|
ڊاڪٽر
نجم الاسلام
قدرت مون کي جن اعلى اديبن، نامور محققن ۽ بااخلاق
شخصن جي زيارت ۽ صحبت نصيب ڪئي، تن ۾ ڊاڪٽر نجم
الاسلام به هڪ منفرد شخصيت جو مالڪ هو: خاموش
مزاجُ ۽ خلوت پسند هو. شيخ سعديءَ جو قول آهي ته
”جمالِ هٰمُ نشين“ جي اثر سان مِٽي به مشڪ ٿي
ويندي آهي. ڊاڪٽر نجم الاسلام اسان جي دؤر جي وڏي
۾ وڏي اردو عالمَ، اديبَ ۽ محقق ڊاڪٽر غلام مصطفى
خان جي علمَ ۽ اخلاق جي سرهاڻِ سان واسيل هو.
ڊاڪٽر نجم الاسلام سان منهنجي ملاقات غالباً سنه
1970ع واري ڏهاڪي ۾ ٿي. تڏهن مان سنڌي ادبي بورڊ،
ڄامشوري ۾ سيڪريٽري هئس. بورڊ جي ڪتبخاني
(لئبرريءَ) ۾ تقريباً چار سؤ عربي ۽ فارسي قلمي
ڪتاب رکيل هئا، جن جو ڪوبه ”ڪئٽالاگ“ ٺهيل ڪونه
هو. سو، ڪا خبر ڪانه هئي ته منجهن علمَ جا ڪهڙا
ڪهڙا خزانا پوشيده آهن؟ اهي قلمي ڪتاب 1950ع ۽
1960ع وارن ٻن ڏهاڪن ۾، پير سائين حسام الدين
راشديءَ، ڊاڪٽر بلوچ ۽ محمد ابراهيم جويي گهڻي
قدر، ٺٽي جي قديم خاندانن جي هاڻوڪن وارثن ليڪن
مسڪين حال ماڻهن کان ملهه تي ورتا هئا. گهڻو ڪري،
ٽالپرن، ڪلهوڙن ۽ مغلن جي زماني جا آهن. گهڻي قدر
فارسي زبان ۾ آهن. ڪي عربيءَ ۾ به آهن. سنڌيءَ ۾
هڪ به ڪونهي. نه وري اردوءَ ۾ آهي. انهيءَ جو مطلب
ته انهيءَ زماني جي عالمن ۽ اديبن جي تصنيف ۽
تاليف جي زبان سنڌي ڪانه هئي. اردو ته ليکي ۾ ئي
ڪانه هئي. اها عام مروج روايتن موجب، پوين مغل
بادشاهن جي دؤر ۾ دهليءَ جي آسپاس وارن علائقن جي
مقامي ٻولين ۽ فارسي زبان جي ميل ميلاپ وسيلي،
اُسري ۽ نسري. تڏهن سنڌي عالمن جي تصنيف ۽ تاليف
جي زبان پڻ سڄي هندستان جي عالمن ۽ اديبن جي تصنيف
۽ تاليف جي زبان وانگر، فارسي هوندي هئي. قرآن
ڪريم جو مخدوم نوح رحمة الله عليه وارو فارسي
ترجمو انهيءَ ڳالهه جي چٽي نشاني آهي. مخدوم صاحب
سنڌي ٻوليءَ جو وڏو شاعر هو. پر، قرآن ڪريم جو
ترجمو فارسيءَ ۾ ڪيائين. سنڌيءَ ۾ ڪونه ڪيائين.
ٻيو مثال هي آهي ته سنڌي ادبي بورڊ پير سائين حسام
الدين راشديءَ جو ترتيب ڏنلُ، سنڌ جي فارسي شاعرن
جو تذڪرو ”مقالات الشعراء“ شايع ڪيو آهي. منجهس
سنڌ جي سوين شاعرن جو ڪلام آهي. سندن مادري ٻولي
ته سنڌي هئي پر شعر فارسيءَ ۾ چوندا هئا اهو ڪتاب
به سنڌ ۾ فارسيءَ جي اهميت جو مثال آهي، جنهن لاءِ
پهاڪو ٺهي ويو هو ته ”فارسي گهوڙي چاڙهِسي.“
انگريز آيا، ته فارسيءَ جي جاءِ انگريزيءَ ورتي.
غالباً سن 1843ع هو. اهو مڃڻ گهرجي، ته انگريزن
فارسيءَ کي ته ڌڪ هنيو، پر سنڌي زبان جي ترقيءَ
لاءِ تعريف جوڳو ڪم ڪيو. ان سلسلي ۾ سر بارٽل
فريئر جو نالو سونهري لفظن ۾ لکڻ لائق آهي.
بهرحال، عربي ۽ فارسي قلمي نسخا جڏهن بورڊ ۾ آيا،
ته نهايت ضعيف حالت ۾ هئا. انهن کي محفوظ ڪرڻ وڏو
مسئلو هو. حيدرآباد دکن جي نواب جي ڪتبخاني جو جلد
سازُ شيخ محبوب پڻ ٻين وانگر هندستان مان هجرت ڪري
ڪراچيءَ آيو هو ۽ گذر سفر لاءِ ڪراچيءَ ۾ ”ڪارخانه
محبوبيه جلد سازي“ نالي سان دڪان کوليائين. پير
صاحب ۽ جويي صاحب جي ساڻس واقفيت ڪيئن ٿي؟ اها مون
کي خبر ڪانهي، پر اهي ضعيف نسخا کيس، جلد بنديءَ
لاءِ ڏنائون. هن انهن کي پنهنجيءَ مهارت سان بٽر
پيپر ۾ ورق ورق ڪري، وجهي، اهڙي شاندار جلد بندي
ڪئي جو سئو ٻن سئو سالن لاءِ وري محفوظ ٿي ويا.
اڃا تائين انهن قلمي نسخن مان عربيءَ توڙي فارسيءَ
۾ ڪي ٿورڙا شايع ٿي سگهيا آهن. ڀايان ٿو ته عربيءَ
۾ پنج ست ۽ فارسيءَ ۾ چاليهارو کن ڇپيا آهن.
”تاريخ مظهر شاهجهاني“ به فارسي قلمي نسخو هو،
جنهن کي پير صاحب ايڊٽ ڪيو. سنڌ جي تاريخ تي اهم
ڪتاب آهي. سو، ان جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿيو ته هٿئون
هٿ وڪامي ويو. اصل قلمي فارسي نسخو ٺٽي مان ڪونه
مليو هو. پير صاحب کي حيدرآباد دکن جي ڪنهن عالم
تحفي طور ڏنو هو. ٻيا فارسي ۽ عربي ڪتاب به سنڌيءَ
۾ ترجمو ٿين ها، ته سٺو ٿئي ها. پر، ائين ڪونه
ٿيو. البت، مخدوم امير احمد صاحب سنڌ جي تاريخ جي
ٽن بنيادي ڪتابن: چچ نامي، تاريخ معصوميءَ ۽ تحفة
الڪرام جا سنڌي ترجما ڪيا. جيڪي ڊاڪٽر بلوچ صاحب
جي ڪوشش سان بورڊ شايع ڪيا.
قلمي نسخا ڳولڻ، خريد ڪرڻ، انهن جي جلد بندي
ڪرائڻ، کين ايڊٽ ڪرڻ ۽ ڇپائڻ لاءِ وڏو خرچ کپي.
اها رقم مرحوم ممتاز حسن بورڊ کي مدد طور ڏني. هو
مرڪزي حڪومت جو مالي سيڪريٽري هو ۽ پير صاحب جو
گھرو گهاٽو دوست. ايتريقدر جو پنهنجين نياڻين جون
شاديون پير صاحب جي مشوري موجب ڪرايائين. علم دوست
ماڻهو هو، ملڪ جي الائي ته ڪيترن علمي ۽ ادبي
ادارن جو صدر يا سرپرست هو. پر، سنڌي ادبي بورڊ جو
خاص طرح معترف هو. انهن عربي ۽ فارسي قلمي نسخن جي
لاءِ سرڪاري قانون جي پورائي ڪرڻ ۽ مالي مدد ڏيڻ
لاءِ هڪ باضابطه اسڪيم ٺهرايائين. جنهن کي ٺاهڻ ۾
ڊاڪٽر بلوچ صاحب مخدوم امير احمد صاحب جي مدد سان
قابل قدر محنت ڪئي، پر ممتاز حسن رٽاير ڪري ويو،
ته مرڪزي حڪومت جي نون عملدارن جي هن سنڌي اداري
مان دلچسپي گهٽجي وئي.
مرحوم ممتاز حسن بورڊ کي چئن لکن جي امداد ڏني
هئي. پوءِ سائين ميران محمد شاهه ۽ مون ڏاڍي ڪوشش
ڪئي. تڏهن مس مس مرڪزي حڪومت ڏيڍ لک رپيا وڌيڪ
منظور ڪيا. اهي کپي ويا، ته حڪومت ٻيا پئسا ڏيڻ
کان جواب ڏنو. عربي ۽ فارسي ڪتابن جي ڇپائي رڪجي
وئي.
پير صاحب جي وفات ۽ جويي صاحب جي ڪوهاٽ بدلي ٿيڻ
کان پوءِ مان ڏاڍو اڪيلو ٿيس. مخدوم صاحب بورڊ جو
چيئرمن ۽ سرپرست هو. پر، وڏو ماڻهو هو ۽ سياست ۾
به پيرُ هئس. هونئن به اداري جو انتظامي عملدار
سيڪريٽري هوندو هو. سو، روزمره جي مسئلن کي منهن
ڏيڻ پنهنجو فرض هو. هڪ ڏينهن ڳڻپ ڪري، سائين قاسمي
صاحب سان وڃي مليس، هو تڏهن بورڊ جو اسڪالر هو
چيئرمن ڪونه ٿيو هو. کيس عرض ڪيم ته عربي ۽ فارسي
قلمي نسخن جو ڪئٽالاگ ٺاهيون. ڳالهه ٻڌائين، پر،
دلچسپي ڪانه ورتائين ان کان پوءِ سنڌ يونيورسٽيءَ
جي رٽايرڊ لئبررين قاضي محمد علي سان مليس. سندس
وڏي هاڪ هئي. بورڊ ۾ آيو. ڪتاب به ڏٺائين. پر،
ڪئٽالاگ ٺاهڻ ۾ ڪابه دلچسپي ڪونه ورتائين. سراسر
مايوس ڪيائين. يونيورسٽيءَ جي ٻئي هڪ رٽايرڊ سنڌي
سٻاجهڙي پروفيسر به مايوس ڪيو، توڙي جو پاڻ
فارسيءَ جو ماهر هو.
هن پسمنظر ۾ ڏاڍو منجهس. ٻيو ڪو سنڌي عالم ڪونه ٿي
سُجهيو. هڪ ڏينهن يونيورسٽيءَ ۾ اردوءَ جي پروفيسر
ڊاڪٽر غلام مصطفى خان وٽ هليو ويس. نوڪريءَ مان
رٽاير ڪيو هئائين. اولڊ ڪئمپس ۾ رهندو هو. اسان
ٻنهي جي لڳ لاڳاپن جو ذريعو علامه آءِ. آءِ. قاضي
صاحب هو. ڊاڪٽر غلام مصطفى به مون وانگر سندس
معتقد هو. ڳالهه ٻڌائين ۽ بورڊ ۾ اچي قلمي نسخا
ڏسڻ جي حامي ڀريائين. نياز نوڙت جو ته پاڻ مثال
هو. پر، سندس علمي مان مرتبي جي خبر مون کي تڏهن
پئي، جڏهن اسلام آباد ۾ ايڪيڊمي آف ليٽرس ۾ ويس.
لاهور جو وحيد قريشي ۽ ڪراچيءَ جو مشفق خواجه ته
سڄي پاڪستان ۾ اردوءَ جا مڃيل محقق هئا. ڊاڪٽر
جميل جالبي ۽ ڊاڪٽر فرمان فتحپوري به ايڏائي وڏا
محقق هئا. مان سڀني سان گھرو گهاٽو هئس. پر، سڀيئي
ڊاڪٽر غلام مصطفى خان جو نالو وڏي ادب ۽ احترام
سان کڻندا هئا. قرآن شريف جي مخدوم نوح واري فارسي
ترجمي جو پهريون پارو به سڀ کان اول ڊاڪٽر غلام
مصطفى خان ئي شايع ڪيو هو. خود سنڌي ادبي بورڊ به
انهيءَ اهم قلمي نسخي ڏي توجهه گهڻو گهڻو پوءِ
ڏنو. پوين ڏينهن ۾ پاڻ تصوف ڏي مائل ٿي ويو ۽ سندس
مريدن ۽ معتقدن جو تعداد هزارن ۾ وڃي پهتو، پر
علامه صاحب واري لڳ لاڳاپي ڪري، مون سان هميشه
محبت سان ملندو هو. منجهس وڏائيءَ جي بوءِ به ڪانه
هئي. وڏي علم، اخلاق ۽ اخلاص جو صاحب هو.
سنڌ يونيورسٽي، ڄامشوري جو علائقو سنگلاخ آهي.
سانوڻ جي مند ۾ گرمي ٺيڪ ٺاڪ جلوو ڏيکاريندي آهي.
هڪڙو مکيه سبب اهو به آهي ته يونيورسٽي ڪيمپس تي
وڻُ ٽڻُ ڪو نالي ماتر آهي. جڏهن يونيورسٽي ٺاهڻ
لاءِ اهو هنڌ چونڊيائون، تڏهن جيڪڏهن جاين جي
تعمير کان اڳ سموري علائقي ۾ ڪثرت سان وڻ پوکي ڇڏن
ها ۽ پوءِ جاين جي اڏاوت ڪن ها ته، جيڪر ساوڪ جي
ڪري، يونيورسٽيءَ جي ماحول تي سٺو اثر پوي ها، پر
ائين ڪونه ٿيو.
اهو وقت ته گذري ويو، ليڪن هاڻي به جيڪڏهن سنڌ
يونيورسٽي جي ڪئمپس تي، باضابطه نموني ”شٽل بس
سروس“ هلي، ته گرميءَ جي مند ۾ شاگردن ۽
شاگردياڻين کي هڪ عمارت کان ٻيءَ عمارت تائين اچ
وڃ جي جيڪر وڏي آساني ٿئي، ڇو ته يونيورسٽيءَ جون
مختلف عمارتون هڪٻئي کان چڱي مفاصلي تي پري آهن.
سانوڻ جي اهڙيءَ ئي مند ۾ هڪ ڏينهن ٽاڪ منجهند جو
ڪا رڪشا اچي بورڊ جي عمارت اڳيان بيٺي. منجهائنس
ڊاڪٽر غلام مصطفى خان لٿو. پٽيوالي مون کي ڄاڻ
ڪونه ڪئي. سڌو ئي سڌو کيس وٺي، منهنجيءَ آفيس جي
ڪمري ۾ آيو. مان تڪڙو تڪڙو وڃي ساڻس ادب سان مليس.
ويٺو. ساهي پٽيائين. پگهر سڪايائين. ٿڌي پاڻيءَ جو
گلاس پيتائين. چيائين ته ”قلمي نسخا ڏسون.“
اسان اٿي لئبرريءَ ۾ آياسين. ڪجهه نسخا ڏٺائين.
موٽي منهنجيءَ آفيس ۾ آياسين. شربت جو گلاس
پيتائين. چيائين ته، ”انشاءَالله، آپ ڪي حڪم ڪي
تعميل هوگي“. منهنجي پيٽ ۾ ساهه پيو. جتي سنڌي
عالمن مايوس ڪيو هو، اتي اردو عالم ڪم آيو. کيس
ڏاڍيون دعائون ڏنم.
ڊاڪٽر غلام مصطفى وري ساڳيءَ رڪشا ۾ حيدرآباد
روانو ٿيو. بس وچ تي ڏينهن ئي هڪڙو گذريو، ته مون
وٽ ٻه ملائڪ آيا: ڊاڪٽر نجم الاسلام ۽ پروفيسر
صغير. ٻئي سنڌ يونيورسٽيءَ جي اردو شعبي ۾ استاد
هئا. چيائون ته، ”ڊاڪٽر صاحب جي حڪم جي تعميل لاءِ
آيا آهيون.“
مون کين بي سبب ملائڪ ڪونه ڪوٺيو آهي. پر، هن
ڳالهه جي وضاحت کان اڳ، ٻي هڪ ڳالهه ڪرڻ گهران ٿو.
1957ع جي آڪٽوبر مهيني ۾ بورڊ ۾ منهنجي مقرري بطور
اسسٽنٽ سيڪريٽري ٿي. پگهار مان پورت ڪانه پوندي
هئي، سو، شام جو ريڊيو پاڪستان تي انگريزي خبرن کي
سنڌي بليٽن لاءِ ترجمو ڪرڻ واسطي پارٽ ٽائيم جاب
ڪندو هئس. انگريزيءَ ۾ خبرون غالباً ايرڪ ورنر
نالي ڪو انگريز پڙهندو هو. هڪ دفعي مون کي چيائين
ته، ”مسٽر رباني! تون گهرين ٿو ته ماڻهو تنهنجي
عزت ڪن؟“
مون چيو ته، ”هائو“
چيائين ته، ”پوءِ ڪڏهن به واعدو نه ڪندو ڪر. پر،
جيڪڏهن واعدو ڪرين، ته پوءِ آنڌاري اچي، طوفان
اچي، وڏ ڦڙو وسي، ڳڙو پوي يا زمين ۾ زلزلو اچي- هر
حالت ۾، پنهنجو واعدو پاڙيندو ڪر. ائين ڪندين، ته
ماڻهو چوندا ته تنهنجو سُخنُ لوهه تي ليڪو آهي.
هنڌين ماڳين تنهنجي عزت ٿيندي.“
ڊاڪٽر غلام مصطفى خان مون سان هڪڙي ڏينهن واعدو
ڪري ويو ته ٻئي ڏينهن ئي ان تي عمل ڪيائين. ڊاڪٽر
نجم الاسلام ۽ صغير صاحب قلمي نسخا ڏسي هليا ويا ۽
مون کي چئي ويا ته، ”سڀاڻي کان ڪم شروع ڪنداسون.“
ٻئي ڏينهن، منجهند جو اڍائي بجي ڌاران آيا. غالباً
بورڊ جي آفيس جي ڀرسان اسٽيشن روڊ تي، يونيورسٽيءَ
جي بس مان لٿا ۽ آفيس ۾ پيادل پهتا. مون سندن آڌر
ڀاءُ ڪيو ۽ چاءِ شربت جو پڇيو. چيائون ته، ”ماني
کائينداسون ۽ اها اسان کي ساڻ آهي. رڳو هڪڙو ڪمرو،
ٽيبل ۽ ٻه ڪرسيون ڏيو.“
مون آفيس ۾ مخدوم صاحب لاءِ هڪ ڪمري ۾ پلين غالچو
وڇايو هو ۽ ايئرڪنڊيشن هڻايو هو. اهو ڪمرو سندن
حوالي ڪيم. ٻنهي کي پنهنجي آندل مانيءَ جي الڳ الڳ
ڳنڍ ڪپڙي ۾ ٻڌل هئي. ٿڌي پاڻيءَ جا ٻه گلاس
گهريائون. پر، خالي پليٽون به نه ورتائون. هڙ مان
ماني ڪڍي، ميز تي، پراڻيءَ اخبار تي رکي کاڌائون.
ڪا سبزي ۽ ٻه ٻه اڻڀيون مانيون ساڻ هئن. ماني
کائي، پاڻي پي، پٽيوالي کي چيائون ته لئبرريءَ مان
ٻه چار قلمي نسخا کڻي اچ. ٻه هڪڙي کنيا ۽ ٻه ٻئي.
دروازو بند ڪري ڪم ۾ لڳي ويا. شام جو پنجين ساڍي
پنجين بجي اٿيا ۽ وري پيادل اسٽيشن روڊ تي وڃي،
يونيورسٽيءَ جي بس ۾ ويٺا ۽ شهر روانا ٿيا. اهڙيءَ
طرح، هو آچر کي ڇڏي، باقي هر ڏينهن بورڊ ۾ ايندا
هئا. سندن ڪم ڪرڻ جو طريقو اهو ئي هوندو هو. ڪاڙهو
تتو هجي ته ڇا، برسات هجي ته ڇا، يونيورسٽي جي بس
سروس بند هجي ته ڇا، ٻئي ملائڪ سڳورا ٺيڪ اڍائي
بجي منجهند جو بورڊ ۾ پهچندا هئا ۽ ڪم ۾ هٿ وجهندا
هئا. ٽن سالن جي عرصي ۾ ڪئٽلاگ ٺاهي پورو ڪيائون.
هڪ ڏينهن، انڊيا آفيس ۽ برٽش ميوزيم جي ڪئٽالاگ،
باڊلڊين لئبررين جي ڪئٽالاگ ۽ رامپور لئبرري
(انڊيا) جي ڪئٽالاگ جا نمونا کڻي آيا. مون سان
باضابطه ميٽنگ ڪيائون. سڀني ڪئٽالاگن کي ڏسڻ کان
پوءِ هڪڙو نمونو طئي ڪيوسون. ٻن چئن ڏينهن کان
پوءِ فل اسڪيپ سائيز ۾، ڪاري جلد جو هڪ ضخيم
ڪئٽالاگ آڻي، منهنجي اڳيان رکيائون، جو سوين صفحن
۾ هو. هر صفحي تي پين سان قلمي نسخي ۽ ان جي لکندڙ
جو نالو ۽ قلمي ڪتاب جو سڄو تفصيل هو. چيائون ته
هاڻي هن کي ڇپائڻ بورڊ جو ڪم آهي. ٻنهي اشرافن
سڌيءَ اڻ سڌيءَ طرح پنهنجيءَ محنت ۽ معاوضي جو اکر
به چپن تي ڪونه آندو.
1984ع ۾ منهنجي اسلام آباد بدلي ٿي وئي ۽ مرڪزي
سرڪار وٽان هڪدم اتي چارج وٺڻ جو حڪم مليو. سنڌ
سرڪار حڪم جي تعميل ڪرڻ لاءِ تاڪيد ڪيو. مخدوم
صاحب بورڊ جو چيئرمن ٿيو هو ۽ مون کي ميمبر نامزد
ڪيو هئائين. سو، مان اسلام آباد مان بورڊ جي ميٽنگ
۾ ايندو هئس. هڪ ميٽنگ ۾ پڇيم ته، ”ڪئٽالاگ جي
ڇپائيءَ جو ڇا ٿيو؟“ ڪنهن کي ياد به ڪو نه هو وري
پڇيم ته، ”ڊاڪٽر نجم الاسلام ۽ صغير صاحب کي ڪو
معاوضو مليو؟“ جواب ڪونه مليو. سو، مون مخدوم صاحب
کي سڄي ڳالهه ڪري ٻڌائي. هن هڪدم ڏهه هزار رپيا
معاوضي طور ادا ڪرڻ جو حڪم جاري ڪيو. آفيس کي
ڪئٽالاگ جي اشاعت جي هدايت ڪيائين.
جڏهن مان اسلام آباد مان موٽي بورڊ ۾ اعزازي
سيڪريٽري مقرر ٿيس ته، خبر پئي ته ڪئٽالاگ کي ڪنهن
وري ڏٺو به ڪونه هو. ڊاڪٽر نجم الاسلام کي احوال
ڏنم. هن اشراف ڪئٽالاگ جو ٽائيپ ٿيل نسخو ڇپائيءَ
لاءِ موڪلي ڏنو. مون سڄو نسخو لئبرريءَ ۾ رکائي،
فقط شروعاتي پنجاهه صفحا پريس جي هڪ ڪمپوزر
جعفريءَ کي ڪمپوزر ڪرڻ لاءِ ڏنا. جعفري صاحب ڪم کي
رلائي ڇڏيو. سُتت پاڻ هي جهان ڇڏي ويو.
هڪ ڏينهن ڊاڪٽر بلوچ صاحب بورڊ جي آفيس ۾ آيو ۽
چيائين ته سنڌي لغات جي ڪم کي
ON GOING PROJECT
ڪريو. اسان سندس چوڻ موجب ڪلچر کاتي سان ڳالهه
ڪئي، جو بورڊ تڏهن ڪلچر هيٺان هوندو هو. ڪلچر کاتي
جي واسطيدار عملدار چيو ته ڊاڪٽر بلوچ صاحب کي چئو
ته
P.C.I
فارم ٺاهي ڏئي ته وڌيڪ ائڪشن کڻون.“
P.C.I
فارم ڊاڪٽر بلوچ صاحب موڪلي ڪونه سگهيو. ليڪن،
اوچتو پتو پيو ته ’سنڌي لغات‘ سنڌي لئنگيج
اٿارٽيءَ بورڊ کان اجازت وٺڻ کان سواءِ ئي ڇپائي
ڇڏي آهي. سنڌي لغات جا سمورا حق حقوق ته بورڊ وٽ
محفوظ هئا. بورڊ ئي ان کي تيار ڪرائڻ تي لکين رپيا
خرچ ڪيا هئا. ڇپائيءَ تي جدا خرچ ڪيو هو. بورڊ جي
انهيءَ ڪوشش ۽ ڪاميابيءَ کان پوءِ سنڌي زبان
اٿارٽي ان تي قبضو ڪيئن ڪيو؟
ڪنهن زماني ۾ بورڊ ۾ ڪنهن خانگي پبلشر جو ليٽر
آيو، ته بورڊ اسان کي اجازت ڏئي ته سندس اڻ لڀ
ڪتاب ڇاپيون ۽ ڪجهه رايلٽي به کڻي ڏيون. ميمبرن جي
مشوري تي مون ڪاپي رائيٽ جي رجسٽرار کان راءِ
ورتي.
هن ڪراچيءَ ۾ پنهنجي آفيس ۾ مون سان ميٽنگ رکي ۽
پڇيو ته بورڊ انهن ڪتابن جي تيار ڪرڻ تي ڪيتري رقم
خرچ ڪئي هئي؟ مون کيس ٻڌايو ته سنڌي لغات تي هيترا
لک. لوڪ ادب تي هيترا لک ۽ هنن ڪتابن تي هيترا.
تڏهن وائڙو ٿي ويو. چيائين ته، ”انهيءَ زماني ۾؟“
مون چيو ته، ”هائو.“ قانوني راءِ ڏنائين ته، ”هاڻي
جيڪو پبلشر بورڊ کي مڪمل رايلٽي ادا ڪرڻ کان سواءِ
اهي ڪتاب ڇاپيندو، سو، اڳي پوءِ جيل ۾ ويندو ۽
سندس ساٿي به ڏنڊ ڀريندا. مون کي اڄ ئي درخواست
ڏيو.“
مون موٽي اچي ميمبرن کي احوال ڏنو. ڪن ته ڪنن جي
پاپڙين ۾ هٿ وجهي چيو ته، ”اسان توبهه ڪئي“. بس
انهيءُ ڳالهه کي اتي ڇڏيو.
ڊاڪٽر نجم الاسلام کي گهر ٻار جا الاهي مسئلا هئا.
سندس اهليه دائمي مريضه هئي. ڊاڪٽر صاحب کي ذاتي
زندگيءَ ۾ سک ڪونه هو. پر سچل سائينءَ چيو آهي ته:
”عاشقن کي سور سختيون، مُحِبَ مهمانيون مُڪيون!“
ساڻس منهنجي آخري ملاقات ائين ٿي ته پاڪستان جو هڪ
وڏو محقق لاهور مان مون وٽ مهمان ٿي آيو ۽ هڪ ئي
فرمائش ڪيائين ته ڊاڪٽر نجم الاسلام جي زيارت ڪرڻ
گهران ٿو. مون ڊاڪٽر کي اطلاع ڏنو. چيائين ته
اوهان وٽ حاضر ٿيندس. مون کيس گاڏي موڪلي ڏني ۽
رات جي مانيءَ جو هر طرح انتظام ڪيو. آيو، صحت جي
ضعف ڪري، مانيءَ جو ته گرهه به وجهي ڪونه سگهيو،
پر، لاهور واري محقق ۽ مون سان سندس اها ڪچهري
زندگيءَ جو حسين ترين يادگار آهي. ڪيڏا نه مٺا
ماڻهو هئا! الائي ڪاڏي هليا ويا؟
هڪ دفعي مون کي هڪ ڪتاب هٿ لڳو، جنهن ۾ شاهه ولي
الله دهلويءَ جا مخدوم معين ٺٽويءَ ڏانهن خط هئا.
حيرت لڳم ته ايترو زمانو اهي خط محفوظ ڪيئن رهيا؟
ياد آيم ته مخدوم معين انهيءَ زماني ۾ ابن عربيءَ
جي ڪتابن ۽ خاص طرح وحدت الوجود جي مسئلي کي سمجهڻ
لاءِ انهيءَ زماني جا سفر جا ڏک ڏاکڙا سهي، دهليءَ
ويو هو ۽ سڄا سارا ڏهه ورهيه شاهه جي قدمن ۾ ويٺو
هو. اها ته هر ڪنهن کي خبر آهي ته مخدوم معين،
شاهه ڀٽائيءَ جو پڳ مٽ يار هو. سو اهي خط ڇپائڻ
ثواب جو ڪم سمجهيم. انهي ئي زماني ۾ مخدوم معين جي
هڪ تحرير هٿ آيم، جنهن تي مخدوم معين جون مهرون
لڳل هيون. ان کي غيبي تائيد تصور ڪري، مضمون ۾ هٿ
وڌم. مون مخدوم معين واريءَ انهيءَ تحرير کي نقل
ڪرڻ ۽ سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرڻ جو ڪم يونيورسٽيءَ جي هڪ
رٽايرڊ سنڌي پروفيسر کي سونپيو هو. پر، هن سڳوري
جيڪو ترجمو ڪري موڪليو سو، ضعيف هو. مون کي بهر
صورت مخدوم معين وارو اهو تاريخي دستاويز فارسيءَ
مان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرائڻو هو. سو، هڪ ڏينهن ڊاڪٽر
نجم الاسلام کي فون ڪيم. ٻڌو هئم ته سندس صحت ٺيڪ
ڪانهي. چيائين ته، ”اوهان جو حڪم اکين تي. تاريخي
دستاويز موڪلي ڏيو.“ اهڙو ته عاليشان ترجمو ڪري
موڪليائين، جو پڙهي اکيون ٺري پيون. الله سائين،
ڪن انسانن کي علم ۽ اخلاق سان ڪيڏو نه نوازيو آهي.
خدا ڪيو، ته مخدوم معين ڏانهن شاهه ولي الله جا
اهي تاريخي خط مهراڻ ۾ ٻن قسطن ۾ ڇپجي ويا. ان
ڳالهه ۾ مون ”مهراڻ“ رسالي جي ايڊيٽر ناشاد کي
شابس ڏني ۽ ڊاڪٽر بلوچ صاحب وري مون کي شابس ڏني.
مون سندس خط ”مهراڻ“ رسالي ۾ ڇپائي ڇڏيو.
ڊاڪٽر نجم الاسلام رحلت ڪڏهن ڪئي، ان جو مون کي
پتو ڪونهي. رحلت کان پوءِ سندس ڪن دوستن کي چڱي من
۾ پئي. تن سندس ياد ۾ ڪتاب ڪڍيو. مون کان به مضمون
وٺي، ان ۾ وڌائون. ڊاڪٽر بلوچ صاحب جو مضمون به
وڌائون. هاڻي جڏهن ڊاڪٽر نجم الاسلام ياد ايندو
اٿم ته اهو ڪتاب ويهي پڙهندو آهيان.
ڊاڪٽر نجم الاسلام جڏهن سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ملازم
هو ته سنڌي زبان جي ڪن سنڌي ڪلاسيڪي شاعرن جو ڪلام
اردوءَ ۾ ترجمو ڪري پنهنجي خرچ تي ڇپايو هئائين.
مون کي به انهن ڪتابن جي تحفي سان نوازيائين.
ٻيا ڪي ڪتاب
به اسلام آباد موڪليائين. ”تحقيق رسالو“ ڪڍندو هو.
اهو به عنايت ڪندو هو. جنهن شخص کي اهو سمجهڻ جو
شوق هجي ته علمي ادبي تحقيق ڇاکي چئبو آهي؟ سو،
انهيءَ ”تحقيق“ رسالي جا پرچا هٿ ڪري پڙهي. ڪو به
پرچو ٻن ٽن سوَن صفحن کان گهٽ ضخامت جو ڪونهي.
رسالي ۾ مختلف عنوانن تي مضمون آهن.
منهنجي چاچي مرحوم کي فارسي ڪتابن جو شوق هوندو
هو. سندس ڪتابن مان نولشڪور جو ڇپايل ”ديوان مخفي“
مون وٽ اڃا محفوظ آهي، جيڪو عام طرح اورنگزيب جي
ڌيءُ زيب النساء جو سمجهيو وڃي ٿو. تحقيق رسالي
پڙهڻ کان پوءِ معلوم ٿيم، ته اهو سڄو مفروضو آهي.
”ديوان مخفي“ دراصل ايران جي هڪ مرد شاعر جو ڪلام
آهي، جيڪو هندستان به بخت آزمائڻ آيو هو. پر، قسمت
ساٿ ڪونه ڏنس. موٽي ويو. سندس سڄو احوال تاريخي
ثابتين سان ”تحقيق“ رسالي ۾ ڇپيل آهي. زيب النساء
سان ”ديوان مخفي“ جي نسبت سراسر افسانو آهي.
محمد حسن ڀٽو
عمر خيام جي رباعيءَ جي هڪ مصرع آهي:
اين قافله عمر، عجب مي گذرد!
جنهن جو مطلب آهي
ته
”زندگيءَ جو هيءُ قافلو عجب
نموني ۾ هلي ٿو.“ محمد حسن ڀُٽي
۽ منهنجي زندگيءَ تي عمر خيام جي هيءَ مصرع صحيح ۽
صادق اچي ٿي.
مان نوشهري فيروز ضلعي جو ويٺل آهيان ۽ محمد حسن
لاڙڪاڻي ضلعي جو آهي، جتان سندس والد حيدرآباد لڏي
آيو. سندس سفر جو ذريعو ملازمت هو. جڏهن مون کي
چاچي رضا محمد ڀُٽي
جي نيازمنديءَ جو شرف حاصل ٿيو، تڏهن پاڻ سنڌ
يونيورسٽيءَ ۾ خزاني آفيسر جي عهدي تي فائز هو.
يونيورسٽي اولڊ ڪيمپس ۾، پڪا گهرڙا ٺهيل هئا، جي
علامه آءِ.آءِ.
قاضيءَ
يونيورسٽيءَ جي ملازمن کي مناسب اگهه تي وڪرو ڪري
ڏنا هئا. اهڙو هڪڙو گهرڙو چاچي مرحوم کي به مليو،
جنهن ۾ فيمليءَ سميت رهندو هو.
علامه آءِ.آءِ. قاضيءَ کي ڪوبه ماڻهو چاچي رضا
محمد ڀٽي مرحوم کان
وڌيڪ ويجهو
ڪونه هو. علامه صاحب جي گهر جو سڄو خرچ پکو چاچو
رضا محمد هلائيندو هو ۽ کيس پائيءَ پائيءَ جو حساب
ڏيندو هو. علامه صاحب سندس ديانتداريءَ ۽ اشرافت
کان ايڏو ته متاثر هو، جو هڪ هنڌ نوٽ هنيائين ته:
MEN LIKE RAZA MUHAMMAD BHUTTO ARE NOW TO
BE FOUND ONLY IN HISTORY BOOKS.
علامه صاحب جي زندگيءَ
۾
هر ڳالهه جو پيمانو مقرر هوندو هو. سول لائينس ۾
سندس بنگلي تي جيڪي مسڪين خيرات وٺڻ لاءِ ايندا
هئا، تن لاءِ رپيا کليا ڪرائي ”ريزو“ يا ”ريجو“ رکندو
هو.
جمعي جمعي ڏينهن هڪ فقيرياڻي ايندي هئي، تنهن کي
ٻه آنا ڏيندو هو. هڪڙو لنگڙو فقير ايندو هو، کيس
به ٻه آنا ملندا هئا. ڪنهن کي آنڪ ملندي هئي. مطلب
ته هر
ڪنهن لاءِ خيرات جو
ماپو مقرر هو.
علامه صاحب جي
گهر ۾ کاڌي پيتي جو سڄو سامان: بصر، پٽاٽا، سبزي،
انڊا وغيره چاچو رضا محمد ڀٽو وٺي ايندو هو. ڪنهن
ڀيري ڪو انڊو خراب نڪتو، ته پوءِ علامه صاحب انڊن
تي پين سان خريداريءَ جي تاريخ ۽ صحيح وجهندو هو
ته مدي خارج انڊا بورچيخاني ۾ استعمال نه ٿين!
پٽاٽا خريد ٿي آيا، ته توربا هئا. ڪنهن دفعي چاچو
رضا محمد صاحب وڃي ڪونه سگهيو، سو محمد حسن تي اهو
ڪم رکيائين. هو
ڏاهو آهي.
سير بدران پنج پاءُ پٽاٽا وٺي ويو. علامه صاحب تور
ڪرائي، ته پٽاٽن جو سير سنوالو نڪتو. علامه صاحب
محمد حسن کي پٽاٽن جا پئسا ڏئي، فرمايو ته ”ابا،
واپارين ۾ اڃا ايمان آهي.
تورَ سٺي ڏين ٿا،
پر ڪامورن جو ته اڇو منهن آهي. رڳو حرام جي
ڪمائيءَ تي زور اٿن.“ محمد حسن ادب سان جواب ڏنو
ته، ”قبلا سائين، ائين ئي آهي.“
علامه صاحب، چاچي رضا محمد جي سڄي اولاد کي گهر جي
ڀاتين وانگر ڀائيندو هو. مثلاً
سندس نياڻين لاءِ عيد جي خرچي مقرر هوندي هئي،
رپيو يا ٻه رپيا. اهي نياڻيون وڏيون ٿيون. پرڻجي
ويون. پنهنجا گهرڙا آباد ڪيائون. کين ٻار ٻچڙا
ٿيا. پر، پوءِ به عيد عيد جي ڏينهن علامه صاحب
وٽان هر
نياڻيءَ لاءِ رپيو يا ٻه
رپيا اڳي وانگر
خرچي ايندي رهي. هت قابل توجهه ڳالهه اها آهي ته
سڄيءَ يونيورسٽيءَ ۾ اهو اعزاز فقط چاچي رضا محمد
ڀُٽي
لاءِ هو.
چاچو رضا محمد ڀٽو ملائڪن جهڙو معصوم هو. گندمي
رنگ، سنهڙيءَ مشين سان لٿل سنهاري. شام جي مهل،
سفيد سلوار ۽ سنهو چولو پائيندو هو. گهر جي اڳيان
ننڍي ڇٻر ٽڪر تي ڪرسيون رکيل هونديون هيون. مون
اتي ئي سندس ديدار ڪيو. ٻاجهاريءَ ٻوليءَ ۾
ڳالهائيندو هو. هڪ دفعي سنڌي ادبي بورڊ جي
BUDGET ESTIMATES
لاءِ سرڪار ڪي انگ اکر گهريا، جيڪي مون کي سمجهه ۾
ئي نه اچن. شام جو چاچي وٽ فائيل ۽ ڪاغذ کڻي ويس.
سڄو
PROFORMA
ڀري ڏنائين ۽ پوءِ هڪ هڪ
FIGURE
ڪلاڪ کن ويهي سمجهايائين. اڄ اهڙا نيڪ انسان ڪٿان
ملندا؟
ان زماني ۾ بورڊ جا حساب ڪتاب هر سال آڊٽ ٿيندا
هئا. سو، ڊاڪٽر بلوچ، ڍڪڻ صاحب کي بورڊ جو آڊيٽر
مقرر ڪرايو. هن اهڙو ته سهڻو ڪم هلايو، جو ڪڏهن
سرڪاري عملدار کي اسان کان اونڌو ابتو سوال ڪرڻ جي
ضرورت پيش ڪانه آئي. بلڪه، جڏهن کين خبر پئي ته
ڍڪڻ صاحب اسان جو آڊيٽر آهي، تڏهن سڀ آڊيٽر ادب
سان سندس نالو کڻندا هئا ۽ چوندا هئا ته ڍڪڻ صاحب
وڏو قابل ۽ لائق انسان آهي. اهڙي
لائق
شخص کي انهيءَ عهدي تان هٽائڻ ڏاڍي ڏک جي ڳالهه
هئي،
پر
اهو ”ڪارنامو“ حميد آخوند سرانجام ڏنو، مون کي سبب
۽ تفصيل معلوم ڪونهن، جو مان بورڊ
ڇڏي
ٻئي
اداري ۾
ويل هئس غالباً،
تن
ڏينهن ۾ مسٽر حميد آخوند جي ڊاڪٽر
بلوچ
صاحب سان پوَت پوري ساري هئي.
سو، ڊاڪٽر صاحب جو مقرر ڪرايل آڊيٽر کيس پسند ڪونه
پيو.
پر آخوند
صاحب
بورڊ سان ٻيا به اهڙا گهڻا ڀال ڀلايا. آخرڪار،
جويي صاحب پڪو پهه ڪيو. ڪلچر کاتي جي وزير
بئريسٽر شاهده جميل کي صحيح صورتحال کان واقف
ڪيائين. هن ميٽنگ ڪوٺائي، پر هن وزير صاحبه کي به
سنوَت ڪانه ڏني. بئريسٽر شاهده جميل ڏاهي هئي، هن
اسلام آباد ۾ ڪنهن سگهاريءَ ڌر سان ڳالهايو، جنهن
جي
ابروءَ
جي هڪڙي ئي اشاري سان مسٽر آخوند وڃي ڪنڊ پاسي ۾
ويٺو مس مس وري نوڪريءَ تي چڙهيو.
جڏهن
سنڌ ”ون يونٽ“ جي پنجوڙن ۾ قابو هئي.
ته
سالياني گرانٽ سو تيسين جاري ڪانه ٿيندي هئي،
جيسين مان لاهور وڃي،
پٽيوالي کان وٺي اعليٰ عملدار تائين پاڻ فائيل
ڪونه ڪڍائيندو هئس، پر سنڌي ادبي بورڊ جي گرانٽ،
هڪ لک مان وڌائي ساليانو ٽي لک ڪرائڻ وارو عملدار
سنڌي ڪونه هو. هڪ
پنجابي هو. تڏهن مان ئي بورڊ جو سيڪريٽري هئس.
حيدرآباد ۾ ٽي ڏينهن ٽڪيو. ڪتاب، فائيل، بجيٽون،
آڊٽ رپورٽون سڀ ڏسي مون کي چيائين ته، ”اوهان لک
رپين جي ساليانيءَ گرانٽ مان هيڏا ڪتاب ڪيئن ڇاپيا
آهن؟“
مون کيس چيو ته، ”اسان اداري کي مسجد وانگر مقدس
سمجهندا آهيون.“
اسان جي ڪم کان ايڏو ته خوش ٿيو جو سرڪار کي اهڙي
ڪا رپورٽ ڏنائين جو
1951ع
کان ويهن ورهين جي عرصي ۾ پهريون دفعو
بورڊ
جي سالياني گرانٽ هڪ لک مان وڏي ٽي لک ٿي. بورڊ
سان اهو ڀال ڀلائي، ”نيڪي ڪري درياهه
۾ وجهه“ وانگر اسان تي ڪوبه احسان ڪونه جتايائين.
اڄ گهڻن کي سندس نالي جي به خبر ڪانه هوندي. هن
اهو ڪارنامو 1960ع کان پوءِ سرانجام ڏنو هو.
بورڊ ۾ اسان رڳو سنڌي ادب ۽ زبان جي خدمت ڪونه
ڪندا هئاسون، پر، ”ون يونٽ“ جي خلاف به رات ڏينهن
دونهيون دکائيندا هئاسون. ان ڪم ۾ بنيادي طرح ٻه
گروهه سرگرم هوندا هئا. هڪ سنڌي اديب (تڏهن
گاسليٽي اديب اڃا ڪونه ساماڻا هئا، جن سرڪاري
نوڪرين ۾ ڪئي لک رپيا رشوت ورتي. بقول شيخ اياز
کين ”سنڌي ثقافت“ جي بيماري ٿي پئي!) ٻيو گروپ سنڌ
يونيورسٽيءَ جا استاد هئا. ٻنهي گروپن جو پاڻ ۾
گھرو گهاٽو لاڳاپو هو. محمد حسن ڀٽو يونيورسٽيءَ
جي استادن ۾ ”ون يونٽ“ خلاف سرگرم عمل هو ۽ مان
اديبن جي لڏي ۾. سو، محمد حسن ڀٽو ۽ مان هڪٻئي کي
وڌيڪ ويجها ٿيندا وياسين.
اهڙي دوستي فقط تڏهن ٿي سگهي ٿي، جڏهن ماڻهو سخن
جو سچو هجي. هڪٻئي ڏانهن نيڪ نيت هجي. محمد حسن
ڀٽي کي اهي خوبيون پنهنجي والد بزرگوار کان ورثي ۾
مليون. پنهنجي والد بزرگوار وانگر سندس وڏي وصف
اها آهي، ته سندس زندگي
ORGANIZED
آهي. هو وڏي کان وڏيءَ ۽ ننڍي
کان
ننڍيءَ ڳالهه جو توجهه سان خيال رکندو آهي.
جڏهن اسان ”ون يونٽ“ جي خلاف باهيون ٻاريون ويٺا
هوندا هئاسين، تڏهن اڪثر ائين ٿيندو هو، ته
حيدرآباد ۾ سانجهيءَ جو پنج ست دوست، سنڌ جا
پوسٽر ورهائي ۽ ٻيو ڪم ڪار لاهي، محمد حسن جي گهر
ننڍڙيءَ لان تي اچي گڏ ٿيندا هئاسين. جيڪڏهن مان
اڳي پهتس، ته محمد حسن مون کي ساڻ ڪري، تڪڙو تڪڙو
گاڏي کاتي هلندو هو، جتان هو پنهنجي والد لاءِ
”ديسي انب“ وٺندو هو،
ڇو ته چاچو مرحوم فارمي انب سنڌڙي، سرولي، لنگڙو،
چورسو، انور رٽول وغيره کائيندو ئي ڪونه هو. موٽي
ايندا هئاسون. ته ٻيا دوست به پهچي ويندا هئا.
محمد حسن ڀٽو چانورن جي ڊش ۽ دال جو ڍاڪون ڀري کڻي
ايندو هو. سڀ دال ڀت گڏ کائيندا هئاسون. اهو اسان
جو روزانو
دستور
نيم هو.
هڪ دفعي ماني کائي بس ڪئيسون ۽ هٿ ڌوتاسون. محمد
حسن ٿانوَ کڻي اندر ويو. موٽيو ته سگريٽن جو پاڪيٽ
۽ ماچيس آڻي، منهنجي اڳيان رکيائين. پاڻ سگريٽ
ڪونه ڇڪيندو هو. مون ڏانهس حيرت ۾ ڏٺو. چيائين ته،
”يار، اڄ بابا لاءِ ديسي انب وٺي موٽيس، ته ياد
آيم، ته تون سگريٽ ڇڪيندو آهين.“ سندس قرب ڏسي
منهنجي دل ڀرجي آئي. اڄ دوستن لاءِ انهن ننڍين
ڳالهين جو لحاظ ڪير ٿو ڪري!
اسلام آباد ۾ ٻئي اعليٰ عهدن تي هوندا هئاسين. پر،
هو پنهنجيءَ محبت ڪري، ڪڏهن ميوو ته ڪڏهن مٺائي
منهنجي گهر موڪليندو رهندو هو.
ته
فلاڻي دوست پشاور مان موڪليو
آهي.
مون چيو ته مان اڪيلو ڪاڏي ڪندس. پنهنجو حصو پاڻ
وٽ رکي، باقي توکي موڪلي ڏنم.
هڪ دفعي منهنجو پٽ مجيب سکر ڪنهن امتحان ۾ ويٺو.
مان اسلام آباد ۾ هئس. مجيب کي امتحان جي سينٽر ڏي
اچڻ وڃڻ لاءِ ٽرانسپورٽ کپندو هو. محمد حسن سان
رڳو ڳالهه ڪيم. جيترا ڏينهن مجيب جو امتحان هو،
اوترا ڏينهن ڪار جو بندوبست ڪيائين. بلڪ امتحان
پورو ٿيس، ته محمد حسن جو هڪ آفيسر ڪار ۾ وهاري
لاڙڪاڻي وٺي ويس ۽ موهن جو دڙو ڏيکاري آيس!
محمد حسن اسلام آباد ۾ ڪجهه عرصو اليڪشن ڪميشن جو
سيڪريٽري هو. مان فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن جو ميمبر
هئس. روز منجهند جو ڪار موڪليندو هو. لنچ سندس
آفيس ۾ گڏجي ڪندا هئاسون. ڪڏهن ڪڏهن
قومي
اسيمبليءَ جو سيڪريٽري- جنرل، گورايو به اچي شريڪ
ٿيندو هو. محمد حسن جو تمام ويجهو دوست آهي. ان
ڪري مون سان به محبت ٿي ويس.
محمد حسن جي پريت رڳو مون سان ڪانه هئي! جمال رند
هجي ته ڇا،
محمد عمر ميمڻ هجي ته ڇا، مرحوم ظفر
الله
قريشي هجي ته ڇا، راول ورياماڻي هجي ته ڇا، غلام
قادر ڊکڻ هجي ته ڇا، بلڪ نواب يوسف ٽالپر هجي ته
ڇا... سڀني سان سندس قرب جو تعلق ائين ئي هو، جيئن
ڀٽائيءَ فرمايو آهي ته:
سنهيءَ سئيءَ سبيو، مون مارن سين ساهه.
اسلام آباد ۾ ڪڏهن ڪڏهن گذريل ڏينهن جون ڳالهيون
ڪندا هئاسين. هڪ دفعي کيس ٻڌايم، ته وزير اعظم
پوليس ۾ سڌارن لاءِ هڪ ڪاميٽي مقرر ڪئي آهي، جنهن
جو چيئرمن مسٽر راٺوڙ، مرڪزي سيڪريٽري داخلا کي
ڪيو اٿس، ۽ ميمبرن ۾ چئن ئي صوبن جا آءِ.جي. ۽
ايف.آءِ.اي جو ڊائريڪٽر جنرل، ايسٽبلشمينٽ
سيڪريٽري ۽ مان فيڊرل ڪميشن پاران ڪاميٽيءَ تي
ميمبر آهيان.
محمد حسن کلي ڏنو ۽ چيائين ته، ”اهي ڏينهن ياد
ٿئي، جو گاڏي کاتي
حيدرآباد ۾ ون
يونٽ جي خلاف ڀتين تي ڪاغذ چنبڙائيندا هئاسين ۽
امالڪ ڪو پوليس وارو پري کان نظر ايندو هو، ته ڊڄي
پري ٿي بيهندا هئاسين.“
محمد حسن پاڻ تمام وڏن وڏن عهدن تي رهيو آهي. انهن
ئي عهدن ڪري، پاڻ دنيا جا اڌ ملڪ به گهمي آيو آهي.
ولايت ۾ ڇا نٿو ٿئي، پر ڪٿان به ڪو غلط اثر ڪونه
ورتائين، سو، ان ڪري جو خدا جو خوف اٿس. پنج وقت
نماز پابنديءَ سان پڙهندو آهي. پنهنجي ڪم سان ڪم
رکندو آهي، پر، پنهنجي ڪم ۾ بيجا مداخلت به برداشت
ڪونه ڪندو آهي. هڪ دفعي پيپلس پارٽيءَ جي حڪومت ۾،
سنڌ جي هڪ چيف منسٽر تڏهوڪيءَ وزيراعظم صاحبه کي
پاڻ وڻائڻ لاءِ رپورٽ ڏني، ته هيترا لک ڪوڙا ووٽر
ته ڪراچيءَ ۾ ويٺا آهن! محمد حسن اليڪشن ڪميشن جو
سيڪريٽري هو. اتي جو اتي وزيراعظم کي چيائين ته،
”سچن ۽ ڪوڙن ووٽرن جون لسٽون ته اسان جو ڪم آهي.
هن صاحب اهي انگ اکر الائي ڪٿان آندا آهن؟“
محمد حسن جي هڪ وصف خوش مزاجي به آهي. الائي ته
ڪيترا لطيفا ياد اٿس. هڪ ڀيري ولايت جو هڪ لطيفو
ٻڌايائين ته، ”هڪ منڊم پنهنجي مڙس جي دوست سان رات
جو همبستر هئي، ته اوچتو فون جي گهنٽي وڳي. فون
کنيائين. ”جي ها“، ”جي ها“ چئي بند ڪيائين.
همبستر شخص پڇيس ته، ”جاني، ڪير هو؟”
چيائين ته، ”منهنجو مڙس“.
”ڇا چيائين؟“
منڊم آرام سان جواب ڏنس ته، ”اطلاع ڏنائين ته اڄ
رات گهر ڪونه ايندو، جو توسان گڏ مڇي مارڻ لاءِ
ڪار ۾ تمام پري ڪنهن تلاءَ تي وڃي رهيو آهي.“
تازو، محمد حسن ۽ مان ٻئي ڄڻا ڪنهن دوست وٽ حاضري
ڏيڻ لاءِ وياسون. رستي تي مون کي چيائين ته،
”وتائي فقير جو قبو هن روڊ تي آهي؟“
مون چيو ته، ”مون کي خبر ڪانهي.“
چيائين، ”فقير صاحب جا لطيفا ايترا ڀيرا ته ٻڌا
اٿئون، جو هاڻي ياد ٿي ويا آهن.“
مون چيو ته، ”اهو صحيح آهي.“
محمد حسن جا ٻه عشق مون کي معلوم آهن: هڪڙو سنڌ
سان ۽ ٻيو
ڪتابن سان. سنڌ سان عشق ته غالباً
والد صاحب کان ورثي ۾ مليس، جنهن جو ڪنهن به سياسي
جماعت سان ته واسطو ڪونه هو، پر اٿي ويٺي، رهڻي
ڪهڻي سراسر ”سنڌي“ هئس. ائين کڻي چئجي ته، ”سنڌي
ڪلچر“ جو مثالي نمونو هو. سندس نفسياتي اثر محمد
حسن جي ذهن تي پيو هوندو. ٻيو سبب هي ٿي سگهي ٿو،
ته محمد حسن يونيورسٽيءَ ۾ ”پوليٽيڪل سائنس“ جو
استاد هو. ڪو به مخلص ماڻهو پوليٽيڪل سائنس جا
ڪتاب پڙهي ته انساني حقن جي ڳالهه ڪندو. سنڌي به
هجي ۽ سنڌ جا حق به سندس اکين اڳيان پائمال ٿيندا
رهن، ته پوءِ خاموش ڪيئن رهندو؟ ون يونٽ خلاف
تحريڪ ۾ سرگرم حصو وٺڻ لاءِ محمد حسن وٽ ٻيا به
ڪيئي ڪارڻ هوندا، پر مون کي اهي ٻه مکيه سُجهن
ٿا.
محمد حسن کي ڪتابن پڙهڻ ۽ سنڌ سان محبت جي ترغيب
ڏيڻ ۾ محمد عمر ميمڻ جو به وڏو هٿ هو، پر ماڻهوءَ
۾ پنهنجا لڇڻ نه هجن، ته پوءِ ڪجهه ڪونه ٿيندو.
اصل ڳالهه آهي ماڻهوءَ جو پنهنجو اخلاق.
يوسف ٽالپر صاحب مرڪزي وزير ٿيو، پر سندس دل ۾ سنڌ
جي محبت جي شمع اڳي وانگر روشن رهي. هونئن ڪيئي
ماڻهو قومي اسيمبلي جا ميمبر، سينيٽر ۽ صوبائي
ميمبر ٿيڻ تي ئي ٽرڙي ڪڪڙ وانگر آڪڙيل نظر ايندا
آهن.
هڪ دفعي اسلام آباد ۾ محمد حسن مون کي چيو ته،
”سنڌ جي ذاتين تي هڪ ناياب ڪتاب هٿ ڪيو اٿم. تون
ايڊٽ ڪر ته ڇپايون. مون ڇپائيءَ جو بندوبست ڪيو
آهي.“ مون ان ڪتاب جو رڳو نالو ٻڌو هو.
انگريزن سنڌ فتح ڪئي، ته جيڪب آباد ضلعي وٽ بلوچن
جي سرحدي قبيلن کين تنگ ڪيو. سو، انهن ٻروچ قبيلن
جو احوال گڏ ڪرڻ لاءِ سنڌ جي ڪمشنر شڪارپور جي
صادق علي انصاري صاحب تي جاچ جوچ جو ڪم رکيو. هن
جيڪو احوال ٺاهي موڪليو، سو سرڪار کي اهڙو وڻيو،
جو چيائونس ته هاڻي سڄيءَ سنڌ جي قومن، قبيلن ۽
ذاتين جو احوال لکي ڏي. سنڌ جي ڪليڪٽرن کي سندس
مدد ڪرڻ جو حڪم ڏنائون ڪتابُ سنه
1901ع
۾ انگريزيءَ ۾ ڇپيو.“
انگريزن سنڌ
1843ع
۾ مسلمانن کان فتح ڪئي هئي. سنڌي هندن جي اڪثريت
سيٺ نائونمل جي نقش قدم تي هلندي، سرڪاري نوڪريون
ورتيون ۽ انگريزي پڙهڻ تي زور ڏنو. هنن کي ائين
ڪرڻ لاءِ سبب به هو، جو ڪلهوڙن ۽ ٽالپرن جي ڏينهن
۾ سندن آدمشماري مسلسل گهٽجي وئي هئي، سڀ هندو خاش
خوشيءَ مسلمان ڪونه ٿيندا هئا. ڪي مجبورين ڪري به
ٿيندا هئا. انگريزن کي هندن کان خوف خطرو ڪونه هو.
پر، مسلمانن ۾ ٻروچن مان گهڻو ڊپ ڊاءُ هئن. سو،
صادق علي انصاريءَ ڪتاب ۾ رڳو سنڌ جي مسلمان
ذاتين: سيدن، پٺاڻن، ٻروچن ۽ سماٽن جو احوال ڏنو.
سائين جي.ايم. سيد انهيءَ ڪتاب جي ڳولا ڪئي، پر
ڪونه مليس، جو گهڻو گهڻو اڳي ئي اڻلڀ ٿي ويو هو.
محمد حسن ڀٽي اهو ئي ڪتاب هٿ ڪيو ۽ مون کي ايڊٽ
ڪرڻ لاءِ ڏنو. ڪتاب پڙهيم. منجهس سٺي معلومات ڏنل
آهي. وڏي ڳالهه ته ان موضوع تي ٻيو ڪوبه ڪتاب ڪونه
ڇپيو آهي. مون انهيءَ ڪتاب تي ڇهه مهينا محنت ڪئي
۽ دوباره ڇپائيءَ لاءِ نئون ايڊيشن تيار ڪيو.
اتفاق سان حيدرآباد آيس، ته
ڊاڪٽر بلوچ صاحب
مليو، جنهن چيو ته، ”اهو ڪتاب
1958ع
۾ دوباره ڇپيو هو، پر سنڌ جي بلوچن ان تي اعتراض
اٿاريو، سو ڇپيل ڪتاب مارڪيٽ ۾ ڪونه آيو.“
مون اسلام آباد وڃي محمد حسن سان ڳالهه ڪئي. هو به
منجهي پيو. ٻنهي جي صلاح بيٺي، ته ڪتاب جي ڇپائي
في الحال شروع نه ڪجي. جڏهن اسان اسلام آباد ڇڏي
سنڌ ڏي موٽياسين، ته مون کي ڪراچيءَ ۾ هڪ مهاجر
ڪتب فروش دوست مليو، جيڪو سنڌ تي پراڻا ڪتاب
دوباره ڇاپيندو آهي. ساڻس ڳالهه ڪيم. کلي چيائين
ته، ”مون اهو ڪتاب ٻه ٽي سال اڳ ڇپايو آهي. گهڻي
قدر وڪامي ويو آهي. سنڌ ۾ بلوچ ته
اڳي وانگر
ويٺا آهن، پر ڪنهن به اعتراض ڪونه ڪيو آهي!“
مون محمد حسن سان اها ڳالهه ڪئي. چيائين ته، ”ادا،
پوليٽيڪل سائنس ۾ ماڻهوءَ جي مزاج بابت ڪتاب
پڙهائيندا آهن، ته ڏاڍو پيچيده آهي“.
سڀاڻي،
جيڪڏهن ڪنهن
به سنڌيءَ
کي ڪتاب جي ڇپائيءَ تي اعتراض
ٿئي،
تنهن کان بهتر آهي ته
کڻي ڪونه ٿا ڇپايون. محمد حسن نيڪ شخص آهي. جيڪي
ڳالهه
صحيح سمجهيائين،
اها ئي ڪيائين،
اها اعليٰ انسان جي وصف آهي.
اعجاز قريشي
اعجاز قريشيءَ جو مختصر تعارف ڪرائبو، ته
ائين چئبو، ته
ھُو ”فرزندِ زمين
(SON OF THE SOIL)
آھي.“ منھنجي سڄي عمر اھڙن شخصن سان ساٿ سنگت ۾
گذري آھي، جيڪي سنڌ جي عوام ۽ زمين سان محبت ڪندا
آھن. اعجاز جو نالو انھن ۾ نمايان آھي.
منھنجي ساڻس ميل ملاقات
1960ع
واري ڏھاڪي ۾ ٿي. تڏھن
هاڻوڪو
پاڪستان
ايترو هو، جيترو تڏهوڪو
”ون يونٽ.“
ون يونٽ مصنوعي معاملو ھو. ماڻهن کي ٺڳڻ جو ٺاهه
ھو.
جنهن جي ٺاهڻ وارن
جو ھڪڙو مقصد اوڀر بنگال جي رھاڪن کي سندن حقن کان
محروم ڪرڻ ھو
۽
ٻيو مقصد اولهه
پاڪستان ۾ ننڍن صوبن جي ڦرلٽ ڪرڻ ھو.
ڪجهه عرصو
قاضي فضل
الله
”ون يونٽ“ ۾ ھوم منسٽر مقرر ٿيو ھو. ھڪ دفعي مان ۽
مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ
صاحب
لاھور وياسين.
سنڌي ادبي بورڊ جي سالياني گرانٽ وٺڻ. مخدوم صاحب
انٽر ڪانٽينينٽل ھوٽل ۾ ٽڪيو ۽ مان اورينٽ ھوٽل ۾.
مخدوم صاحب مون کي چيو ته،
”مون قاضي فضل
الله
کي سڀاڻي صبح ناشتي تي سڏيو آهي. اوھان سوير اچي
کيس ھوٽل جي دروازي تي ھٿ ڏجو ۽ لفٽ ۾ چاڙھي، کيس
منھنجي ڪمري ۾ وٺي اچجو.“
ناشتي تي
ويٺاسين ته
قاضي صاحب پنھنجا
قصا
بيان ڪندي، مخدوم صاحب کي چيو ته ھڪ دفعي ڪلري ڍنڍ
تي منزل ڪيم. مون کي اچي چيائون ته
ماھيگيريءَ جي تربيت لاءِ چوويهه
نوجوان ڪلري ڍنڍ ۾ تربيت وٺڻ لاءِ، ڍنڍ جي ڪناري
تي
HUTS
۾ ٽڪيل آھن. اوھان کي سلام ڪرڻ ۽ ملڻ اچن ٿا.
مون کين اجازت ڏني. جڏھن ھر ھڪ کان نالو پڇيم ته
ڪٿان جو ويٺل آھين؟
تڏهن
جواب ڏنائين ته
”ڪئمبلپور جو.“
مان حيران ٿي ويس ته ڍنڍ سنڌ جي. پر،
منجهس ماهيگيريءَ جي تربيت وٺڻ لاءِ (سا به سرڪاري
اسڪالر شپ تي) هڪڙو به سنڌي نوجوان ڪونهي! ۽ سڀ
ڪيمبلپور جا ويٺل آهن!
پوءِ خبر پيم ته
ڍنڍ تڏھن
A.D.C
وارن وٽ ھئي، جنھن جو سربراھه
جنرل حق نواز ھو،
جيڪو ڪئمبلپور جو ويٺل ھو. سو، چوويھه
ئي ڄڻا پنھنجي ڳوٺان ڀرتي ڪري آيو ھو.
ون يونٽ ۾ تڏهن صوبن جي ڦر لٽ ائين جاري هئي. ”ون
يونٽ“ هڪ مصنوعي معاملو هو ۽ ملڪ ۾ اوندهه انڌڪار
جو چٽو مثال هو. مولانا مودوديءَ کي البت ان مان
”اسلامي وحدت“ جي خوشبوءِ آئي هئي. سو اهڙو بيان
جاري ڪيو هئائين. پر، آخرڪار، انهيءَ اسلامي وحدت
تان پنهنجو مؤقف بدلايائين. ڪو به مصنوعي معاملو
گهڻي دير هلي ڪونه سگهندو آهي. ون يونٽ به انهيءَ
ڪري ٽٽي ويو پر ان جي ٽٽڻ جو سبب اهو هو ته ماڳهن
پاڪستان جا بنياد لوڏي رهيو هو.
سنڌ ۾ ون يونٽ ٽوڙائڻ لاءِ سڀ کان اول نوجوان
اديبن جي موتين واريءَ مالها ۾ هڪڙو آبدار موتي
پري کان پڌرو هو. سندس نالو هو اعجاز قريشي.
دادوءَ جو ويٺل آهي. اسان جو عقيدو آهي ته آدم
مٽيءَ مان خلقيو ويو هو سو آدميءَ جي مٽيءَ سان
محبت هڪ قدرتي ڳالهه آهي. اعجاز جي به ان سبب ڪري،
دادوءَ جي مٽيءَ سان محبت هڪ قدر تي ڳالهه آهي.
پير علي محمد راشديءَ دادوءَ کي جادو ڪوٺيو آهي.
دادوءَ ۾ ڪنهن زماني ۾ شايد جادوگر رهندا هئا، جن
حيرت انگيز ڪارناما ڪيا. مثال طور، دادوءَ ۾ ”رني
ڪوٽ“ نالي هڪ قلعو آهي جيڪو چون ٿا ته دنيا ۾ وڏو
قلعو آهي. اهو فيصلو اڃا ڪونه ٿيو آهي ته ڪهڙيءَ
حڪومت ٺهرايو هو، پر رازا، ڪاريگر ۽ مزدور ته
دادوءَ جي تَرَ جا هوندا. اهي ته چين، جپان يا
يوروپي ملڪن مان ڪونه آيا هوندا؟ وڌ ۾ وڌ ڪي
انجنيئر آيا هوندا.
ڳالهه پئي هلي دادوءَ جي جادوءَ جي.
اعجاز مون کي
گھڻا گھڻا سال اڳي دادوءَ وٺي ويو ھو. مان تڏھن
بورڊ ۾ نائب سيڪريٽري ھئس ۽ گڏوگڏ ٻارن جو رسالو
”گل ڦل“ به
اعزازي طرح ڪڍندو ھئس. ان جون سڄيءَ سنڌ ۾ شاخون
قائم ڪيون ھيون سون. دادوءَ جي شاخ جلسو رکيو ھو.
ريل ۾ وياسون ۽ ريل ۾ آياسون. ان موقعي تي اعجاز
جي والد بزرگوار سائين علي احمد قريشيءَ جي زيارت
به
نصيب ٿي. جھڙو پاڻ نيڪ آھي، اھڙو اولاد ڄڻيو اٿس.
اعجاز جو ننڍو ڀاءُ ظھير به
منھنجو دوست ٿي ويو. نيويءَ يا مرچنٽ نيويءَ ۾ ھو.
ھاڻي
ڳچ عرصي کان
ملاقات ڪانه
ٿي آھي.
اعجاز وڏو باھمت ۽ بااصول انسان آھي. سنڌ سان محبت
سندس دين ايمان جو حصو آھي. ڪتاب پڙھڻ جو شوق اٿس.
لکندو به
آھي. مون ڪڏھن به
کيس ملول ڪونه
ڏٺو.
کري کوٽي جي وڏي پرک اٿس. ماڻھو ھجي يا ڇيڻو، جنھن
نالي جو پھريون اکر ”ڪاف ڪتو“ ھوندو، اعجاز قريشي
انھيءَ کان
هميشه
پري رھندو. ھونئن، سندس خاص خوبي اھا آھي ته
يارن جو يار آھي.
ھر انسان پنھنجي زندگي اميد ۽ خوف جي وچ ۾ گذاري
ٿو. اھو اصول اعجاز سان به
لاڳو آھي. يونان جي ڏاھي افلاطون چيو آھي ته،
”جڏھن طوفان لڳي. اوندهه
۽ انڌوڪار ٿي وڃي، ته
ڏاھي ماڻھوءَ جو ڪم آھي، ته
گھر جا سمورا در، دروازا ۽ دريون بند ڪري، اندر
محفوظ ٿي ويھي.“
اعجاز کي
احساس
آھي،
ته
سنڌ وڏي زماني کان دشمنن جي نرغي ۾ آھي. سو، ھن
ڪڏھن به
ھوڙيائي ڪانه
ڪئي آھي، مھل ۽ موقعو ڏسي سنڌ جي ڀلائيءَ لاءِ
ڪيئي ڪم ڪيا
اٿس.
مثال طور
ون يونٽ واري زماني ۾ جڏھن گھڻا تڻا گھر ويٺي
خيالي پلاءَ پچائيندا ھئا، تڏھن اعجاز راولپنڊيءَ
ويو. شيخ مجيب سان مليو ۽ کانئس ون يونٽ ٽوڙڻ جو
وچن
وٺي سنڌ ڏي موٽيو. هن خاموشيءَ سان اهڙا ڪيئي
ڪارناما ڪيا آهن. هو صحيح معنيٰ ۾
فرزند زمين آھي. سنڌ جو مٿس سلام آھي.
غلام علي
غلام علي ۽ سندس ساٿين ڪجهه عرصو اڳ منهنجي مشوري
تي ۽ خود پنهنجي تجربي جي آڌار تي، پريس جي يونين
ختم ڪري ڇڏي هئي. پر ان کان ڪافي عرصو اڳ، پاڻ
بورڊ جي پريس جي ورڪرن جي يونين جو صدر هو ۽ ان
حيثيت ۾ گاهي به گاهي مون سان پريس جي مسئلن بابت
ڳالهه ٻولهه ڪرڻ ايندو هو. ڪجهه مسئلا ته اسان
ڳالهين ٻولين وسيلي کُٽائي ڇڏيندا هئاسون، پر ڪي
مسئلا نااتفاقيءَ ڪري، ڪورٽن ۾ وڃي پوندا هئا، پر
هڪ ڳالهه هئي ته اسان هڪٻئي لاءِ هميشه قرب ۽ عزت
کي مقدم رکيو ۽ اها ئي ڳالهه انساني تهذيب، ڪلچر ۽
شائستگيءَ جو روح آهي. سنڌ جو مفڪر علامه آءِ.
آءِ. قاضي چوندو هو: ”ابا، اکين جي لڄ نه وڃائجي،
سدائين ساڃهه سکجي.“ غلام عليءَ کي سندس امڙ
پنهنجي ٿڃ ۾ ساڃهه جي سُتي وڌي هئي.
ڪالهه مان اسلام آباد مان هوائي جهاز وسيلي جيئن
ئي ڪراچيءَ جي ايئرپورٽ تي لٿس، ته محمد بخش
ڊرائيور ملڻ شرط چيو، ”سائين غلام علي گذاري ويو.“
خبر ٻڌي منهنجا لڱ وسامي ويا. ورهين جي ساٿين ۽
يارن جي هميشه هميشه لاءِ جدائي ڏاڍي ڏکوئيندڙ ٿئي
ٿي. غلام عليءَ جو چهرو منهنجن اکين اڳيان آيو.
جڏهن کِلندو هو ته سندس ڏند جرڪندا هئا. هو
موڪلائڻ مهل هميشه مون کي کِلِي چوندو هو: ”مون
لاءِ ڪوبه ڪم ڪار؟“- هاڻي اهي لب هميشه لاءِ خاموش
ٿي ويا.
انساني زندگيءَ جو داستان ڪيڏو نه المناڪ آهي!
بورڊ ۾ ٻڍڙو نيڪ مرد ميان علي بخش ورهين جا ورهيه
پريس هلائيندو رهيو. اسان ڪلاڪن جا ڪلاڪ دنيا جي
هر موضوع تي ڪچهريون ڪندا هئاسين. هڪ ڏينهن
گلستانِ ادب جي چهڪندڙ اها بلبل هميشه لاءِ خاموش
ٿي ويئي.
مرحوم گرامي صاحب سان ورهين جا ورهيه گڏ گذاريا.
اهو ڪهڙو موضوع هو، جنهن تي گرامي صاحب سان گفتگو
نه ٿي هئي! سنڌي علم ۽ ادب جو اهو ڪهڙو نُڪتو هو،
جنهن تي اسان پهرن جا پهر ڪچهري نه ڪئي هئي.
گرامي صاحب جون ادبي جلسن ۾ تقريرون، خاص طرح ون
يونٽ واري زماني ۾ ”روح رهاڻ“ جي جلسن ۾ گجگوڙون،
ڪنهن کان وسري سگهنديون؟
هڪ ڏينهن اهو ’ببر شير‘ هميشه لاءِ ابدي آرام ۾
ڏٺو ويو.
سائين اسد الله شاهه حسيني! هزار ڳالهيون، هزار
داستان! ڪچهريون، قول، قرار، محبتون، مجلسون، کِل
ڀوڳ، ٽهڪ! اجهو ڄڻ ته ڪالهوڪو ڏينهن آهي! ڪيڏو نه
محبوب ماڻهو هو! اهي سڀ ڪهڙا نه مِٺا ماڻهو هئا!
ڪيڏانهن هليا ويا؟ ۽ ويا ته وري ڪنهن هِن طرف منهن
ورائي ڪونه ڏٺو. شايد هيءَ دنيا اهڙي ئي اڀاڳي
جاءِ آهي. هڪ ڀيري مخدوم صاحب (طالب الموليٰ) ۽
مان ڪنهن سرڪاري ڪم سان لاهور ٿي وياسين. جهاز ۾
ڪرسيون گڏ مليون. قبله علامه قاضيءَ جو ذڪر نڪتو.
مخدوم صاحب ٻه شعر ٻڌايا، جي هاڻي وسري ويا اٿم،
پر هڪ جو مفهوم اڃا ياد اٿم:
”عدم جي راهه ڪيڏي نه هموار آهي، جنهن ان تي
پير رکيو، سو ايڏيءَ آسانيءَ سان اڳتي ويو،
جو وري پوئتي نظر ورائي نه نهاريائين.“
شال الله پاڪ انهن مڙني محبوبن، يارن، دوستارن کي
رحمت ۽ مغفرت سان نوازي ۽ غلام علي مرحوم کي جنت ۾
جايون ڏئي:
مَٿي ٿَر رهيِ، ويا گُذاري ڏينهڙا! |
