شڪارپور جي شهر کي سنڌ جي تاريخ ۽ ثقافت ۾ خاص اهميت حاصل آهي. ڪنهن زماني ۾ مکيه تجارتي مرڪز هو. روس مان واپاري قافلا بخارا ۽ تاشقند مان ٿيندا، افغانستان ٽپي اچي شڪارپور ۾ منزل انداز ٿيندا هئا. ايران ۽ عراق مان واپاري قافلا بولان لَڪُ ٽپي ايندا هئا. هندستان جا واپاري قافلا اوڀر مان ايندا هئا. اسان وٽ اتر ۾ ملتان ۽ ڏکڻ ۾ حيدرآباد مکيه مارڪيٽ هئا. ملتان جو مالُ درياهه مان ٻيڙين رستي ايندو هو ۽ حيدرآباد جو خشڪيءَ جي قافلن وسيلي. خشڪيءَ وارن قافلن ۾ اُٺن تي مال کڻي ايندا هئا. انهن قافلن جي هڪ سٺي تصوير سکر ايئرپورٽ جي عمارت ۾ ڏسي سگهجي ٿي. پاسي ۾ بار بردار ٻيڙين جي تصوير به ٺاهي اٿن، جيڪي واپاري وکر کڻي، درياهه رستي اچي رهيون آهن. ٺيٺ واپاري ٻوليءَ ۾ چئبو ته ”شهر جو وڏو چلتو هو.“ ايڏي اهم تجارتي مرڪز هئڻ ڪري، شڪارپور گهڻين ئي ثقافتن جو سنگم ٿي پيو.

شڪارپور اهو اؤج ۽ اقبال پوريون ٻه صديون ماڻيو. انگريزن جي حڪومت شروع ٿيڻ کان پوءِ به شڪارپور جي وڏي لئه هئي. برطانوي دؤر ۾ ڇپيل گزيٽيئرن ۾ لکيل آهي ته، ”سٺي ۾ سٺيون ۽ مهانگيون لعلون يا برما ۾ ملنديون هيون يا وري شڪارپور ۾.“

انگريزَ، اسان ماڻهن کان گهڻو وڌيڪ سياڻا هئا. مُٺ جيترن گورن پنهنجي عقل ۽ لٺ باٺي سان هندستان جي ڪروڙين ماڻهن کي سَٽي ڪُٽي مٿن صديون حڪومت ڪئي.

سنڌ جي فاتح سر چارلس نيپئر جي عقابي اکين کان نڪي ته شڪارپور مخفي هئي ۽ نه وري حيدرآباد. ليڪن، هن سوچي سمجهي، پنهنجيءَ حڪومت جي گاديءَ لاءِ مهاڻن جي هڪ ڳوٺڙي جو انتخاب ڪيو، سو هن ڪري جو سمنڊ جي ڪناري تي هو ۽ وڏو سامونڊي بندر ٿيڻ لاءِ موزون هو. ڪولاچي سنڌ جي هڪ ذات آهي. سندن ڳوٺڙا ميرپورخاص کان ڪجهه مفاصلي تي آهن، مثلاً ٽنڊو ڪولاچي، تعلقي ڪنڊياري، نوشهري فيروز ضلعي ۾، اسان جي ڳوٺ آڳرن کان ميل کن تي به ڪولاچين جو ڳوٺ آهي.

لسانيات جو ڪو ماهر، مثلاً اسان جو ڊاڪٽر الانا ٻڌائي سگهندو، ته ائين ڇو آهي ته صوتي اثرات جي سبب ڪري، يا ٻئي ڪنهن ڪارڻ ڪري، ”لام“ جو اُچار بدلجي ”ر“ جي شڪل وٺي ٿو. ڪولاچيءَ مان ڪراچي ڇو ٿيو؟ ”بوٽ بيسن“ وٽ اڄ به ”مائي ڪولاچي روڊ“ جو بورڊُ، انهيءَ حقيقت جي ثابتي آهي ته ڪراچيءَ جو اصلوڪو نالو ”ڪولاچي“ آهي.

ساڳيءَ طرح ”ر“ جو اُچار بدلجي ”لامَ“ جي صورت وٺي ٿو، سو ڇو؟

مان حڪومت پاڪستان طرفان اديبن جي اڳواڻ جي حيثيت ۾ چين جي سرڪاري دوري تي ويس. چيني ميزبانن منهنجي انهيءَ منصب ڪري، وڏيءَ عزت ۽ احترام سان هر هنڌ مون کي سر، غلام لباني ڪوٺيو. سرڪاري تقريبن ۾، توڙي غير رسمي دعوتن ۾، نانچنگ، بيجنگ، شانگهائيءَ سوچو ۽ ڪئنٽن جي چيني اديبن سان تعارف ڪرائيندي، مون کي سر، ”غلام لباني“ ڪوٺيائون. يعني هر هنڌ ”ر“ جي جاءِ تي ”لام“ جو اُچار ڪڍيائون.

ماهوٽا به سنڌ جي هڪ ذات آهي. اسان جي ڳوٺ کان مني ڪوهه جي پنڌ تي ماهوٽا ويٺا آهن. ڪراچيءَ ۾ سنڌ جي ثقافت جو هڪ وڏو مرڪز قائم ڪيو اٿن. ليڪن، پنهنجيءَ اڻ ڄاڻائيءَ ڪري انهيءَ جاءِ کي ”موهاٽا پئليس“ ڪوٺن ٿا.

علامه قاضي صاحب انهيءَ ڳالهه تي احتجاج ڪندو هو، ته سنڌي ٻوليءَ جي صورت ۽ گرامر نه بگاڙيو. مثال ڏنائين ته ائين ڪونه چئبو ته، ”مان مورو کان ٿو اچان.“ چئبو ته ”موري مان ٿو اچان.“

سرچارلس نيپئر ڪراچيءَ کي سنڌ جي گادي ڪيو ته شڪارپور جي اهميت ازخود گهٽجي وئي. بلڪل ختم ته ڪانه ٿي، پر شڪارپور کان سکر ئي زور وٺي ويو. هونئن، تاريخي لحاظ کان حقيقت اها آهي ته جڏهن بکر جو قلعو اؤج تي هو، تڏهن کان سکر به ساهه پئي کنيو. ڪراچيءَ لاءِ سر چارلس نيپئر جيڪا اڳڪٿي ڪري ويو، سا حرف بحرف صحيح ثابت ٿي، ته ”تون مشرق جي راڻي ٿيندينءَ.“ هاڻي مهاڻن جي اُنهيءَ ڳوٺڙي جي آدمشماري لڳ ڀڳ هڪ ڪرور پنجاهه لک ٿي وئي آهي.

هر وڏي شهر ۾ ڪيئي شهر ٿين ٿا. گلستانِ جوهر، فيصل ڪالوني، ناظم آباد، ڊفينس سوسائٽي، سنڌ مسلم سوسائٽي، لالو کيت، نئون آباد، چاڪيواڙو، لياري ۽ ٻيون الائي ته ڪيتريون قديم ۽ جديد بستيون ڪراچيءَ ۾، ”شهر در شهر“ جا مثال آهن. ليڪن، انهيءَ جغرافيائي تقسيم کان سواءِ، هر شهر ۾ ٻي به هڪ اهم تقسيم ٿئي ٿي، جا ان کي ٻن حصن ۾ ورهائي ٿي: هڪڙا امير ٻيا غريب، هڪڙا سُڃا ٻيا ساوا. هوند وارن جو جهانُ. اڻ هوندَ وارن کان جدا ٿئي ٿو.

سرڪي، شڪارپور ۾ پيدا ٿيو، پليو ۽ جوان ٿيو. انهيءَ ئي شهر ۾ پاڪستان کان سؤ سال اڳُ، سنڌ ورڪي سيٺين جي گهرن ۾ سنگمرمر جا صحنَ ۽ ڪمرن ۾ بخارا جا قالين هوندا هئا، پر، سرڪي غريباڻي گهر ۾ پيدا ٿيو. سندس ماما ڊکڻ هوندا هئا. سرڪيءَ کي سندس امڙ پورهيا ڪري پاليو. غريبيءَ جو داغ دل تي دائما رهي ٿو. ماڻهو وڏو ٿئي ٿو، پوءِ به ننڊ ۾ ڇِرڪَ ڀري ٿو. پر، انهيءَ هوندي به سرڪي ”ميٺارام هاسٽل“ ۾ اسان سان جڏهن ننڍپڻ جون ڳالهيون ڪندو هو، تڏهن سندس اکين ۾ شڪارپور جي اڳوڻي اؤج ۽ اقبال جو عڪس نظر ايندو هو ۽ شهر جي گهٽين ۾ ننڍپڻ جي ڏينهن جي اڪير ليئا پائيندي هئي. چوندو هو ته ”لکي در“ تي روز شام جو ميلو متل هوندو هو. راڌي جون چاپون ۽ سِکَ جي قلفي ڪنهن کان وسرندي؟ ڪيئن سنڌ واهه تي پڪنڪ ڪرڻ ويندا هئاسين! ننڍيءَ ۽ وڏي عمر وارا مرد ۽ زالون، هندو توڙي مسلمان، پنهنجن گهرن مان کاڌا پچائي کڻي ايندا هئا. انبن ۽ کجور جا کارا آڻيندا هئا. سنڌ واهه جي ڪپن تي گهاٽن وڻن جي هيٺان، ڪاٿي هڪڙا تاس جي پتن کي ٺاپي پيا ڏيندا هئا، ته ٻيا يڪتاري جي تارَ ۽ ڇير جي ڇمڪي تي بيدل ۽ بيڪس جا ڪلام پيا ڳائيندا هئا. نوجوان ڳائڻا هڪڙو ڪلام ته وڏيءَ سڪ سان ڳائيندا هئا:

شڪارپور جون ڇوڪريون، او شڪارپور جون ڇوڪريون!

کنڊُ، پتاشا، ماکيون مصريون کائن کارائِنِ!

ايران جي تاريخي شهر اصفهان ۾ هڪ عاليشان ڍَڪ بزار آهي. مٿان خوبصورت نموني ۾ ڪاٺ سان ڍڪيل آهي. انهيءَ وانگر، شڪارپور ۾ به ڪجهه ننڍي ”ڍڪ بزار“ آهي. مون ٻئي ڏٺيون آهن. پاڪستان کان اڳي، شڪارپور جي ڍَڪَ بزار ۾ رات جو دير دير تائين ماڻهن جي پيهه هوندي هئي. انگريزن جي زماني ۾ شهر ۾ بجلي ڪانه هئي. گولا ٻرندا هئا. بزار جي دڪانن تي جيڪا پيهه پوڪرداس جي دڪان تي هوندي هئي، سا ڏسڻ وٽان هئي. پوڪرداس هو ته برابر ڪتابن جو هڪ واپاري، پر سنڌي ادب ۽ ثقافت جي اهم انسٽيٽيوشن هو.

سرڪي ٿڌو ساهه ڀري چوندو هو ته شڪارپور جون اُهي سڀ رؤنقون سنڌي هندو پاڻ سان گڏ کڻي هليا ويا.

سرڪيءَ سان منهنجي ملاقات سنه 1954ع ۾ ٿي. مان به هن وانگر ڪراچيءَ ويس. اتي پڙهندو به هئس ۽ گذر سفر لاءِ نوڪري به ڪندو هئس. اول سنڌي اخبارن ”الوحيد“، ”نئين سنڌ“ ۽ ”نوائي سنڌ“ ۾ صحافي ٿيس. پوءِ سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ نوڪري مليم. وڏن سورن سان ميٺارام هاسٽل ۾ رهائش لاءِ ڪمرو مليم. ڪمرو نمبر ٽيهه فرسٽ فلور تي هو. سرڪي گرائونڊ فلور تي رهندو هو. سرڪيءَ جي ڪمري ۾ شاگردن جا ميڙا متل هوندا هئا. قسم قسم جا پکي اچي گڏ ٿيندا هئا: طوطا، ڳيرا، ڪبوتر، ڪاٺ ڪٽا، ڪانوَ، من موسڙا، چيها، جهِرڪَ، ٻٽير ۽ تتر وغيره. پر، محفل جو مور نورالدين سرڪي هوندو هو. انسانن جي انهيءَ قبيلي مان هو، جيڪي زندگيءَ ۾ رڳو دوست ٺاهيندا هئا. سندس دوستن جي انهيءَ هجوم ۾، جيڪڏهن مان سرفهرست هئس، ته ٻئي نمبر تي نالو شمس سومري جو ايندو. شمس کي طوطو ڪوٺيندا هئا. هو شڪارپور جي ڀرسان چَڪَ شهر جو ويٺل هو، جتي ابو شوڪت حمزي نالي وڏو ڪو مجاهد ”خلافت تحريڪ“ ۾ ساماڻو هو. پير علي محمد راشديءَ پنهنجي ڪتاب ”اهي ڏينهن اهي شينهن“ ۾ سندس ذڪر ڪيو آهي. شمس ڊاڪٽري پڙهندو هو. سندس دلپسند موضوع عورت ذات ۽ جنسيات هوندا هئا. سيڪس تي سڄيءَ دنيا ۾ مڃيل ماهرَ ۽ عالمَ هيولاڪ ايليس کي مرشد جو مان ڏيندو هو.

سرڪيءَ جي ڪمري ۾ هڪ وڏي وال- پينٽنگ Wall-Painting هوندي هئي، جنهن لاءِ سندس چوڻ هو ته اهو شاهڪارُ ڪنهن هندو شاگرد جو يادگارُ آهي، جو پاڪستان کان اڳ انهيءَ ڪمري ۾ رهندو هو. پينٽنگ هڪ عورت جي هئي، جا پريءَ جهڙي سهڻي هئي. رنگين ۽ نفيس لباس ۾، پاسيري ويٺل هئي ۽ ڪو ساز وڄائي رهي هئي. سندس زلف پريشان هئا ۽ اکيون اهڙيون خماري، جو ڏسڻ سان مير تقي مير جو شعر چپن تي پئي آيو:

میر ان نیم باز آنکھوں میں

ساری مستی شراب کی سی ہے۔

سرڪيءَ جي محفل ۾ گفتگو جا موضوع مختلف هوندا هئا. انهن ۾ ادب، صحافت ۽ سياست وڏي بحث مباحثي جو باعث بڻبا هئا. پر، جڏهن شمس سومرو ايندو هو ته موضوع بدلجي ويندو هو. شمس ”عورت جي عظمت“ ۽ ”جنسيات“ تي عالمانه انداز ۾ ڳالهائيندو هو. سڀ دوستَ سندس گفتگو وڏي چاهه سان ٻڌندا هئا. شمس جڏهن ڳالهائي بس ڪندو هو، ته اُڃايل اکڙين سان پينٽنگ واريءَ حسينه ڏانهن نهاري، ڏاڍي سوز سان هڪ ڪلام ڳائيندو هو:

مشتاقن جي مارڻ لئه،

ناز سکيو آهين نوان نوان.

ميٺارام هاسٽل ۾ کاڌي لاءِ شاگردن جون ڪيئي ڪلبون هونديون هيون. سرڪي، شمس ۽ مان ولي محمد واريءَ ڪلب جا ميمبر هوندا هئاسين. جو وڏو بورچي هوندو هو. طرح طرح جا طعام تيار ڪندو هو. آچر ڏينهن شام جو سڀ ڪلبون بند هونديون هيون. بورچي موڪل ڪندا هئا. سرڪي، شمس ۽ مان صدر ۾ ”ڪيفي جارج“ تي ويندا هئاسين. هميشه آمليٽ ۽ ڊبل روٽي کائيندا هئاسين. بل سدائين سرڪي ڀريندو هو. اتان اٿي ”زيلنس“ ڪافي هائوس ۾ ويندا هئاسين، جنهن جي ڪافي مشهور هوندي هئي. ڪنهن زماني ۾ ”انڊيا ڪافي هائوس“ ڪوٺيندا هئس. جغادري اردو اديبن جو مرڪز هوندو هو. سرڪيءَ جي نامور نقادَ ممتاز حسنَ سان دوستي هوندي هئي، هونئن حبيب جالب سان به دعا سلام هئس. هڪ دفعي سرڪيءَ واري اسلاميه ڪاليج ۾ فيض احمد فيض آيو. سرڪي مون کي به ساڻ وٺي هليو. مخصوص ماڻهن جي نشست هئي. اول حبيب جالب فيض جو ڪلام "اب یہاں کوئی نھیں، کوئی نھیں آئیگا" ايڏي ته دلسوز ترنم سان ٻڌايو، جو محفل ۾ موجود گهڻن ئي ماڻهن جي اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا. ان کان پوءِ فيض پنهنجو ڪلام ٻڌايو. مون فيض احمد فيضُ پهريون دفعو ائين ڏٺو ۽ ٻڌو.

سرڪي leftist خيال جو هو. شڪارپور ڇڏي ڪراچيءَ اچڻ کان پوءِ سندس سرگرميون ڪهڙيون هيون. تن جو ذڪر ڪڏهن ڪونه ڪيائين، پر، ايترو ٻڌائيندو هو ته ڪجهه عرصو Under  Ground هليو ويو هو، جو ٻڌو هئائين، ته سندس گرفتاريءَ جا آرڊر ٿيا هئا. لاڙ جي پاسي، هڪ ننڍي ڳوٺ ۾ ٻه ٽي مهينا لڪل هو. جڏهن حالتون سازگار ٿيون ته موٽي ڪراچيءَ آيو.

”صداقت“ سنڌي هفتيوار اخبار سان وابسته ٿيو، جا سرمايه داريءَ جي سخت مخالفت ڪندي هئي. ان جون گهڻيون ڳالهيون ڪندو هو. مون کي پڪ ڪونهي ته هو پارٽيءَ جو باقاعده ميمبر هو يا نه، ليڪن ”صداقت“ اخبار کان پوءِ هن ”سنڌي ادبي سنگت“ ٺاهڻ لاءِ تحرڪ ورتو ۽ ان ۾ ڪامياب ٿيو.

”سنڌي ادبي سنگت“ جو خيال کيس ڪيئن آيو، اها سوچڻ جهڙي ڳالهه آهي. مون کي ائين سُجهي ٿو ته هو Leftist خيالن جو ته هو. پاڪستان کان اڳ ڪا ”سنڌي ساهت سنگت“ هوندي هئي. شيخ اياز، شيخ عبدالرزاق راز، ڪيرت ٻاٻاڻي، گوبند مالهي ۽ ٻيا ترقي پسند اديب ۽ شاعر ان جا سرگرم ڪارڪن هوندا هئا. انهيءَ جو مطلب اهو ٿيو ته سجاد ظهير 1936ع ۾ جڏهن هندستان ۾ ترقي پسند ادب جي تحريڪ جو بنياد وڌو، ته ان جو اثر سنڌ تي به پيو. ”سنڌي ساهت سنگت“ غالباً ائين ٺهي. سرڪيءَ انهيءَ سان ڪجهه قدر وابسته هو. هن پسمنظر ۾ Leftist هئڻ ۽ ”صداقت“ اخبار سان وابسته رهڻ کان پوءِ کيس ”سنڌي ادبي سنگت“ ٺاهڻ جو خيال آيو هوندو.

مون شيخ عبدالرزاق راز کان سنڌي ساهت سنگت واري دور جو احوال لکائي، 1956ع ۾، ماهنامي ”نئين زندگيءَ“ ۾ ڇپايو هو. رسالي جو ايڊيٽر مولانا عبدالواحد سنڌي هو. مان سندس معاون هئس. شيخ عبدالرزاق راز، مقبول صديقيءَ، تنوير عباسيءَ ۽ رشيد ڀٽيءَ سان گھرو گهاٽو هئس. شيخ اياز سان سنگت جو آغاز ٿيو هو، پر، گھرا گهاٽا ڪونه ٿيا هئاسون. سرڪي به انهن سڀني جو دوست هو. بلڪ، پاڻ ئي سڀ کان اول مون کي شيخ اياز سان ملايو هئائين.

سرڪيءَ اهو ڪڏهن به ڪونه ٻڌايو ته سنڌي ادبي سنگت ٺاهڻ جو خيال کيس ڪيئن آيو؟ اهو ته پڌرو پيو آهي ته اها ترقي پسند ۽ روشن خيال نوجوان اديبن ۽ شاعرن جي تنظيم آهي، جن جي اڪثريت Nationalist & Socialist آهي، سنڌ جي ڌرتيءَ ۽ ماڻهن سان محبت اُن جي سوچ جو بنيادي انگ آهي.

بهرحال، سنڌي ادبي سنگت ڏاڍي مؤثر تنظيم ثابت ٿي ۽ سنڌي ادب ۾ نوان لاڙا آندائين. سرڪيءَ جڏهن ڪراچيءَ ۾ ان جي ابتدا ڪئي، ته کيس تمام سٺي موٽ ملي. سندس ساٿين ۾ عبدالغفور انصاري، احسان بدوي، دادا موتيرام رامواڻي، اياز قادري، پوهو مل، رشيد ڀٽي، جمال رند، شيخ حفيظ، خواجه سليم، رشيد آخوند هن وقت ياد پون ٿا. هونئن، بيشمار دوست ۽ ساٿي هئا ۽ سڀ سرگرم هئا. اسان جون هفتيوار ادبي گڏجاڻيون ٿينديون هيون، جن ۾ شعر، افسانا ۽ مضمون پڙهندا هئاسين، جن تي حاضرين محفل تنقيد ڪندا هئا ۽ انهن جي خوبين ۽ خامين کي اجاگر ڪندا هئا. جويو صاحب ۽ سوڀو گيانچنداڻي به ڪڏهن ڪڏهن ڀيرو ڀريندا هئا. سڀ سندن احترام ڪندا هئاسين. سنڌي ادبي سنگت جو روح روان، بهرحال، نورالدين سرڪي ئي هوندو هو. سالن جا سال، ”اهو ادبي محاذ“، اسان جي سرگرمين ۾ اوليت جو درجو رکندو هو.

ليڪن، جڏهن سرڪيءَ ازدواجي زندگيءَ ۾ پير پاتو ۽ وڪالت شروع ڪيائين ته پاڻ ئي سنڌي ادبي سنگت کان پاسيرو ٿي ويو. بلڪه، ائين کڻي چئجي ته دوستن جي سڄي لڏي کان پرڀرو ٿي ويو. خانگي زندگيءَ کي اوليت ڏنائين. اجتماعي زندگيءَ کي سراسر نظرانداز ڪيائين. مثال طور سنڌ مدرسي ۾ ”سنڌي ٻوليءَ جو ڏينهن“ ڀڀڪيدار نموني ۾ ملهايو ويو. سرڪي ايڏي وڏي اجتماع ۾ به ڪونه آيو. ٺوڙهي ڦاٽڪ تي سنڌي شاگردن کي دردناڪ حادثو پيش آيو. حسين شاهه راشدي، حفيظ لاکي ۽ ڪراچيءَ جي ٻين وڪيلن سنڌي شاگردن جو ساٿ ڏنو، پر سرڪي سندن ويجهو ڪونه آيو. پير حسام الدين راشديءَ ۽ شيخ اياز جي وفات تي سندن تڏي تي ڪونه آيو. ٻيو ته ٺهيو، سائين جي.ايم.سيد جي رحلت تي ئي، تڏي تي غائب هو. توڙي جو اسان سڀ سن پهچي وياسين. وٽس موٽر به هئي ۽ ڪراچيءَ کان سن ايڏو پري به ڪونه هو. سندس اها روش ڏکوئيندڙ هئي. مون ڪنهن مضمون ۾ سڪ سان سندس ذڪر ڪيو ۽ اڳوڻين سرگرمين جو ذڪر ڪندي لکيو ته:

“Not for Bread Alone”

سرڪي ڪٿي اهو مضمون پڙهيو هوندو يا ڪنهن ساڻس ڳالهه ڪئي هوندي، جا سندس دل ۾ رهي.

بورڊ 1962ع ڌاري جڏهن حيدرآباد ۾ کڄي آيو ۽ سول لائينس جي بنگلي نمبر 3 ۾ ان جي آفيس هئي، ته سرڪي ڪنهن ذاتي ڪم سان حيدرآباد آيو ۽ مون وٽ رات رهيو. اسان جي پوئين ملاقات سال ڏيڍ اڳ ٿي هئي. مون کي ڪنهن اهڙي ماڻهوءَ سان ملڻ جي ضرورت ٿي پئي، جو وڪالت جي پيشي سان وابسته هجي ۽ قانوني راءِ ڏئي. حسين شاهه راشديءَ سان وڃي مليس. چڱي دلچسپي ورتائين. ساڻس ملي، وري وڃي سرڪيءَ سان مليس. وٽس پراڻي زماني جي بلوچ ڪامريڊ عبدالله خان جمال دينيءَ جو ڀائيٽو يا ڀاڻيجو ويٺو هو. ساڻس ڪوٽيا ۾ وئڪيشن جا ڏينهن فرحت سان گذارڻ جو پروگرام ٺاهي رهيو هو. مون سان قرب سان مليو. حالي احوالي ٿياسون. پاڻ ته منهنجي مسئلي ۾ هٿ ڪونه وڌائين، پر ڪنهن دوست کي فون ڪيائين، ۽ مون کي چيائين ته ”وڃي ملينس.“ پر، مان ان شخص سان ڪونه مليس. مون کان پنهنجي ڪنهن به اڳوڻي دوست جو ڪونه پڇيائين. البت، پاڻ شمس سومري جو سو تمام مختصر ذڪر ڪيائين، پر، ان ۾ به خبر ناهي ته ڇو مٿس ڪو کل ڀوڳُ ڪيائين! مون کي سندس انهيءَ روش ڏاڍو ڏکويو. ان ڪري به جو شمس هي جهان ڪڏهوڪو ڇڏي ويو هو. موڪلائڻ مهلَ، کل ڀوڳُ جي نموني ۾ مشڪي وري مون کي به چيائين ته:

” Not for bread alone“

مون کيس ڪا به ورندي ڪانه ڏني، پر، سندس بدليل طرزِ زندگيءَ بابت به پنهنجي راءِ ڪانه بدلايم. مون کي پنهنجيءَ راءِ تي محڪم رهڻ لاءِ سبب به هو. ڏاهن جو چوڻ آهي ته، ”جسماني آسودگي بلاشبه تمام وڏي ڳالهه آهي. پر، انسان لاءِ حقيقي خوشيءَ جي ڳالهه ذهني تسڪين آهي.“

سرڪيءَ پنهنجن آئيڊيلس کي جسماني آسودگيءَ خاطر قربان ڪيو. تتيءَ ٿڌيءَ ڪاهڻ بدران، ڇَنَ جي ڇانوري کي پسند ڪيو.

سالن کان هاڻي منهنجو اهو نيم ٿي ويو آهي، ته ننڊ مان اٿي، ڏندڻ ڪري، هٿ منهن ڌوئي، ٽيپ رڪارڊر تي قاري عبيدالرحمان جي آواز ۾ قرآن شريف جي تلاوت ٻڌندو آهيان ۽ چاءِ پيئندو آهيان. ايتري ۾ هاڪر ”ڊان“ اخبار ڏئي ويندو آهي. اخبار کوليم ته اندرئين صفحي تي خبر پڙهيم: ”نورالدين سرڪي رات گذاري ويو.“ اخبار هٿن مان ڇڏائجي ويم ۽ ڪجهه دير لاءِ هٿ پير ٺري ويم. اهو سڄو ڏينهن ڏاڍو اُداس گذريو. سانجهيءَ جو غم غلط ڪرڻ لاءِ جويي صاحب وٽ هليو ويس. ڪافي دير روح رهاڻ ڪئيسون ۽ نورالدين سرڪيءَ جون ڳالهيون ڪيوسون. غالباً ٻئي ڏينهن ساڳيءَ ”ڊان“ اخبار ۾ شمشير الحيدريءَ جو بيان آيو. ممڪن آهي ته ٻين ڪن اديبن شاعرن ۽ سنڌي ادبي سنگت جا بيان به آيا هجن، پر مون ڪونه ڏٺا.

هفتي ڏيڍ کان پوءِ اتفاق سان وري ساڳي ”ڊان“ جي پرچي تي نظر پئي. سرڪيءَ جي رحلت جي خبر ورائي پڙهيم. سرڪي آسودو ٿيو، ته ڊفينس ۾ گهر ورتائين يا ٺهرايائين ۽ هاءِ ڪورٽ سان لاڳيتو وڪالت جي آفيس ٺاهيائين. ڪيترن ئي ملڪن جا چڪر ڏنائين. هندستان ۾ سينيئر سنڌي اديبن سان به ملي آيو. ننڍڙو ڪتابڙو به ڇپايائين. ولايت به ويو. تازو آمريڪا مان موٽيو هو، پر، انهن مڙني ڳالهين جو ”ڊان“ واريءَ خبر ۾ ذڪر ته ڇا، معمولي اشارو به ڪونه هو. فقط ايترو لکيل هو ته، ”هن سنڌي ادبي سنگت جو بنياد وڌو هو.“ نورالدين سرڪيءَ جي اسي سالن جي ڄمار ۾، ”ڊان“ جي رپورٽر کي ڪَمَ جي ڳالهه اها ئي نظر آئي، ٻيو ٿيو ڀلو.

مون اخبار رکي، دل ۾ چيو ته ڳالهه ته وري به آئيڊيل جي بيٺي. سوين سال اڳ ڀلارو ڀٽائي ڪيڏي نه وڏي ڳالهه ڪري ويو هو:

”دلبر! هن دنيا ۾ وڃي رهندو واسُ“

 تنوير عباسي

تنوير عباسيءَ جو سنڌي ادب ۾ وڏو درجو آهي. سندس صحيح تعارف اهو آهي ته سنڌ دوست شاعر هو.

خيرپور رياست ۾ صوڀي ديري جو ويٺل هو. پر، پنهنجي والد چاچي گل حسن جي ڪراچيءَ ۾ ملازمت ڪري، اتي ”اين.جي.وي. هاءِ اسڪول“ ۾ تعليم ورتائين ۽ مئٽرڪ پاس ڪيائين. سندس ٻن هم ڪلاسين جا نالا مون کي سجهن ٿا: هڪ ٺارو شاهه جي ڀرسان ڳوٺ اڇي مسجد جو ويٺل رحمت الله قاضي، جنهن کي ”ڦاڙهو“ ڪوٺي چيڙائيندو هو ۽ ٻيو امين ببري، جيڪو ڪراچيءَ ۾ ڄائو نپنو. پر، وڏو ٿيو ته بئنڪ ۾ نوڪريءَ ڪري، ڪراچيءَ مان بدلي ٿي حيدرآباد آيو ۽ تنوير سان گڏ رهندو هو. امين ايڏو ته سادو هو، جو نياز همايوني کيس چوندو هو ته ”سنڌ جي ڳوٺن ۾ به، بنگال وانگر، وڻن تي اهڙا طوطا هوندا آهن، جيڪي ماڻهن وانگر ڳالهائيندا آهن. پر، ماسٽر چندر جو هيءُ ڪلام ته ڏاڍي سُرَ سان ڳائيندا آهن:

”منهنجو هاڻي سهڻن کي آهي سلام.“

اهو ٻڌي امين جو حيرت ۾ وات ڦاٽي ويندو هو. تنوير جو ٽيون دوست، رشيد آخوند هو، جو اڳتي هلي ايس.ايم. ڪاليج ڪراچيءَ ۾ منهنجو به دوست ٿيو. وڏي سنڌي نقاد جون سڀ خوبيون هئس. پر، وڪيل ٿيو، ته سنڌي ٻولي ۽ سنڌي ادب وساري ڇڏيائين. هو تنوير کي ”نور“ ڪوٺيندو هو، ڇو ته تنوير جو اصل نالو نور نبي هو.

تنوير، ننڍپڻ ۾ پنهنجي نانيءَ جي ڀاءُ (مرحوم) امام الدين ”ضامن“ کي شعر شاعري ڪندي ٻڌو هو، جنهن جا پاڇا سندس ذهن تي پيا هئا. سو، پاڻ به وڏو ٿيو، ته شعر شاعري ڪرڻ لڳو. ”مغموم“ تخلص هئس. لفظ ”مغموم“ ننڍپڻ ۾ سندس ذهني مزاج جي عڪاسي ڪري ٿو. ”تنوير“ تخلص گهڻو پوءِ اختيار ڪيائين.

مون سان ميل ملاقات 52-1951ع ۾ ٿيس، جڏهن مئٽرڪ پاس ڪري حيدرآباد آيو ۽ ڦليليءَ جي ڪَڙَ تي، ڊي.جي. ڪاليج ۾ اسان ٻنهي داخلا ورتي. هم ڪلاسي ٿياسين، ته هڪٻئي جي ويجها آياسين. عبدالله شاهه به اسان جو هم ڪلاسي هو. گھرو گهاٽو دوست هو. وڏو ٿيو ته وڪالت سان گڏ سياست ڪيائين. سنڌ جو چيف منسٽر ٿيو، پر ڪرسيءَ جو اثر ٿيس، سو، اڳي وانگر گھرا گهاٽا دوست ڪونه رهياسين. وزارت تان لٿو، ته ولايت ڀڄي ويو. موٽيو ته سخت بيمار هو. ڏک ٿيو غريب ڪو ٿورڙو عرصو زنده رهيو.

تنوير انهن ڏينهن ۾ ئي شعر شاعريءَ جي شوق ۾، حيدرآباد جي ”بزمِ خليل“ ۾ ويندو هو، جتي منظور نقويءَ، سرور علي سرور ۽ مظفر حسين جوش سان دوستي ٿيس، جن سان پوءِ مون کي به ملايائين. جڏهن پاڻ ۾ گھرا گهاٽا ٿياسين ته هيڪر، مون کي به ”بزمِ خليل“ ۾ وٺي ويو، ڇو ته مان به پڙهندو ته سائنس هئس، پر شوق لٽريچر ۾ هئم.”بزمِ خليل“ ۾ جيڪو شعر پڙهيائون، تنهن ۾ مون کي ته مزو ڪونه آيو. سمورا ڪلامَ پوءِ اهي گيت هئا، غزل هئا، توڙي نظمَ هئا، ڄڻ ته ڪمند جون چوسيل ڳريون هيون. البت، شعر شاعريءَ کان پوءِ جليبيون ۽ پڪوڙا کارايائون. اهي سٺا هئا.

اسان جي ڪلاسيڪي شاعرن کان پوءِ موجوده دور ۾، سنڌي شعر شاعريءَ جو حق ڪنهن به ادا ڪيو آهي ته اهو شيخ اياز ۽ سندس هم خيال ۽ هم سخن شاعرن ادا ڪيو آهي. تنوير ستت ئي بزمِ خليل کي خدا حافظ چئي، سنڌ دوستيءَ جي واٽ ورتي. سندس ٻه مکيه همسفر شيخ اياز ۽ رشيد ڀٽي هئا.

تنوير ننڍپڻ ۾ ئي هڪ دفعي مون کي خيرپور رياست ۾ پنهنجي ڳوٺ صوڀي ديري به وٺي ويو. اتي سندس نانو، مرحوم عيسيٰ مون سان اچي مليو ۽ پڇيائين ته: ”ذات جو آڳرو آهين؟“

مون چيو ته، ”هائو“

چيائين ته، ”منهنجو مائٽ آهين. توهان جي ڳوٺ ۾ وڏيري محمد خان جي خاندان ۾ منهنجون ٻه ماسيون پرڻيل هونديون هيون.“

ڳوٺ ويس، ته وڏيري چاچي الاهي بخش خان سان ڳالهه ڪيم. کلي ڏنائين. چيائين ته ڳالهه صحيح آهي، پر اهو وڏيرو محمد خان اسان جي والد مرحوم جو به ڏاڏو هو. اهو به چيائين ته انهن ٻن ماين مان هڪڙي مائي وڏي پڙهيل هئي. انهيءَ زماني ۾ اسان جي ڳوٺ ۾ ڇوڪرين کي سنڌي ۽ فارسي پڙهائيندي هئي. سندس نالو هاڻي تنهنجيءَ گهر واريءَ تي رکيل آهي. جا به ساڳئي وڏي وڏيري محمد خان جي خاندان مان آهي.

تنوير سان حيدرآباد ۾ مليس ۽ ساڻس ڳالهه ڪيم ته کلي چيائين: ”حق تي چوندا آهن ته دنيا ڪيڏي نه ننڍي آهي!“

اسان تنوير جي صدر واري گهر ۾ رات جي ماني کائي، ڪاليج جا نصابي ڪتاب پڙهي ٿَڪُ ڀڃڻ ۽ چاءِ پيئڻ واسطي ”ڪراچي هوٽل“ ۾ ويندا هئاسين. هوٽل جي اندرئين هال ۾ هتِ هُتِ ميزون رکيل هونديون هيون، جيڪي ٺهيل ته ڪاٺ جون هونديون هيون، پر مٿن ٽاپ (TOP) سنگ مرمر جا رکيل هوندا هئا. آزاد بڪ ڊيپوءَ جو مالڪ پير محمد، ڏنل شاهه، سرائي اميد علي، عبرت اخبار جو ايڊيٽر شيخ علي محمد ۽ ”مهراڻ“ رسالي جو ايڊيٽر مولانا غلام محمد گرامي هڪڙيءَ ميز تي چونڪڙي لايو ويٺا هوندا هئا. سندن سنگتي ايوب ڪشميري، مڇيءَ وانگر وڇون تري کائيندو هو، ڪڏهن ڪڏهن خود سيٺ ممن صاحب، ڪراچي هوٽل جو مالڪ به دخل تان اُٿي، اچي سندن مجلس ۾ شريڪ ٿيندو هو.

ڪراچي هوٽل هاڻي بند ٿي وئي آهي، پر، انهيءَ زماني يعني 1953ع ۾ حيدرآباد جي سڀ کان سٺي هوٽل هوندي هئي.

مٿيان سڀ سنگتي تڏهن چاليهارو ورهين جي پيٽي ۾ هوندا هئا. سندن ڪچهريءَ جا موضوع مختلف هوندا هئا. جڏهن محفل رنگ تي ايندي هئي، ته ڪڏهن ڪڏهن تنوير ۽ مان به آهستي آهستي، ڪرسيون ريڙهي، وڃي سندن ويجهو وهندا هئاسين. شروع ۾ خاموشيءَ سان سندن ڳالهيون ٻڌندا رهندا هئاسين. جڏهن ساڻن گهائل مائل ٿي وياسين، ته هڪ دفعي مون مهل ۽ موقعو ڏسي، کانئن سوال ڪيو ته: ”انسان جي زندگيءَ جو مقصد ڇاهي؟“

هنن کي ارڙهن اڻويهن ورهين جي نوجوان مان اهڙي ڏکئي سوال جي توقع ڪانه هئي. سو، حالي ته محفل ۾ سناٽو ٿي ويو. گهڙيءَ کن کان پوءِ، مولانا گراميءَ کنگهي، نڙي صاف ڪئي ۽ گفتگو شروع ڪئي، پر، لفظ گهڻا، معنيٰ ۽ مطلب ٿورو. ان ۾ سندس ڏوهه ڪونه هو. سوال ئي اهڙو اڻائو هو. گرامي صاحب جي گفتگوءَ ۾ عقل جي ڳالهه ڪل هيءُ هئي ته: ”زندگي هڪ اهڙو ڪتاب آهي، جنهن جا اڳيان ۽ پويان ورق ڦاٽل آهن.“

پر، اها به سندس سوچ ڪانه هئي. اهو فارسي زبان جو هڪ مشهور شعر آهي، جيڪو ابوالڪلام آزاد، ڊاڪٽر راڌا ڪرشنن هندستان جي اڳوڻي صدر، جي ڪتاب جي ”پيش لفظ“ جي آغاز ۾ لکيو آهي. ڪتاب انگريزيءَ ۾ آهي.  پورو نالو اٿس:

A HISTORY OF EASTERN AND WESTERN PHILOSOPHY

حيدرآباد جي ڦليلي ڪاليج ۾، مان تنوير وانگر شيخ حفيظ سان به گھرو گهاٽو ٿيس. انٽر سائنس ۾ هئس، ته حفيظ جي صلاح تي ڪراچيءَ هليو ويس. اتي ادبي دلچسپيءَ جي ڪري، سنڌ مسلم آرٽس ڪاليج ۾ داخلا ورتم، پر تنوير ڦليلي ڪاليج مان انٽر سائنس جو امتحان پاس ڪري، لياقت ميڊيڪل ڪاليج حيدرآباد ۾ داخلا ورتي. هفتي ٻن ۾ ڪراچيءَ رڳو مون سان ملڻ ايندو هو يا وري مان وٽس حيدرآباد هليو ويندو هئس.

تنوير ذهين شاگرد هو. پڙهڻ ۾ مون کان وڌيڪ هوشيار هو. ٻيو ته محنت ڪندو هو. لياقت ميڊيڪل ڪاليج ۾ ٻه ڪم ڪيائين: هڪ ته M.B.B.S جي ڊگري ورتائين ۽ ٻيو ته عشق ڪيائين. انگريز اهڙي عشقيه معاملي کي AFFAIR ڪوٺيندا آهن. سندن عشق شايد 'معاملي' تائين مختصر ۽ محدود هوندو آهي. ليڪن مشرقي روايت موجب، عشق ان کان مٿڀرو آهي. ناصر علي شاهه دهلويءَ، عشق جي ڪيفيت هيئن بيان ڪئي آهي:

بنام خداوند ناز آفرين،

جگر هاي عاشق گداز آفرين.

تنوير جي پهرين شادي مائٽن ننڍپڻ ۾ ڪرائي هئي. انهيءَ اهليه، اديءَ نور بيبيءَ مان هڪ نياڻي به ٿيس، روبي. ليڪن تمام ننڍيءَ عمر ۾ بلڪ بي سمجهائيءَ واري ڄمار ۾ ٻارن جون شاديون نه ڪرائڻ کپن. اها ڳالهه پنهنجي جاءِ تي، پر روبي تمام پياري هئي. معصومڙي، سهڻي ۽ ڏاڍي ڏاهي هئي.

ڪاليج ۾ عشق ۾ ڪاميابيءَ ۽ شاديءَ کان پوءِ، اديءَ قمر مان ٻه نياڻيون، پارس ۽ مارئي ۽ هڪ پٽڙو ٿيس. نالو رکيائينس سرمد، جيڪو امريڪا مان اعليٰ تعليم وٺي موٽيو آهي ۽ پنجاب ۾ ڪنهن اداري ۾ آهي.

تنوير ڊاڪٽريءَ جو امتحان پاس ڪري حيدرآباد ۾ پريڪٽس شروع ڪئي. رهندو ٽنڊي آغا ۾ هو. 1962ع ۾، سنڌي ادبي بورڊ جون آفيسون سرڪار جي حڪم هيٺ حيدرآباد کڄي آيون، سو، مون لاءِ به پنهنجي گهر جي پاسي ۾، ڪرائي تي ڪمرو ورتائين. چڱو عرصو، ماني به سندس گهران ايندي هئي. ادي نور بيبي رڌ- پچاءَ جي ڪاريگر هئي. صحيح معنيٰ ۾ سگهڙ زال هئي.

اديءَ قمر سان سندس نڪاح جي تقريب بسنت هال حيدرآباد ۾ ٿي. مخدوم امير احمد صاحب نڪاح پڙهايو. تنوير، نڪاح نامي ۾، منهنجو نالو شاهد طور لکايو. ادا عبدالنبي گهر جي وڏي جي حيثيت ۾ تقريب ۾ شريڪ ٿيو.

تنوير جي وفات کان پوءِ مون شوڪت جماڻيءَ جي مدد سان سندس ياد ۾ تعزيتي اجلاس به بسنت هال ۾ ڪوٺايو ۽ ان جي صدارت به ادا عبدالنبيءَ ڪئي. قدرت جي ڪارخاني ۾ عجب اسرار آهن!

ڊاڪٽر ٿيڻ کان پوءِ تنوير مستقل پريڪٽس ۽ رهائش لاءِ سوچي سمجهي خيرپور ميرس جو انتخاب ڪيو. اديءَ قمر سان گڏجي، ”سنڌ - اسپتال“ نالي هڪ خانگي شفاخانو کوليائين، جاءِ جي اڏاوت، پنهنجي حال آهر، وڏي ذوق شوق سان ڪرايائين ۽ مٿس ”سرمد جو گهر“ نالو رکيائين. جاءِ جي اولي تي ”سنڌي اجرڪ“ جي ڊزائين تي سيمنٽ جي ڄاري ٺهرايائين. سندس ضمير جو خمير سنڌ جي مٽيءَ ۽ پاڻيءَ مان ڳوهيل هو.

ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته تنوير ۽ قمر ڪيڏي ذوق ۽ شوق سان جاءِ جوڙائي هئي ۽ ڪيڏي آرام سان ان کي ڇڏي ويا. قليچ بيگ چيو آهي:

هي محل ماڙيون ۽ بنگلا،

خواب آهي يا خيال!

سنڌ اسپتال جي پٺئين پاسي، ڇٻر جو ٻارو ۽ ان جي پاسن سان گلڙا رکايائين. اسپتال جي عمارت مير واهه جي ڪَڙَ تي ٺهرايائين، جتي وڏا ساوا وڻ، وهندڙ پاڻيءَ جي مٿان ڇانوَ ڪري بيٺا آهن. ٻين لفظن ۾ ائين چئجي ته حافظ شيرازيءَ جي سنت ادا ڪيائين:

ڪنار آب رڪناباد، گلگشت مصليٰ را

مون ايران ۾ حافظ جي مزار تي حاضري ڏني آهي ۽ ”رڪناباد“ ڏٺي آهي. ميرواهه ته وڏو ويڪرو وهندڙ واهه آهي. ”رڪناباد“ ان جي اڳيان هڪ وهندڙ ڪَسي آهي.

تازو هاڻي هڪ دفعي خيرپور وڃڻ ٿيو. ڏٺم ته تنوير جي ٺهرايل ”سنڌ اسپتال“ واري عمارت اڃا به بيٺي آهي. ميرواهه به وهندو رهي ٿو. گويا، مڪان موجود آهي. پر، مڪين منجهس موجود ڪونهن، دل ۾ چيم ته انسان جون مسرتون ۽ حسرتون ڪيڏيون نه عارضي آهن!

تنوير، خيرپور کي مستقل پريڪٽس ۽ رهائش لاءِ شعوري طرح ان ڪري منتخب ڪيو هو، جو سندس آبائي شهر سوڀوديرو اتان گهڻو پري ڪونهي. سنڌ جي روايت موجب، اهو ئي شهر سندس ذهن کي ويجهو هو، جتي سندس وڏڙا آسوده خاڪ هئا. پر، جيئن اڳ عرض ڪيو اٿم ته قدرت جي هن ڪارخاني ۾ عجب اسرار آهن. حيرت جي ڳالهه آهي ته وفات کان پوءِ سندس مٽيءَ پنوڙو وڃي اسلام آباد ۾ ٺهيو!

خيرپور ۾ ميڊيڪل پرئڪٽس ڪيائين ته گذر سفر لاءِ وٽس ڪجهه پئسو ٿيو. انهيءَ تي ئي قناعت ڪيائين. اعليٰ تعليم لاءِ ولايت ڪونه ويو. اهو عقل جو ڪم ڪيائين، يا چڪ ڪيائين؟ ڪيئن چئجي! ماڻهوءَ جي قسمت الائي ڇا آهي؟

هڪ دفعي، مان اسلام آباد مان وٽس، خيرپور ويس، ته سچل جو سجاده نشين، صوفي قبول محمد مون کي دعوت ڏئي، درازين وٺي ويو. قرب ڀري ڪچهري ڪيائين ۽ پنهنجي لئبرري ڏيکاريائين. موڪلائڻ مهل، فرانس جي معروف دانشور، مارسينو جو منصور حلاج تي لکيل مشهور ڪتاب ۽ هڪ خوبصورت نيڪ- ٽاءِ تحفي طور ڏنائين.

درازن مان خيرپور موٽي آيس، ته تنوير چيو ته، ”نيڪ ٽاءِ ڏاڍي سهڻي آهي، اٽليءَ جي ٺهيل آهي، پر، اها تون رک، مارسينو جو ڪتاب مون کي ڏي.“ منصور حلاج تڏهن سندس مطالعي جو موضوع هو. ٻين به گهڻن جي مطالعي جو موضوع رهيو آهي. عالم اسلام کان علاوه مغرب ۾ به مٿس ڪيئي ڪتاب لکيا ويا آهن. پر، تازو هڪ اهم ڪتاب پڙهيو اٿم، جنهن جي مصنف جو منصور حلاج بابت لکيل احوال مروجه روايتن جي خلاف آهي. ڪتاب جو نالو: ”الفخري“ آهي. تاليف محمد علي ابن علي ابن طبابا جي آهي.

تنوير، گهر ۾ سٻنڌڙي لئبرري ٺاهي هئي جنهن ۾ تصوف، تاريخ، تذڪري، ادب، شعر ۽ فلسفي تي ڪتاب جمع ڪيا هئائين. ڪنهن موقعي تي، مون کي ٽئگور جو ڪتاب ”گيتانجلي“ ڏيکاريائين ۽ ان جي پڙهڻ جو شوق ڏياريائين. سندس اهو احسان عمر ڀر ياد رهندو. مون ورهين کان پوءِ بنگله ديش جي ”ڍاڪا شريٽن هوٽل“ ۾ گيتا نجليءَ جون ٻه ڪاپيون ڪتابن جي دڪان تان خريد ڪيون. رات جو بستري ۾ ليٽي ڪتاب پڙهڻ شروع ڪيم ته اَسُرَ جو پورو ڪيم. تيسين بستري جو وهاڻو منهنجن اکين جي ڳوڙهن سان آلو ٿي ويو هو.

ٽئگور وڏو شاعر آهي... تمام وڏو شاعر آهي! کيس پنهنجي عظمت جو احساس هو. ڪنهن ڪتاب ۾ سندس هڪ قول پڙهيم ته، ”مون کي ته شيڪسپيئر به ٻارُ لڳي ٿو.“

خيرپور ۾، سانجهيءَ جو جڏهن آسمان مان شفق جا ڪڪر غائب ٿيندا هئا ۽ تارا چمڪڻ لڳندا هئا، تڏهن مئي جو جام ۽ ٽئگور جو ڪلام، تنوير جي ڪيفَ ۽ سرور جو سامان هوندو هو. سندس ذهني عياشي اها ئي هئي. انتها درجي جو اشراف انسان هو. سندس شخصيت ۾ محبت جي ماکي هئي. نفيس ۽ نرم مزاج هو. وير ته ڪونه وٺندو هو. پر ميار به ڪونه ڏيندو هو. گلا غيبت ڪونه ٻڌندو هو، پر، ڀلا جي ڪو شخص کڻي سندس اڳيان اهڙي ڪا ڳالهه ڪندو به هو، ته چوندو هئس: ”وتائي فقير جو پراين ڳالهين ۾ ڪهڙو ڪم؟“

پنهنجي اهڙي اعليٰ اخلاق، قرب ۽ اخلاص سان، بيشمار دوست ۽ مداح پيدا ڪيائين، جن ۾ پير حسام الدين راشديءَ جهڙا هاڪارا عالم به شامل هئا: سچل جي ميلي تي، راتين جون راتيون وٽس وڃي ٽڪندا هئا، رشيد ڀٽي، شوڪت جمالي ۽ مان سندس گهر جا ڀاتي هئاسون.

سٺو دوست خدا جي نعمت آهي. سندس دوستن ۾ هونءَ ته گهڻا ئي آبدار موتي آهن، پر شوڪت جماڻي کيس ٻين کان وڌيڪ ويجهو هو. تنوير ئي مون کي اهڙو تاثر ڏنو هو. شوڪت جماڻيءَ جي خصوصيت سندس ”غيرمعمولي ذهانت“ آهي. هو بزنيس بدران سياست ۾ پير پائي ها، ته اڄ ملڪ جي ليڊرن ۾ مٿاهون مقام حاصل ڪري ها. وزارت ته هن لاءِ خسيس ڳالهه آهي.

نئون صفحو -- ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو --گذريل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ