|
پاڪستان کان اڳ اسان جي ڳوٺ آڳرن ۾، (پاسي واري
ننڍي شهر محبت ديري مان) ريجهومل نالي هڪ هندو
گهورڙيو، صبح مرداني سان بيهه وڪڻڻ ايندو هو. سندس
هوڪو ڏاڍو مزيدار هوندو هو. سُرَ سان چوندو هو ته
”بيهه، مرچائي ڪوسو.“
اسان سڀئي ته رئيس ڀرڳڙيءَ جي واتان اخبار واري
خبر ٻڌي،
کلڻ لڳاسين.
پر،
پير
سائين حسام الدين شاهه
راشديءَ
اخبار جي ايڊيٽر کي
ريجهو مل جي سُرَ تارَ ۾،
ڪوسيون ڪوسيون گاريون ڏنيون.
سائين جي.ايم. سيد جوانيءَ ۾ پير رکيو، ته سنڌ جي
هندن ۽ مسلمانن، ٻنهي ڌرين جي برک شخصيتن سان قرب
۽ محبت جو رستو
ٿيس.
علامه آءِ.آءِ. قاضيءَ جو ته معتقد
ٿي ويو! کيس وڏي پٽ امير حيدر شاهه جو اتاليق
ڪيائين ۽ ننڍي پٽ تي امداد نالو رکيائين. علامه
صاحب جو نالو امداد علي هو.
عظيم انسان
هو.
عيسوي ويهينءَ صديءَ جي سنڌ
ايڏا وڏا انسان ورلي
پيدا ڪيا.
سنڌ جي
هندن ۾
سائينءَ جو گهڻن سان گهاٽو رستو هوندو هو، پر گهڻي
۾
گهڻو ڄيٺمل پرسرام سان هئس،
جيڪو راتين جون راتيون وٽس سن
۾، دريا شاهه جي ڪپ تي، سندس بنگلي ۾
اچي رهندو هو.
سانوڻيءَ ۾ درياهه شاهه اؤج ۾ ايندو هو، ته بنگلي
جي ٿلهي تي بيهي نهارڻ سان پري پري تائين رڳو پاڻي
ئي پاڻي نظر ايندو هو. پرئين پار، ٻيلي جي وڻراهه
هلڪيءَ
سبز لڪير وانگر، نظر ايندي هئي. سائين ڳالهه ڪندو
هو، ته، ”ڄيٺمل صبح جو سوير، موڙو کڻي، ٿلهي تي
اچي
ويهندو هو ۽ سج اڀرڻ جو منظر ڏسندو هو. ٿڌي
ٿڌي
هير پئي لڳندي هئي. درياهه شاهه
ڌيرج سان
وهندو رهندو هو. جيٺمل پرسرام شاهه سائينءَ جو
هيءُ بيت وري وري جهونگاريندو رهندو هو:
ناسيندي نگاهه پهرين ڪج پرينءَ ڏي.
علامه صاحب توڙي ڄيٺمل ٻئي صوفي مسلڪ جا ماڻهو
هئا. سائين به صوفين جي آستانن جو پانڌيئڙو هو.
اڳتي هلي، جمشيد نسروانجيءَ جي سنگت ۾، ايني بسنت
جي ٿياسافيءَ کان به متاثر ٿيو.
جمشيد پارسي هوندو هو، انهن ٽنهي شخصن يعني علامه
صاحب، ڄيٺمل ۽ جمشيد نسروانجيءَ جو سائين جي ذهني
نشوونما ۾ وڏو اثر هو.
پر، مون مٿي ٻڌايو آهي ته سائين سيد به هو ۽
زميندار پڻ. سنڌ جا وڏيرا
شوقين ۽
گهڻي قدر هندو سيٺين جا قرضي هوندا هئا، ڇو ته
پنهنجن اجاين سجاين خرچن لاءِ،
کانئن گڏيل
وياج تي قرض وٺندا هئا.
وڏيرن جي فضول خرچيءَ جو هڪ قصو مشهور آهي. اڃا
پاڪستان ڪونه ٺهيو هو، ته جيوڻيءَ نالي هڪ ڳائڻيءَ
ڏاڍو نالو ڪڍيو. چون ٿا تهGipsy
Girl
هئي. ٿلهي ۽ ڪاري هئي. هڪڙي وڏيري
کيس پنج سؤ روپيه ڏيئي، ساڻس هڪ رات جو سودو ڪيو.
ڪنهن ٿُڪَ بُجو ڪيس، ته ڪنهن ڪاريءَ مينهن سان کڻي
”منهن ڪارو“ ڪرين هان. تڏهن وڏيري چيس ته ”ميان،
ماڻهو ائين چوندا ته وڏيرو وڏي ڳالهه آهي! جيوڻيءَ
سان رات گڏ گذاري اٿس.“
گڏيل وياج ڳاٽي ٽوڙ ٿئي ٿو. جيڪو هڪ دفعو انهيءَ ۾
ڦاٿو، تنهن جو مٿو ويو. اڪثر
وڏيرا
قرضدار ٿيندا
ويا.
جڏهن قرض لاهي ڪونه سگهندا هئا، ته هندو سيٺيون
ڊڪريون ڪرائي، سندن زمينون نيلام ڪرائيندا هئا يا
وري
کانئن
ڀڳڙن مٺ تي خريد ڪندا هئا. اهڙيءَ ريت،
ڪيترا وڏيرا ڪنگال ٿي ويا. ٻئي طرف، هندو سيٺيون
ويا ٿُلها
ٿيندا.
سنڌ جي اهڙن وڏيرن ۾ ڪي
سيد سڳورا به هوندا هئا، جيڪي خانداني يا ذاتي لڳ
لاڳاپي ڪري سائينءَ کي ويجهو هوندا.
سو، کيس
سندن حال تي قياس ايندو
هو.
ڀلا جي انهن مان ڪي کيس پنهنجو وڏو سمجهي، پري کان
پنڌ ڪري، وٽس مدد لاءِ هلي ايندا هوندا، ته
سائينءَ جي ننڊ ڦٽي پوندي هئي!
خدا ٿو ڄاڻي ته اصل سبب اِهو هئو، يا ڪو ٻيو، جو
”سڀ ۾ پرين پسڻ وارو“ ۽
”صوفين
جي آستانن جو پانڌيئڙو“
سائين جي. ايم. سيد
به،
رفتي رفتي، هندڪيءَ ۽ مسلمانڪيءَ ”فرقيوارانه
سياست“ ڏي مائل ٿيو.
پنهنجي ڪتاب
”جنب گذاريم جن سين“ جي ٻئي جلد ۾، ان باري ۾ هيئن
لکيو اٿس:
”آءٌ ان وقت رد عمل جي گهوڙي تي سوار هئس. پنهنجين
اڳوڻين
صوفيانه روايتن کي وساري، مسلم ليگ جي فرقي وارانه
سياست
جو شڪار
ٿي
ويس.“
سائينءَ
گهڻين ڳالهين ۾ وري وري ”رد عمل“ محاوري جو
استعمال ڪيو آهي. ان کي انگريزيءَ ۾
REACTION
چئبو. پر، سائين کي ٻڌائڻ کپندو هو ته ”رد عمل
ڇاجو؟“
حقيقت جيئن به هجي، سائينءَ
جي مسلم ليگ ڏي مائل ٿيڻ جو هڪ سبب ته اهو ٿيو.
ٻيو
سبب هيءُ
به هوندو، ته سنڌ
ان زماني ۾
گڏيل هندستان جو هڪ صوبو هئي، جنهن جون سياسي،
مذهبي ۽ سماجي
تحريڪون
ان تي
اثرانداز ٿينديون هيون.
مثال طور خلافت تحريڪ. ليڪن
ويهينءَ صديءَ جي پهرئين اڌ ۾،
هندوستان ۾
ڪانگريس زور هئي. منجهس هندو ۽ مسلمان ٻئي هئا.
ليڪن،
اڳواڻي هندن جي هٿن ۾ هئي. ٻي
مکيه
پارٽي مسلم ليگ
هئي،
جيڪا
رڳو مسلمانن جي هئي پر، سنڌ ۾ تمام آهستي آهستي
اڀري رهي هئي.
مسلم ليگ جو بنياد وجهندڙ،
اصل شخص سر سلطان محمد آغا خان هو، انگريز
سندس
سرپرستي
ڪندا هئا، پر
هن
پنهنجي انهيءَ اثر کي گڏيل هندوستان ۾ پنهنجن هم-
مذهب مسلمانن جي ڀلي لاءِ ڪم آندو. انهيءَ دور جي
سياسي حالتن کي خيال ۾ رکي، هن هندن ۽ مسلمانن
لاءِ (SEPARATE
ELECTORATE)
”جدا چونڊن“
جو اصول
سن 1906ع ڌاران
قبول ڪرايو،
جيڪو اڳتي هلي، هندستان کي ورهائڻ ۽ پاڪستان ٺاهڻ
جو
بنياد
بنيو.
انگريزن
1857ع
واري بلوي مان
اهو
سبق سکيو هو، ته هاڻي
هندوستان تي حڪومت رڳو
هندن ۽ مسلمانن کي
پاڻ ۾
ويڙهائڻ سان ڪري سگهنداسون،
ان ڪري، هو
هندن ۽ مسلمانن
۾
هڪٻئي لاءِ نفرت جو ٻج ڇٽيندا ويا. ٻج ساوا سلا
ڪڍيا ۽ ٻوٽا وڌي وڻ ٿيا. آخر اهڙو ڏينهن به آيو جو
هندو ۽ مسلمان هڪٻئي جي رت جا پياسا ٿي ويا.
انگريزن
جي سياست جو ڪمال اهو هئو ته پاڻ ته
1947ع
۾، هندستان ڇڏي ويا.
پر، هندن ۽ مسلمانن کي اهڙو
ته
ويڙهائي ويا،
جو اڃا تائين هڪٻئي جي ڏاڙهيءَ پٽ ۾ لڳا پيا آهن.
ملڪ جي ورهاڱي کان پوءِ به
هندستان ۽ پاڪستان ۾ ٽي چار جنگيون ته لڳي چڪيون
آهن.
پر،
سنڌ ۾ مسلم ليگ جي آهستي
آهستي
اڀرڻ جو
هڪ مکيه
سبب اهو
به
هو،
ته سنڌ صوفين جي سرزمين هئي، جن هندن ۽ مسلمانن کي
سٺن پاڙيسرين، بلڪه ڀائرن وانگر گڏ رهڻ ۽ پاڻ ۾
پيار
ڪرڻ جو
درس ڏنو هو.
قلندر شهباز اٺن پهرن ۾ رڳو هڪ دفعو مٺي ماني
کائيندو هو، جنهن جي پچائڻ جو شرف به سيوهاڻي هندن
جي هڪ خاندان کي حاصل هوندو هو.
سنڌ ۾
الائي ته ڪيترن
هندن
جا مرشد مسلمان هوندا هئا! ٻنهي ڌرين جا
لڳ لاڳاپا
تمام
سٺا هوندا هئا. پر، اها به حقيقت هئي، ته سنڌ جا
اڪثر
پڙهيل
ڪڙهيل
هندو گهڻو ڪري ڪانگريس جي پاسي هوندا
هئا.
اهو ڏسي، ڪن مسلمان سياستدانن سنڌ ۾ مسلم ليگ کي
زور وٺائڻ لاءِ، ڄاڻي ٻجهي، سکر ۽ لاڙڪاڻي
جي پاسي
هندو-مسلم فساد ڪرايا. ڪنور جهڙا سنت ڪُهايا
۽
الله
بخش سومري جهڙا اعليٰ انسان
مارايا.
مسجد منزل گاهه وارو فساد ته سنڌ جي ڌرتيءَ تي
زلزلو هو. انهن فسادن جو نتيجو اهو نڪتو ته هندن ۽
مسلمانن ۾ نفرت وڌي وئي
۽
مسلم ليگ زور ورتو. انهيءَ
فساد جي مفصل احوال لاءِ آزاد قاضيءَ جو ڪتاب پڙهڻ
گهرجي، (جيڪو ساگر پبليشنگ هائوس جو ڇپايل آهي.)
ليڪن، مون کي ايترو پڪيءَ طرح معلوم آهي ته:
مسجد منزل گاهه واري فساد جو هڪ مکيه
ڪارڻ سنڌ جي وزيراعليٰ شهيد الله بخش
سومري جي وزارت هئي، جيڪو قومپرست
هو. کيس ڪانگريس جي حمايت هئي، ان ڪري
مسلم ليگين جي ساڻس پوت ڪانه هئي. هنن
سندس وزارت ڪيرائڻ لاءِ مسجد منزل گاهه
واري فساد جي سازش ڪئي.
شهيد الله بخش سومري جي وڏي فرزند رحيم بخش سومري
جي مون سان محبت هئي، تنهن وفات کان سال ٻه اڳ،
مون کي ٻڌايو ته، ”سائين جي.ايم.سيد سن ۾ نظربند
هو، پر سرڪار کان موڪل وٺي، شڪارپور آيو. مون وٽ
ٻه ٽي راتيون ٽڪيو. پراڻي زماني جون ڳالهيون
ٻڌايائين. بابا جي تربت تي هليو. دعا گهريائين ۽
چيائين ته:
”الله بخش تون صحيح هئين. اسان غلط هئاسون. مان
توکان پنهنجيءَ غلطيءَ ۽ گناهه جي معافي وٺڻ آيو
آهيان.“
سنڌ جي هندن ۽ مسلمانن ۾ اڻبڻت جون ٽيون سبب هيءُ
هو ته انگريزن سنه 1843ع ۾ سنڌ فتح ڪري، ان کي
بمبئي پرڳڻي سان ملائي، ”ون يونٽ“ ڪري ڇڏيو هو.
بمبئيءَ ۾ هندن جي اڪثريت هئي. سنڌ ۾ وري مسلمانن
جي هئي پر، سنڌ جا هندو بمبئيءَ جي هندن سان ملي،
بامبي پريزيڊنسيءَ ۾ ميجارٽي (Majority)
ٺاهي ويندا هئا، سو، سنڌ جا مسلمان سدائين ٽوٽي ۾
هوندا هئا. انهيءَ ڪري سنڌ جي مسلمانن بمبئيءَ کان
جدا ٿيڻ جي تحريڪ هلائي.
عجيب ڳالهه آهي ته تحريڪ جي شروعات هڪ سنڌي
هندوءَ، سيٺ هرچند راءِ ڪئي! سندس خاندان سنڌ ۾
وڏيءَ حيثيت وارو هو. پر، سائين جي.ايم.سيد لکيو
آهي ته، ”جڏهن هندن ۽ مسلمانن جا انهيءَ سوال تي
اختلاف وڌي ويا ته خود سيٺ هرچند راءِ به پنهنجي
موقف تان ڦري ويو. هندن جو پاسو وڃي ورتائين.“
بهرحال، جڏهن سنڌ ۾ تحريڪ زور ورتو، ته انگريز
سرڪار مسئلي کي حل ڪرڻ لاءِ ٻنهي ڌرين جي عيوضين
جون لنڊن ۾ ميٽنگون ڪوٺايون، جيڪي
Round Table Conferences
”گول ميز ڪانفرنسون“ نالي سان مشهور آهن. هندن جو
بنيادي موقف اهو هو ته سنڌ جدا صوبو ٿيندي ته مالي
طرح ٽوٽ ۾ هوندي. هلي ڪونه سگهندي. هندن جي ماهر،
ايس.پي ڇٻلاڻيءَ اها ڳالهه ثابت ڪرڻ لاءِ انگ اکر
گڏ ڪري، پنهنجو ڪيس ٺاهيو.
مسلمانن جا عيوضي گهڻا ئي هئا، جن ۾ سائين
جي.ايم.سيد، شيخ عبدالمجيد سنڌي، خانبهادر محمد
ايوب کهڙي، پير علي محمد راشديءَ ۽ سيد ميران محمد
شاهه جا نالا گهڻا مشهور آهن. سر شاهنواز ڀٽي به
پاڻ ملهايو. ليڪن، حقيقت اها آهي ته سڄيءَ سنڌ جا
مسلمان انهيءَ تحريڪ ۾ تمام سرگرم هئا.
هندن
ڪيس
هارايو. مسلمانن کٽيو، سنڌ آزاد ٿي.
مسلمانن جي
عيد ٿي وئي. پر، هندو مسلم نفرت وڌي وئي. انگريزن
کي ته اها ئي ڳالهه کپندي هئي. دورانديش هئا.
ظاهري طرح،
ته هنن هندن ۽ مسلمانن جي عيوضين جون ڳالهيون ٻڌي،
سنڌ کي بمبئيءَ کان جدا ڪرڻ جو انصافي انصاف فيصلو
ڪيائون،
پر
پنهنجن
سياسي سببن ۽ مفادن کي خيال ۾ رکي، اهو فيصلو
دراصل هو
اڳي ئي ڪري چڪا هئا.
”گول ميز ڪانفرنسون“ رڳو ڏيکاءَ خاطر هيون.
سنڌ کي بمبئيءَ کان جدا ڪرڻ ۾
وري
به
پس پرده
مکيه رول سر سلطان محمد آغا خان ادا ڪيو. هُو
وڏو سياسي دماغ هو ۽ سنڌ ۾ وڏو عرصو گذاريو
هئائون. کيس سنڌ سان محبت هئي. سندس خاندان به سنڌ
کي ڪونه وساريو آهي.
سر سلطان محمد آغا خان جي ويجهن
ساٿين ۾ سرفهرست چوڌري سر ظفرالله
آهي ۽ سيد امجد
آهن.
ٻنهي ڄڻن بمبئيءَ کان سنڌ جي جدائيءَ واريءَ تحريڪ
۾ وڏو رول ادا ڪيو. پاڪستان ٺهيو ته سر ظفرالله ان
جو پهريون پهريون وزير خارجه مقرر ٿيو. انگريزن ۽
آمريڪين جو پيارو ماڻهو هو هِت، انهيءَ ڳالهه جو
هڪڙو ثبوت پيش ڪريان ٿو.
انگريزن جي حڪومت ۾ هڪ آءِ. سي.ايس. عملدارُ، مسرت
حسين زبيري، انگلنڊ ۾، سر سيموئيل هور، سيڪريٽري
آف اسٽيٽ فار انڊيا سان مليو. هن پڇيس ته، ”توکي
ڪاٿي مقرري ملي آهي؟“
نوجوان آفيسر زبيريءَ چيس ته، ”پنجاب ۾“
سر سيموئيل چيس ته، ”ڏاڍو خوشنصيب آهين!“
زبيري صاحب چيس ته، ”سو وري ڪيئن؟“
سر سيموئيل چيس ته، ”سر ظفرالله انهيءَ ئي صوبي جو
آهي. توکي به اتي ئي مقرري ملي آهي. منهنجي ساڻس
خط و ڪتابت آهي. هو رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس جي سلسلي
۾ هِتِ آيل هو.“
زبيري صاحب چيس ته، ”ائين ته کانئس به وڌيڪ مشهور
۽ آزمودگار ماڻهو ٻيا به هئا. مثال طور، سرتيج
بهادر ساپروُ، مسٽر جناح ۽ سرسري نواس شاستري.“
مسٽر زبيريءَ
“VOYAGE THROUGH HISTORY”
نالي پنهنجين يادگيرين جي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته سر
سيموئل منهنجي ڳالهه ڪٽي چيو ته،
”اها ڳالهه ٿو ڪرين، ته پوءِ خود آغا خان به هو،
پر سر ظفرالله جهڙو اثر ڪنهن به ڪونه وڌو.“
سر آغا خان جو ٻيو نمبر ساٿي، سيد امجد علي شاهه،
لاهور جي ريلوائي ٺيڪيدار ۽ برک شخصيت، سر مراتب
علي شاهه جو
وڏو فرزند هو.
هاڻي گذاري ويو آهي. سر مراتب علي شاهه جو خاندان
ملڪ جي ٻاويهن امير ترين خاندانن ۾ شمار ٿئي ٿو.
سيد امجد علي
شاهه پاڪستان جي شروعاتي سالن ۾ صنعت ۽ خزاني جو
وزير ٿيو. سندس ننڍو ڀاءُ سيد
واجد علي
شاهه قائداعظم ۽ لياقت عليءَ ٻنهي کي ويجهو هوندو
هو ۽ سياست ۾ سرگرم هوندو هو.
منهنجي
ساڻس
ميل ملاقات آهي.
هاڻي ڇهانوي سالن جي عمر جو آهي. سياست کان پاسيرو
آهي. البت، عام ڀلائيءَ جا خيراتي ڪم ڪندو آهي.
لاهور ۾ گلاب ديوي اسپتال ۽ ڪراچيءَ ۾ لياقت نيشنل
اسپتال جي بورڊ آف گورنرز جو چيئرمين آهي. ”آل
پاڪستان هلال احمرس ۽ اولمپڪس“ جو صدر به آهي.
هو ملڪ جي مشهور علمي ۽ ادبي اداري
”ثقافت اسلاميه لاهور“
جي بورڊ آف گورنرس جو چيئرمين به آهي. سائين حسام
الدين شاهه ”اداره ثقافت اسلاميه“ جي بورڊ آف
گورنرس جو ميمبر هوندو هو. انهيءَ اداري جي علمي
ڪم جي ڏاڍي تعريف ڪندو هو. پير صاحب جي وفات کان
پوءِ، سيد واجد علي شاهه مون کي اداري جي بورڊ آف
گورنرس جو ميمبر ڪيو. محمد ميان سومري، گورنر سنڌ،
مون کي سنڌي ادبي بورڊ جو چيئرمين ڪيو ته سيد واجد
علي شاهه مون کي خط لکيو جيڪو مهراڻ رسالي جي سنه
ٻه هزار
ٻه
جي پرچي نمبر 3 ۽ 4 ۾ ڇپيل آهي:
لاهور
3- سيپٽمبر 2002ع
پيارا آگرا صاحب،
مون کي اوهان جو تاريخ 12- آگسٽ وارو خط مليو،
جنهن ۾ اوهان کي سنڌي ادبي بورڊ جي چيئرمين مقرر
ڪرڻ واري خوشخبري ڏنل آهي. منهنجون دلي مبارڪون!
مون کي خاطري آهي، ته اوهان پنهنجي دل ۽ دماغ جي
صلاحيتن سان بورڊ کي ڀرپور ترقي ڏياري، بلندين تي
پهچائيندا.
”مهراڻ“ جو پرچو مليو اٿم، جنهن ۾ پڙهڻ جو ”دلچسپ
مواد“ آهي.
قربن سان،
سيد واجد علي
گذريل سال، تاريخ 11 سيپٽمبر واريءَ ميٽنگ ۾ سيد
واجد علي شاهه صدارت لاءِ اچي ڪونه سگهيو. سندس
فرزند سيد شاهد عليءَ ٻڌايو ته ”بابا جي صحت ڏاڍي
ڪمزور ٿي وئي آهي. گهر کان ٻاهر نڪري ڪونه ٿو. ان
ڪري ميٽنگ ۾ اچڻ کان معذور آهي.“ اها ڳالهه ٻڌي،
سڀني ميمبرن کي ڏاڍو ڏک ٿيو.
سر مراتب علي شاهه جو ننڍو پُٽ سيد بابر علي شاهه
وري معين قريشي وزيراعظم جي زماني ۾ وزير خزانه
ٿيو. کيس به ڪتابن جو شوق آهي. پاڪستان ۽ هندوستان
جي مسلم ثقافت ۽ مشاهيرن بابت تمام معياري ڪتاب
ڇپايا اٿس. مون کي سڄو سيٽ تحفي طور ڏنائين ۽
چيائين ته ”سنڌ جي مشاهيرن جو تذڪرو ٺاهي ڏي، ته
مان پئڪيجز طرفان ڇپايان.“
پئڪيجز ملڪ جي وڏي ۾ وڏي پريس آهي. پاڻ ان جو مالڪ
آهي. پنهنجي وڏي ڀاءُ، سيد واجد علي شاهه وانگر
”عام ڀلائي“ جا گهڻئي ٻيا بيشمار ادارا پڻ قائم
ڪيا اٿس، جيڪي گهڻو ڪري صحت، علم ۽ تعليم جا آهن.
سنڌ جي وڏن خاندانن ۽ سکين ستابن ماڻهن: وڏيرن،
ميرن ۽ پيرن جا شوق ۽ شغل وري ٻيا آهن. هو قلم ۽
ڪتاب کان پاڻُ پري رکندا آهن. اسڪول ۽ اسپتال ڪونه
ٺهرائيندا آهن. البت، پنهنجي ”قوتِ باهه“ وڌائڻ
لاءِ سون ۽ چانديءَ جي ڪشتن تي پاڻيءَ وانگر پئسا
وهائيندا آهن.
سُريتيون ويهاريندا آهن. ڪڪڙ ويڙهائيندا آهن. سوئر
۽ رڇ تي ڪتا بڇائيندا آهن. انهيءَ کي سنڌ جو ڪلچر
سمجهندا آهن.
سيد بابر عليءَ جي ڌيءُ سيده حنا خانيوال ۾ پنهنجي
پريس کولي آهي. منهنجي ساڻس دعا سلام ٿي، ته هن
مون کي پنهنجي وڏي چاچي، سيد امجد علي شاهه سان
ملايو، جيڪو تڏهن پنجاسي ورهين جو هو. مون کي ”سنڌ
جي جدائيءَ واري تحريڪ ۽ گول ميز ڪانفرنس“ جو
”پس پرده احوال“
ٻڌايائين. مون اهو احوال
”سنڌ جي جدائيءَ جي تحريڪ“
جي عنوان سان، مهراڻ رسالي ۾ هڪ مضمون ۾ ڇپائي
ڇڏيو.
سيد امجد عليءَ شاهه مون کي صاف صاف لفظن ۾ ٻڌايو
ته،
”سنڌ کي بمبئيءَ کان جدا ڪرائڻ ۾ اصل رول وري به
سر سلطان محمد آغا خان ادا ڪيو، جيڪو انهن ڏينهن
۾، لنڊن ۾ بادشاهه جي بڪنگهام محلات ۾ رهندو هو.“
سنڌ ۾ بمبئيءَ کان جدا ٿيڻ واري تحريڪ بلڪل ائين
ئي ”حقيقي عوامي تحريڪ“ هئي، جيئن لاهور کان جدا
ٿيڻ لاءِ ”ون يونٽ واري تحريڪ“.
سائين جي. ايم. سيد“ سنڌ جي جدائي“ واريءَ تحريڪ ۾
وڏو رول ادا ڪيو. ان تحريڪ بابت هڪ ننڍو، پر ڏاڍو
اهم ڪتاب ڇپايو اٿس، جنهن ۾ سنڌ ۾ انهيءَ تحريڪ جو
اثر ۽ سڄو اندروني احوال ڏنل آهي. ڪتابڙو، دراصل،
سندس آتم ڪهاڻيءَ جو هڪ باب آهي، جيڪا متعدد جلدن
۾ لکي اٿس.
بهرحال، سنڌ بمبئيءَ کان جدا ٿي ۽ آزاد صوبو ٿي،
ته عام چونڊون
ٿيون. مسلمانن پنهنجا عيوضي چونڊيا. هندن پنهنجا
چونڊيا. ان کان پوءِ ته هندن ۽ مسلمانن جي ”سياسي
طور“ گڏجي سياسي ڪم ڪرڻ جو امڪان ختم ٿي ويو.
هاڻي، جيڪڏهن سائين جي. ايم. سيد انهيءَ سبب ڪري
به مسلم ليگ ڏي مائل ٿيو، ته ڳالهه سمجهه ۾ اچي
ٿي. پاڻ سنڌ ۾ هندو- مسلم نفاق وڌائڻ ۽ مسلم ليگ
جي زور وٺڻ بابت پنهنجي ڪتاب ”جنب گذاريم جن سين“
۾ هيئن لکيو اٿس:
هندو مسلم نفاق کي زور وٺائڻ لاءِ اتر سنڌ جي ڪن
مسلم ليگي ڪارڪنن هڪ نئون مسئلو قبر مان کوٽي
ڪڍيو. سکر شهر ۾ مغل دور ۾ ٺهيل ڪي عمارتون موجود
هيون، جن مان ڪن ۾ انگريزن آفيسون قائم ڪيون هيون.
انهن ۾ هڪ ڦٽل عمارت منزلگاهه واري مسجد هئي. ان
لاءِ سکر جي مسلمانن سوال اٿاريو، ته اها مسجد
آهي، تنهنڪري مسلمانن جي حوالي ڪئي وڃي. شهر کان
ٿوري پاسيري هئي ۽ ان جي ڀر ۾ ايتري آبادي به ڪانه
هئي، جو نماز لاءِ ڪارآمد ٿي سگهي.
مسلم ليگين کي پتو هو، ته الله بخش سومري جي وزارت
جو دارومدار هندو ميمرن جي ووٽن تي هو. مسجد
منزلگاهه جي تحريڪ هلائڻ وارن جو مکيه مطلب به
الله بخش سومري جي وزارت ڪيرائڻ هو.
”مسجد منزلگاهه“ انڪري ڪوٺيندا هئس، جو اڳي واپار
درياهه رستي هلندو هو. ٻيڙيون ملتان مان واپاري
مال کڻي هلنديون هيون، ته سکر اچي منزل ڪنديون
هيون. سو، انهيءَ زماني جي مغل سرڪار مسلمان
واپارين جي سهوليت لاءِ اها مسجد ٺهرائي هئي.
پاڪستان ٺهڻ کان اڳ، سکر شهر جي وڏن وڏن هندو
سيٺين جون جوان ۽ خوبصورت زالون رنگبرنگي ريشمي
ساڙهيون پائي، هار سينگار ڪري، عطر عنبير مکي،
هندن جي دستور موجب، سنجها ويل پاٺ پوڄا لاءِ
ٻيڙين ۾ چڙهي، انهيءَ هنڌ تان ساڌ ٻيلي واري مندر
۾ وينديون هيون، جتي اها قديم مسجد زبون حالت ۾
ٻيٺي هئي.
نوجوان مسلمان مرد به ڄاڻي واڻي روزانو شام جو
انهيءَ هنڌ تي اچي ڳاهٽ ٿيندا هئا ۽ هندو زالن کي
ڏسي، عشقيه ڪلام چوندا هئا. اها صورتحال هندن ۽
مسلمانن لاءِ ڇڪتاڻ جو سبب ٿي پئي.
هاڻي، جيڪڏهن الله بخش سومري اها مسجد مسلمانن کي
ٿي ڏني، ته هندو ميمبر مٿس ناراض پئي ٿيا، جي نٿي
ڏني، ته مسلم ليگين کي اسلام جي نالي تي، مسلمانن
کي ڀڙڪائڻ جو موقعو پئي مليو. آخر ائين ئي ٿيو.
مسلم ليگين سنڌ جي مسلمانن کي ڀڙڪايو.
سائينءَ پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته، ”آغا غلام نبي
پٺاڻ شڪارپور مان سوَن ماڻهن جو جٿو وٺي آيو، جن
سکر ۾ ستياگره ڪئي. هزارين ماڻهو جيلن ۾ ويا. اهي
جيلن مان ڇٽا، ته سکر ۾ هندن ۽ مسلمانن جو فسادُ
ٿيو، جنهن ۾ سوين انسان ڪُسي ويا. هاڻي انهيءَ کي
مسجد منزلگاه وارو فساد ڪوٺن ٿا.“
آغا غلام نبي پٺاڻ، سائينءَ جو خاص ماڻهو هو.
پڇاڙيءَ تائين ساڻس قرب جو رستو هئس. مون سان گڏجي
وٽس سن به هلندو هو. حقيقت ائين ئي هوندي، جيئن
سائينءَ سندس باري ۾ لکيو آهي، ليڪن، تازو، سنڌي
ادبي بورڊ سائينءَ ڏانهن علامه آءِ. آءِ.قاضيءَ جي
خطن جو ڪتاب ”ساهڙ جا سينگار“ نالي سان ڇاپيو آهي،
جنهن ۾ ايڪيتاليهه نمبر خط جي هيٺان، سائينءَ هيءُ
نوٽ هنيو آهي:
”مان مسلم ليگ ۾ داخل ٿيس، ته مسجد منزلگاهه لاءِ
ستياگرهه شروع ڪئيسون. علامه آءِ.آءِ.قاضي، پڻ
جمشيد نسروانجي ۽ دادا ڄيٺمل وانگر، ستيا گرهه
تحريڪ ۾ منهنجي شريڪ ٿيڻ جي خلاف هو. ڇو ته خوف
هئس، ته انهيءَ تحريڪ مان هندو مسلم ڇڪتاڻ پيدا
ٿيندي.
ليڪن، مان ان وقت انڌ جي گهوڙي تي سوار هئس. سو،
ڪنهن جي به ڪابه ڪانه ٻڌم.“
سنڌ ۾ هندن ۽ مسلمانن جي وچ ۾ مسجد منزلگاهه واري
فسادَ کان اڳ ايڏو نفاق ڪونه هو. خود هندُ ۾ به،
شروعاتي دور ۾ ته جناح صاحب ڪانگريس ۾ هوندو هو.
سنڌ ۾ مسلم ليگ جو بنياد دراصل، رئيس غلام محمد
ڀرڳڙيءَ وڌو، جيڪو وڏو سنڌ دوست ۽ قومپرست هو.
اسان جو نوجوان سياسي اڳواڻُ، نواب يوسف ٽالپر
سندس خاندان سان تعلق رکي ٿو.
انهيءَ زماني ۾ مسلم ليگ ۽ ڪانگريس جا جلسا به گڏ
ٿيندا هئا. ڪيترا مسلمان اڳواڻ ڪانگريس ۾ هئا، پر،
ان جي منافقت ڪري، آخر الڳ ٿيا. حاجي سر عبدالله
هارون پهريون پهريون سنڌي اڳواڻ هو، جنهن ڪانگريسي
هندن جي قول ۽ فعل ۾ فرق ڏسي، ڪراچيءَ ۾ 1938ع ۾
سنڌ مسلم ليگ جو اجلاس گهرايو، جنهن جي صدارت جناح
صاحب ڪئي سائين جي. ايم سيد انهيءَ اجلاس ۾ اهم
رول ادا ڪيو. سندس ساٿيءَ شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ
منجهس هڪ ٺهراءُ پيش ڪيو، جو اڳتي هلي، لاهور واري
“Pakistan Resolution”
”پاڪستان ٺهراءُ“ جو بنياد بنيو، جيڪو 23 مارچ تي
هڪ وڏي جلسي ۾ پاس ٿيو هو. هاڻي، انهيءَ جلسي
واريءَ جاءِ تي ”مينار پاڪستان“ ٺاهيو اٿن.
سيد ذوالقرنين زيديءَ نالي، تعليم کاتي جي هڪ
پروفيسر ۽ اديب، قائداعظم جي رفيقن سان انٽرويو
ڪيا هئا. انهن جو هاڻي ڪتاب ڇپيو آهي. زيدي صاحب
”سيد حسين امام“ جي انٽرويو ۾ لکيو آهي ته:
جي. ايم. سيد سنڌ ۾ مسلم ليگ کي ائين ئي مٿي کنيو
۽ عروج تي آندو، جيئن شهيد حسين سهرورديءَ بنگال ۾
ڪيو هو.
ذوالقرنين زيديءَ سائينءَ جي باري ۾ مٿيون بيان
سيد حسين امام واري انٽرويو جي هڪ فوٽ نوٽ ۾ ڏنو
آهي. زيدي صاحب ڪنهن زماني ۾ نوابشاهه جي ڪاليج ۾
به استاد هو.
سائين جي. ايم. سيد جا انهيءَ زماني ۾ ويجهڙا ساٿي
ڪير هئا، تنهن جي مون کي ڪابه خبر ڪانهي. پر،
ايترو سو معلوم اٿم ته سندس حلقي ۾ سيد ميران محمد
شاهه ۽ پير علي محمد راشدي ٻه مکيه ماڻهو هئا. ٻئي
سيد هئا ۽ سياست ۾ سرگرم هئا. راشدي صاحب ته مسلم
ليگ کي سنڌ ۾ زور وٺائڻ لاءِ ڪيئي ڪارناما ڪيا.
چون ٿا ته مسجد منزلگاهه واري فساد ڪرائڻ ۾ به
بنيادي طرح سندس ئي ذهن ڪارفرما هو. وڏي آفت هو.
سائينءَ کي تمام ويجهو هوندو هو. هونئن ته راشدي
صاحب، حاجي سر عبدالله هارون کي به ويجهو هو، جيڪو
سنڌ ۾ مسلم ليگ جو مکيه اڳواڻ هو. پر، اهو ڦڏي جڏي
کان پري هوندو هو.
سائين جي. ايم. سيد جي حلقي جو ٽيون مکيه ماڻهو
شيخ عبدالمجيد سنڌي هو، پنهنجي دلي شوق ۽ لاڙي سان
مسلمان ٿيو هو. تمام جوشيلو جوان هو. سندس سرپرست،
هاڪارو قومپرست اڳواڻ آنربل غلام محمد ڀرڳڙي هو.
لعل بن يوسف ”آتم ڪهاڻيءَ“ ۾ لکيو آهي ته
پهرين پهرين سنڌي اخبار رئيس غلام محمد ڀرڳڙيءَ
شايع ڪئي هئي.
شيخ صاحب سنڌ ۾ وڏي شهرت انهيءَ ڪري حاصل ڪئي، جو
سر شاهنواز خان ڀٽي کي، عام چونڊن ۾، سندس گهر
لاڙڪاڻي ۾ وڃي مَلههَ ماريائين. سڄيءَ سنڌ ۾ ڌڌڪو
ٿي ويو. ليڪن، انهيءَ کان علاوه، شيخ صاحب سنڌ جي
بمبئي کان جدائيءَ واريءَ تحريڪ ۾ به تمام اهم رول
ادا ڪيو هو. سنڌ آزاد ٿي، ته روزانه ”الوحيد“ جو
”آزاد نمبر“ ڪڍيائين، جو هاڻي تاريخي دستاويز آهي.
سنڌي زبان جي ڪابه اخبار وري اهڙو شاندار ڪارنامو
سرانجام ڏئي ڪونه سگهي آهي.
سائينءَ جي قريبي ساٿين ۾ محمد علي شاهه جو نالو
به هميشه وڏي احترام سان ورتو ويندو. پاڪستان ٺهڻ
واري زماني ۾ سنڌ جو وزير هو. ڊڀري جي معزز شخصيت،
سائين الله آندي شاهه جو وڏو فرزند هو، جنهن
مسلمانن جي ٻارن لاءِ نوشهري فيروز واري مشهور
مدرسي هاءِ اسڪول ۽ ان جي هاسٽل ٺهرائي هئي. مون
به انهيءَ ئي اسڪول ۾ مئٽرڪ تائين تعليم ورتي هئي.
محمد عثمان کيڙو، غلام نبي ڏاهري ۽ سندس ننڍو ڀاءُ
نور نبي، علي نواز ٻوهيو، عبدالفتاح وستڙو، ڊاڪٽر
عبدالڪريم عباسي، غلام حيدر مبيجو
۽ منهنجا ٻيا ڪيترا پيارا يار مون سان گڏ پڙهندا
هئا ۽ هاسٽل ۾ به گڏ رهندا هئا، جنهن جي عمارت
پهرين تاريخ جي چنڊ وانگر اڌ گول جي شڪل ۾ ٺهيل
هئي، مٿس مٿان ننڍي سفيد پٿر تي سنه 1905ع جو ڪتبو
لڳل هوندو هو.
سائين الله آندو شاهه، پنهنجي دور جي وڏي شخصيت
هو. وائسراءِ جي صلاحڪار ڪائونسل جو ميمبر هو.
سندس پوٽو سيد ظفر علي شاهه هاڻي قومي اسيمبليءَ
جو ميمبر آهي. اڳي ان جو ڊپٽي اسپيڪر رهي چڪو آهي.
سياستدان
آهي. پر، ڊپلوميسي يا ٺڳي ڪونه ڪندو آهي. سنئين
سڌي ڳالهه ڪندو آهي. وڏو زميندار آهي، پر، لچ ۽
لوفر کي پاڻ کان پري رکندو آهي. پنهنجيءَ سنڌ-
دوستيءَ ڪري مشهور آهي. وڏيرن واريون گنديون
عادتون ڪونه اٿس. مٺو ماڻهو آهي. مون سان محبت
اٿس. پنهنجي والد سائين محمد علي شاهه وانگر،
سائين جي.ايم.سيد جو عقيدتمند آهي.
ڳالهه پئي هلي، ته سائين جي.ايم.سيد ڪهڙن سببن
ڪري، مسلم ليگ ۾ شريڪ ٿيو هوندو؟ بهرحال، جڏهن
شريڪ ٿيو ته پهنجيءَ لياقت، صلاحيت ۽ دوستن جي مدد
سان انهيءَ ۾ ايڏو ته غلبو حاصل ڪيائين جو
سنڌ صوبي جي ليگ جو صدر ٿيو. |
