يوٿ فرنٽ“ ۽ ”هاري
ايسوسئيشن“ جو چيئرمين به ٿيو هيو، هن سال 1956ع ۾
ون يونٽ ٺهڻ سبب سنڌ کي پهچندڙ نقصان بابت ڪتاب
”هڪ وحداني رياست يا وفاق“ لکي حڪمرانن کي حقيقت
کان آگاهه ڪيو.
سائين جي ايم سيد جي سربراهي ۾ ”اينٽي ون يونٽ فرنٽ“ ۾ شامل ٿي
ڪم ڪيو پوءِ قومپرست سياست کي خدا حافظ چئي، فرنٽ
تان استعيفا ڏئي پنهنجي سياسي استاد والد سر
شاهنواز خان ڀٽو جي مشوري تي عمل ڪندي پاڪستان جي
سياست ۾ پير پاتو. والد جي دوستن جي مشورن ۽ والد
جي خواهش جي تڪميل ڪندي ڪراچي کان لاڙڪاڻي ۾ رهائش
اختيار ڪيائين، لاڙڪاڻي اچڻ بعد پنهنجي والد جي
سياسي جڳهه والاريائين، تمام سياسي سماجي اثر
رکندڙ شخصيتن سان ملاقاتيون ڪيون، رابطا شروع ڪيا
۽ لڳ لاڳاپا جوڙيا نتيجي ۾ سندس اعليٰ ذهانت،
باوقار شخصيت ۽ تجربي هڻي هنڌ ڪيو. ياريون دوستيون
ٿيون، دائرو وڌيو. لاڙڪاڻي ۾ ڀٽو صاحب پهريون قتل
جو مقدمو کنيو، مقابلي ۾ عبدالوحيد ڪٽپر وڪيل ڪيس
کٽيو. ڀٽو صاحب پاران ڪيس هارائڻ جو سبب صرف اهو
هيو ته هن مقدمو انگريزي انداز ۾ وڙهيو، جڏهن ته
ڪٽپر صاحب ديسي طريقي سان وڙهيو، جڏهن ڀٽو صاحب
ڪراچي ۾ پنهنجي ذهانت ۽ اثر انگيز شخصيت جو ڌاڪو
ڄمايو ته هو ڪراچي ۾ منعقد ٿيندڙ تقريبن ۽
پروگرامن جو لازمي حصو بڻجي ويو. اهو ڪو به وي آءِ
پي پروگرام ڪو نه هيو جنهن ۾ ڀٽو صاحب شريڪ نه هجي
بلڪه ڀٽو صاحب جي شخصيت سان ڪراچي جون محفلون آباد
ٿيڻ لڳيون، سال 1955ع ۾ ڀٽو صاحب جي ذهانت جو
پڙاڏو دفتر خارجه اسلام آباد وٽ پيو. ڀٽو صاحب جو
نالو هڪ وفد ۾ شامل ڪيو ويو پر جڏهن لسٽ ان وقت جي
بيوروڪريسي جي چيمپئن وزيراعظم چوڌري محمد علي
جالنڌري وٽ وئي ته هن اعتراض ڪيو پر وزير خارجه جي
اسرار تي هن صاحب جو عالمي امور بابت انٽرويو ڪيو
۽ ڀٽو صاحب جي گهري مطالعي تي حيران ٿي ويو.
بيروڪريٽڪ ذهنيت واري وزيراعظم چوڌري محمد علي ڀٽو
صاحب جي ڏات تي حسد ڪرڻ لڳو ۽ نالو لسٽ مان خارج
ڪري ڇڏيو. جڏهن صدر جنرل اسڪندرمرزا ٿيو تڏهن حسين
شهيد سهروردي وزيراعظم بڻيو. مسٽر سهروردي هڪ بلند
خيال سياستدان هيو. هن صاحب ذهانت ۽ پرڏيهي معاملن
۾ گهڻي ڄاڻ ڏسندي سڀ کان اول جناب ذوالفقار علي
ڀٽو کي 15 سيپٽمبر 1957ع تي اقوام متحده جي ٻارهين
اجلاس ۾ پاڪستاني وفد جو ميمبر نامزد ڪيو. جنهن ۾
ڀٽو صاحب ”امن، عالم ۽ جارحيت“ جي موضوع تي تقرير
ڪئي. پر هن فيبروري 1958ع ۾ سامونڊي قانون بابت
اقوام متحده پاران جنيوا ڪانفرنس ۾ پاڪستاني وفد
جو ميمبر نامزد ڪيو، ڪانفرنس ۾ پاڪستاني وفد جي
قيادت ڪئي. اهڙي طرح سندس شاگردي واري زماني ۾
پنهنجي ملڪ جي اقوام متحده ۾ قيادت ڪرڻ واري حسين
جميل ۽ ناممڪن سپني جي ساڀيان عمل ۾ آئي. هي
ذوالفقار علي ڀٽو جي زندگي ۾ وڏي خوشنصيبي هئي
جيڪا ڀٽو خاندان لاءِ به پهرين ڪاميابي جي حيثيت
رکندڙ هئي، ذوالفقار علي ڀٽو پنهنجي عالمي معاملن
تي دسترس، فيصلي جي قوت رکڻ يورپ جي جديد ماحول
مان تعليم ماڻڻ جو ڀرپور فائدو ورتو ۽ ملڪ قوم
لاءِ عالمي ادارن ۾ انهن جي ٻولي ۽ سوچن ۾ ويهندڙ
موقوف پيش ڪيو، کيس صرف 30 سالن جي ڄمار ۾ 28
آڪٽوبر 1958ع تي حڪومت پاڪستان جو وزير تجارت مقرر
ڪيو ويو. جنوري 1960ع ۾ اقليتي معاملن ۽ اطلاعات
محڪما ڏنا ويا، جڏهن ته اپريل 1960ع ۾ بجلي قدرتي
وسيلا ۽ امور ڪشمير جا کاتا به سنڀاليا، ساڳي سال
۾ ڀٽو صاحب پاڪ ڀارت اخبارن وچ ۾ ضابطه اخلاق
ترتيب ڏيندڙ وفد جي قيادت به ڪئي. |
