هاڪاري سيرت نگار، مارٽن لِنگس، حضور پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم جي سيرت تي پنهنجي تاريخي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته، ”پاڻ سڳورن جي اُمتين کي اها اميد نه پر يقين آهي، ته هو هڪ ڏينهن وري ساڻن آبِ ڪوثر جي ڪناري تي ملندو.“ ڀٽائي صاحب انهيءَ ئي پسمنظر ۾ فرمايو آهي ته:

پاڻان چوندئي پيءُ، ڀري جام جنت جو.

اسان عاصين کي به اميد آهي، ته اسان سڀ اتي پاڻ سڳورن صه جي رحمت جي سايي هيٺ گڏ هونداسين ۽ سائين حسين شاهه اسان جي وچ ۾ هوندو.

بيشڪ قدرت جي لاءِ اها ڪابه وڏي ڳالهه ڪانه آهي! جيڪو موت ۽ حياتي ڏئي ٿو، سو، هر ڳالهه تي قادر آهي.

 پروين شاڪر

پروين شاڪر ويهينءَ صديءَ جي پوئين اڌ واريءَ اردو شاعريءَ ۾ وڏو نالو آهي. سندس مداحن جي قطار به تمام ڊگهي آهي: هڪڙا سندس ڪلام جا ثنا خوان هئا، ته ٻيا سندس سونهن جا پرستار. سندس ڪلام جي مداحن جو هڪ مثال هي آهي:

پاڪستان ايڪيڊمي آف ليٽرس، اسلام آباد، هر سال اردو نظم ۽ نثر جي سٺن ڪتابن تي انعام ڏيندي آهي. انعامن جو فيصلو سڄي ملڪ مان چونڊيل جج ڪندا آهن، جيڪي پاڻ به  شاعر ۽ اديب هوندا آهن. سندن چونڊ ۽ مقرري ايڪيڊمي ڪندي آهي.

هڪڙي سال ججن وٽان فيصلو آيو، جنهن موجب پهريون نمبر انعام پروين شاڪر کي مليو. پر، ”انعام ڪاميٽيءَ“ اعتراض واريو ته، ”هڪڙي جج پروين کي سؤ مان سؤ مارڪون ڏنيون آهن. هن پاس خاطري ڪئي آهي. سؤ مان سؤ مارڪون ته رڳو حسابن (MATHS) ۾ ملنديون آهن.“

ايڪيڊميءَ جو چيئرمين ايڊمرل شفيق الرحمان هو ۽ مان ڊائريڪٽر جنرل هئس. ميٽنگ ۾ مسئلي تي ڏاڍو بحث ٿيو. مون کان به راءِ ورتائون. مون چيو ته، ”جيڪڏهن ايڪيڊميءَ سمورا جج سوچ ويچار ڪري مقرر ڪيا هئا، ته پوءِ هاڻي سندن فيصلي جو احترام به ڪري. ٻيو ته اهو جج وڏو اديب ۽ ايماندار شخص آهي، جنهن پروين کي گهڻي ۾ گهڻيون مارڪون ڏنيون آهن.“

ڪاميٽي مون سان يڪراءِ ٿي ۽ پروين شاڪر جي ڪتاب تي انعام جو اعلان ڪيائين. کيس اها خبر پئجي وئي. سو ڏاڍي خوش ٿي. بهرحال اهو ٿيو سندس ڪلام جي ڪمال جو مثال.

سندس سونهن جي سحر جو هڪڙو مثال هيءُ آهي ته هڪڙي سال ڍاڪا ۾ ادبي ۽ ايشيائي شاعري ميلي ۾ پاڪستان سرڪار پنهنجو وفد موڪليو. پنج ڄڻا پاڪستاني وفد جا رڪن هئا. چار صوبائي ٻولين جا ۽ پنجون اردوءَ جو. حڪومت ايڪيڊميءَ جي ڊائريڪٽر جنرل جي حيثيت ۾ مون کي ئي وفد جو اڳواڻ مقرر ڪري بنگلاديش موڪليو. ٻيا وفد چين، هندستان، ايران، ترڪيءَ ۽ اتر ڪوريا ۽ ٻين ايشيائي ملڪن مان آيا هئا.

جنرل ارشاد بنگلاديش جو صدر هو. پهرئين ڏينهن اسان کي رسيپشن ڏنائين ۽ پوئين ڏينهن تي ڊنر. ڍاڪا ۾ پاڪستاني سفارتخاني به اسان جي اعزاز ۾ لنچ ڪئي، جنهن ۾ چاليهارو کن بنگالي اديب ۽ شاعر به سڏيائون. اتي هڪ پاڪستاني سفارتڪار اچي مون کي ڪن ۾ ڀڻڪو ڪيو ته ”پروين شاڪر کي به آڻيو ها ته سٺو.“

مون چيو ته، ”وفد سرڪار تشڪيل ڏنو، سو، اسان ڇا ٿي ڪري سگهياسين؟“

اهو ٻڌي، هو ڪرسي ريڙهي، وڌيڪ ويجهو ٿيو ۽ وري سرٻاٽ ڪيائين ته، ”جيڪڏهن اسان پنهنجن پئسن مان جهاز جي ٽڪيٽ وٺي ڏيون ۽ هت سندس رهائش وغيره جو سڄو خرچ پڻ ڀريون، ته پوءِ اوهان کيس گهرائيندا؟“

اهو ٻڌي، مان سندس منهن ۾ تڪڻ لڳس! ماٺڙي ڪري اٿي هليو ويو. ڏاڍو شڪي ٿيو. پنهنجي وفد جي هڪ ساٿيءَ ضمير جعفريءَ سان ڳالهه ڪيم. کلي چيائين ته:

یکے از عاشقانِ پروین

اسلام آباد ۾ هڪ ڏينهن ڪنهن ملڪ جي پاڪستاني سفارتخاني مان خط آيو ته، ”جديد اردو شعر جا ترجما موڪليو، ته هت ڪتابن ۽ رسالن ۾ ڇپايون ۽ ملڪ جو ناماچار وڌايون.“

مون محنت ڪري، مواد گڏ ڪري موڪليو، ته وري سفارتڪار وٽان جوابي خط آيو ته، ”پروين شاڪر جو ڪلام ته ڪونه موڪليو اٿوَ؟“

پروين اسلام آباد ۾ هئي. مون وٽ ايندي رهندي هئي. سو، مون کيس فون ڪئي. ٻئي ڏينهن هُوءَ پنهنجي ڪلام جي انگريزي ترجمي جا ڪجهه صفحا کڻي آئي. پڇيائين ته، ”ڪنهن گهريا آهن؟“

مون چيو ته، ”فلاڻي ملڪ ۾ اسان جي سفارتخاني.“

چيائين ته، ”ماڻهوءَ جو نالو معلوم آهي؟“

مون فائيل گهرايو ۽ کيس نالو ٻڌايم. ڏاڍي بڇان لڳس. چڙ مان چيائين ته، ”توبهه، اهو اتي ڪيئن پهتو؟“

ٻه چار مهينا گذريا هوندا، ته ايڪيڊميءَ جي نئين چيئرمن مون کي فون ڪئي ته، ”اوهان ۽ ضمير جعفري ايڊيٽر ”ادبيات“، يارهين بجي صبح منهنجي آفيس ۾ اچو، جو فلاڻي ملڪ ۾ اسان جو سفير صاحب پاڻ وٽ اچي رهيو آهي.“

سفير صاحب آيو. ساڻس گڏ ڪيڪ پيسٽري کاڌيسون. سندس ڳالهين ٻولين مان مون کي شڪ پيو، سو، کيس چيم ته، ”اوهان ڪجهه عرصو اڳ، اسان کان ادبي مواد گهرايو هو؟“

چيائين ته، ”هائو تمام سٺو هو، پر، ڪن شاعر عورتن ۽ مردن جون تازيون تصويرون به موڪليو ها ته چڱو. اوهان وٽ آهن، ته هاڻي به ڏيو. پروين شاڪر جي  ته ضرور ڏيو.“

مون ميز تان ڪاغذ جي پرچي کنئي ۽ ان تي ڪجهه لکي جعفري صاحب کي هٿ ۾ ڏني. جڏهن سفير صاحب موڪلائي ويو، ته جعفري صاحب اسان جي چيئرمن کان پڇيو ته، ”سفير صاحب اوهان سان پنهنجو تعارف پوريءَ طرح ڪرايو هو؟“

چيئرمن منجهي پيو. جعفري صاحب کي چيائين ته، ”سفير ڪير آهي؟“

جعفري صاحب مرڪي چيس ته:

یکے از عاشقانِ پروین

چون ٿا ته پروين شاڪر اڃا ڪراچيءَ يونيورسٽيءَ ۾ پڙهندي هئي، ته شعر شاعريءَ ۾ نالو ڪڍيائين هڪ شاگرد سان معاشقو ڪيائين، جنهن لاءِ چيو هئائين ته:

تم کو دیکها تو خدا یاد آیا

اڳتي هلي ڪنهن سبب ڪري ٻئي ڄڻا هڪٻئي کان الڳ ٿيا.

ٻارڙو پروين کي مليو، پروين C.S.S جي امتحان ۾ ويٺي ۽ ڪامياب ٿي. اول ڪراچيءَ ۾ مقرري ٿيس، پوءِ پاڻ اسلام آباد بدلي ڪرايائين. ڪوڙين ڪنين ٻڌڻ ۾ آيو، ته سي.ايس.ايس. جي امتحان ۾ عمر جو مسئلو هئس. صدر پاڪستان جي پريس سيڪريٽريءَ صديق سالڪ اها رنڊڪ دور ڪري ڏنس ۽ اسلام آباد بدليءَ ۾ به مدد ڪيائينس. سالڪ سان به اڳتي هلي. اڻبڻت ٿيس. اهو هڪ جدا داستان آهي.

هڪ ڏينهن مان پنڊي ايئرپورٽ تان ڪو سرڪاري ڪم لاهي سالڪ جي آفيس ۾ ويس. ڪافي پيتيسون. مون موڪلائڻ جي ڪئي، ته هن ويهڻ لاءِ زور ڪيو. چيائين ته، ”گڏيا ٿا هلون. مون کي، اسلام آباد ايوانِ صدر وڃڻو آهي.“ رستي تي هڪ لفافو ڏنائين ته، ”هن ۾ اخبار آهي. اها پڙهي ڏسجانءِ.“

مون گهر اچي، اها اخبار پڙهي، ته منجهس پروين شاڪر جي خلاف هڪ خبر ڇپيل هئي. ڪنهن ڪسٽم ايجنٽ مٿس الزام هنيو هو ته، ”هن مون سان شادي ڪرڻ جو واعدو ڪيو هو ۽ هيترا پئسا ڦريا اٿس. هاڻي مون سان شادي نٿي ڪري.“

 پروين تن ڏينهن ۾ اسلام آباد ايئرپورٽ تي ڪسٽم ۾ نوڪري ڪندي هئي. مون کي اخبار جي خبر پڙهي ڪاوڙ لڳي هئي ۽ بي آرامي ٿي هئي. ٻئي ڏينهن سالڪ مليو، ته مون کيس چڙ مان چيو، ”اها فضيلت ڪانهي، جو اسان جي معاشري ۾ ويچاري ڪا عورت اڃا ڪنڌ مٿي کڻي ٿي، ته توهان مٿس گند اڇلايو ٿا.“

سالڪ چيو ته، ”تون هن عورت کي ڪونه سڃاڻين. هوءَ سخت مطلبي ۽ خود غرض آهي.“

ضمير جعفري به ڪار ۾ گڏ هو. هن به منهنجو پاسو کنيو، سالڪ ڏاڍو ڏکوئجي ويو. ڀريل گلي سان ايترو سو چيائين ته، ”هڪ ڏينهن منهنجي ڳالهه سچي ٿيندي. اوهان ٻئي به مون سان متفق ٿيندا.“

پروين شاڪر ٻه چار سال اڳ مون سان ڪراچيءَ جي هڪ اردو مشاعري ۾ متعارف ٿي هئي. سو، هيئن ته هندستان مان ٻارهن اديبن جو هڪ وفد پاڪستان جي دوري تي آيو هو. سندن پروگرام ۾ ڪراچيءَ، لاهور ۽ اسلام آباد ۾ اردو ڪتابن جون نمائشون ڪرڻ ۽ ڀارت ۾ اردوءَ جي ترقيءَ بابت تقريرون ڪرڻ شامل هيون.

وفد ظاهر ۾ ادبي هو. پر، ان جي دوري جو اصل مقصد ”سياسي“ هو. ان ڪري سالڪ، صدر پاڪستان کي ذهن نشين ڪرايو ته معاملو نازڪ آهي. ڪامورڪيءَ ۽ ڪلارڪيءَ ذهنيت جو آفيسر يا هندستان جي لابيءَ جو ڪو ايجنٽ اسان کي ڪم ڪونه ايندو. سالڪ کي خبر هئي ته ايڪيڊميءَ جهڙن ادارن کان وٺي، ملڪ جي وزارتن ۾ به هندستاني ۽ آمريڪي ايجنٽ موجود هوندا آهن.

صدر کي چيائين ته، ”هن ڪم لاءِ اسان کي آگري جهڙو تجربيڪار ۽ ملڪ سان وفادار ماڻهو گهرجي.“ صدر ساڻس متفق ٿيو. مون کي هندستاني وفد جي سرڪاري ميزبان جو آرڊر مليو ۽ خفيه هدايتون مليون ته، ”پرڏيهي معاملن جي وزارت جي ڪا آفيسر اوهان کي بريفنگ ڏيڻ ايندي.“

ڏينهن ٻن کان پوءِ هڪ خوبصورت خاتون فارين آفيس مان آئي. مون سان اڪيلائيءَ ۾ ملي. ٻڌايائين ته، ”هندستان ۾ اردوءَ کي ڪير پڇي به ڪونه ٿو. هت پاڪستان ۾ ائين لڳي ٿو ته، اسلام ۽ مسلمانن جو رڳو نالو هو. دراصل، هي ملڪ اردوءَ کي زور وٺائڻ لاءِ ٺهيو هو. هندستان ۾ هندستاني مسلمانن جي اڪثريت ڪانگريس کي ووٽ ڏئي ٿي. جڏهن به ڪو هندستاني مسلمان هت پاڪستان ۾ اچي ٿو، ته اردو زبان جي لئه ڏسي، حيران ٿئي ٿو. واپسيءَ تي هندستان ۾ پنهنجن مٽن مائٽن توڻي يارن دوستن سان اها ڳالهه ڪري ٿو، جا، منجهن، ”احساسِ محرومي“ پيدا ڪري ٿي. ڇو ته اتي اردوءَ کي ڪير پڇي به ڪونه ٿو. نتيجي طور، ڪانگريس کي هر سال ملندڙ مسلمانن جا ووٽ هر سال گهٽبا وڃن ٿا. ڪانگريس هاءِ ڪمانڊ انهيءَ سبب ڪري هيءُ وفد اسان وٽ اردوءَ جي ترقيءَ بابت هندستان سرڪار جي ڪوششن ۽ اردوءَ ۾ ڇپايل ڪتابن جون نمائشون ڪرڻ لاءِ موڪليو آهي، ته هت به مهاجر سمجهن ته ڪانگريس سرڪار هندستان ۾ اردوءَ کي هٿي ڏيارڻ لاءِ وڏا وس ڪري رهي آهي.“

مون چيو ته، ”مون لاءِ ڪهڙو حڪم ۽ هدايت آهي؟“

رازداريءَ ۾ چيائين ته، ”هندستاني سفارتخاني جا اسان جي ملڪ ۾ پگهاردار ايجنٽ آهن. وفد جي ميمبرن کي انهن سان ملڻ نه ڏجو.“

مون چيو ته، ”اهو ڪم ڪيئن ٿيندو؟“

چيائين ته، ”اسان جي جاسوسن جي اٺ ئي پهرَ وفد تي چوڪسي هوندي، سو هندستاني سفارتخاني جا ايجنٽ وفد جون پنهنجن گهرن ۾ دعوتون ڪندا، ته ساڻن اڪيلائيءَ ۾ کين ڪا ڳالهه ڪرڻ جو موقعو ملي. پر اهڙين دعوتن جي منظوري ڏيڻ يا نه ڏيڻ جو اختيار اوهان وٽ آهي. اوهان ئي سرڪاري ميزبان آهيو. کين اهڙي موڪل اصل نه ڏجو.“

مون کيس آخرين سوال ڪيو ته، ”مون کي انهن هندستاني ايجنٽن جا نالا ٻڌائي سگهو ٿيون؟“

کلي ڏنائين. چيائين ته، ”مون کي ٻڌائڻ ۾ اعتراض ڪونهي، ڇو ته ايوانِ صدر کي اوهان تي مڪمل اعتماد آهي. اوهان کي سڀ ڪجهه ٻڌائڻ لاءِ مون کي حڪم مليو آهي. وفد جي دوري کان پوءِ صدر پاڪستان پاڻ به اوهان سان اڪيلائيءَ ۾ ملاقات ڪندو ۽ احوال وٺندو. اهو اسان جو سرڪاري دستور آهي.“

هن ان کان پوءِ مون کي ٽيهارو کن نالن جي لسٽ ڏيکاري. چيائين ته ”هي شخص پڪا هندستاني ايجنٽ آهن.“ مون کان هاڻي اهي نالا وسري ويا آهن. ڪي مري به ويا آهن. پر، ايترو چٽيءَ طرح ياد اٿم، ته انهن ۾ ڪنهن به عورت جو نالو ڪونه هو ۽ ڪو به سنڌي شخص ڪونه هو.“ ۽ اهو به ياد اٿم ته انهن ۾ هڪ اردو شاعر جو نالو سرفهرست هو، جنهن سنڌ ۾ اردو- سنڌي لساني فساد ڪرائڻ ۾ ڪراچيءَ جي هڪ اردو اخبار ۾ وڏو بهرو ورتو هو ۽ چيف منسٽر هائوس ۾ ڪوٺايل اعليٰ سطح تي هڪ ميٽنگ ۾ سرڪار کي مشورو ڏنو هو ته، ”جيئي سنڌ جا ٽي سئو ورڪر گوليون هڻي ماري ڇڏجن ته سنڌ ۾ ڪو مسئلو ئي ڪونه رهندو.“

حسين شاهه راشديءَ مون کي ٻڌايو ته هڪ مهاجر شاگرد کيس قتل ڪيو هو، جو شاعر جون عادتون گنديون هيون.

مون هندستاني وفد جو ڪراچي ايئرپورٽ تي استقبال ڪيو. منجهن ڊاڪٽر ذاڪر حسين، صدر هندستان جو ڀائٽيو به هو، جو صحيح معنيٰ ۾ وڏو اسڪالر هو. هندستان ۾ اردوءَ جي ترقيءَ جي اداري جو سربراهه خليق انجم به هو. وفد جو اڳواڻ ڪنور مهندر سنگهه بيدي هو، جيڪو گرونانڪ جو ڇويهون جانشين هو. پر ”اصل شخص“ گوپي چند نارنگ هو، جيڪو بلوچستان جو هندو آهي. هندستان ۾ سندس مقابلي جو ٻيو اردو اديب ڪونهي. مون کي مير تقي مير تي پنهنجو ڪتاب ”اسلوبيات مير“ تحفي طور ڏنائين، جيڪو سندس علم ۽ دانش جو ثبوت آهي. جهڙو سٺو لکي ٿو، اهڙي سٺي ادبي تقرير ڪري ٿو. مون کي صدر پاڪستان لاءِ ملاقات لاءِ عرض ڪيائين پر، سالڪ جهليو ته سندس نالو ئي نه کڻجانءِ. هن جا آمريڪي توڙي روسي ايجنسين سان لڳ لاڳا آهن. مون سالڪ جي چوڻ موجب، خاموشي اختيار ڪئي.

مون پهرئينءَ ئي رات سائين غوث علي شاهه چيف منسٽر سنڌ کي ”خاص مهمان“ ڪري، وفد جي اعزاز ۾ ڊنر تي سڏيو ۽ مشاعرو ڪرايم، جنهن ۾ پروين شاڪر سان پهرين پهرين ملاقات ٿيم. سهڻي  ته اڳي ئي هئي. پر، مشاعري لاءِ هيڪاري ٺهي ٺُڪي آئي هئي. جيڪو ڪلام ٻڌايائين، ان تي کيس سڀني کان گهڻو داد گوپي چند نارنگ ڏنو.

ڪجهه عرصي کان پوءِ پروين ڪراچيءَ مان بدلي ٿي اسلام آباد آئي، ته شام جو آفيس مان واپس موٽندي، روزانو، مون وٽ ايڪيڊميءَ ۾ ايندي هئي. ڪڏهن چاءِ ته ڪڏهن سيون-اپ پيئندي هئي. ڪلاڪ کن ادب ۽ ڪتابن تي ڪچهري ڪري گهر ويندي هئي. هڪ دفعي لنڊن وئي، ته اتان به مون لاءِ ڪو تحفو وٺي آئي.

آمريڪي سفارتخاني ۾ ڪلچرل اتاشيءَ هيلن سان منهنجي دوستي هئي. مون هڪ دفعي هاڻوڪيءَ ميرٽ هوٽل ۾ سندس اعزاز ۾ ”سروس ڊنر“ ڪئي. پاڻ اڳي ئي منهنجي دعوت ڪئي هئائين. هيلن ڊپلومئٽ ڪئي، سو، چيائين ته، ”توتي ڇڏيو اٿم، ته دعوت ۾ ٻيو ڪنهن کي سڏين ٿو.“

مون پروين شاڪر ۽ انجم رياض الحق ڊنر ۾ سڏيون. ٻئي هڪٻئي کان وڌيڪ خوبصورت هيون ۽ نهايت ذهين ۽ باوقار خواتين هيون. ٻه مجلس شورا جا ميمبر به سڏيم: هڪ پنجاب مان ۽ ٻيو سنڌ مان. مون ڀانيوته پروين جي هيلن سان دوستي ٿي ويندي ۽ محفل ۾ به جان وجهندي. پر، حيرت ٿيم جو پروين محفل ۾ هڪ اکر به ڪونه ڪڇيو. سڄو وقت خاموش رهي، ڄڻ ته هيلن کان هيسجي وئي. گهٽ ته پاڻ به ڪانه هئي، پر هيلن وڏي رعب تاب سان آئي. جواني، حسن ۽ وڏي ملڪ جي سفارتخاني ۾ وڏو عهدو. محفل تي ائين ڇانئجي وئي جو چئجي ته:

وہ آئے اور پھر چراغوں میں روشنی نہ رہی

هڪ ڏينهن پروين حسب دستور مون وٽ آفيس ۾ آئي ته ساڻس نظرياتي لحاظ کان سوشلزم تي علمي بحث ٿيو. مون چيو ته، ”اوهان چين يا روس ڏسي اچو، ته اتي سوشلزم ڪيئن آهي؟“

هوءَ ٿورڙي دير ته خاموش رهي، پوءِ معنيٰ خيز مخصوص نموني ۾ مرڪي چيائين ته، ”آگرا صاحب! اوهان ائين ٿا چئو؟“

مون سندس مطلب سمجهي ورتو. پر وات مان اکر به ڪونه ڪڇيم. ڇو ته چوندا آهن ته، ACTOINS SPEAK LOUDER THAN WORDS.

 ايڪيڊمي اديبن جا وفد چين موڪليندي هئي. ٻئي سال پاڪستاني اديبن جو وفد چين ويو، ته مون مهتاب اڪبر راشديءَ ۽ پروين شاڪر کي وفد ۾ شامل ڪيو. ايڪيڊميءَ جي نئين چيئرمن ضد ڪيو، ته ٻنهي مان هڪ کي رکو. پر، مون چيو ته ”وڃن ته ٻئي وڃن.“ منهنجي ڳالهه مٿي منظور ٿي. وفد چين گهمي واپس آيو. پروين اڪيلائيءَ ۾ ملي ته چيائين ته اوهان تمام چڱو ڪيو، جو اسان ٻنهي کي موڪليو. چين ۾ مون اوهان جي ذهانت جو دل ئي دل ۾ داد ڏنو. موڪلائڻ مهل ايڪيڊميءَ جي رسالي ”ادبيات“ لاءِ ”چيني گڏي“ عنوان سان پنهنجي نظم ڏنائين جنهن جومطلب هو ته:

”چين ۾ رهندڙ ڇوڪريءَ کي چئجو ته سندس هڪ گهر هماليه جي هن پاسي به آهي.“

سال کن گذريو، ته ثقافتي معاهدي موجب چيني وفد پاڪستان جي دوري تي آيو. مان ڪئبينيٽ ڊويزن مان موٽرون گهرائي، اسلام آباد ايئرپورٽ جي VIP لائونج تي ويس. چيني مهمان اڃا ٻاهر نڪتا ئي ڪونه هئا، ته اوچتو پروين کي ايئرپورٽ جي مکيه عمارت مان VIP لائونج ڏي ايندو ڏٺم. هوءَ اتي نوڪري ڪندي هئي. ڏاڍو خوش ٿيس، دل ۾ چيم ته، ”چڱو ٿيو. چينين جي استقبال لاءِ ٻه ڄڻا ٿي پياسين. گذريل سال هوءَ پاڻ به چين مان ٿي آئي آهي. ڳالهه ٻڌندي ته خوش ٿيندي ۽ وفد جي سامان ۾ CUSTOM CLEARNCE ۾ مدد به ڪندي.“

ويجهي آئي، ته هٿ سان اشارو ڪري، پري کان پڇيائين ته، ”اوهان هت ڪيئن؟“

مون کيس چيني وفد جي اچڻ جي ڳالهه ٻڌائي. ڇرڪ ڀري، يڪدم چيائين ته، ”منهنجي ڳالهه اصل نه ڪجون.“ ائين چئي، تڪڙي تڪڙي ڪنهن پاسي هلي وئي. مان ته سندس روش تي حيران ٿي ويس. سندس نظم ياد آيو ته:

”چيني ڇوڪريءَ کي چئجو ته سندس هڪ گهر هت پاڪستان ۾ به آهي.“

مان انهيءَ ئي وفد کي ڪراچيءَ به وٺي ويس. مسز مهتاب راشديءَ کين پنهنجي گهر وڏي سليقي سان چاءِ پياري. چينين مون سان سندس اخلاق جي تعريف ڪئي.

ٻه ٽي سال گذريا، ته پروين، پاڪستاني شاعره جي حيثيت ۾ ڍاڪا ۾ ”ايشيائي شاعريءَ جي ميلي“ ۾ وئي. علاقائي ٻولين مان ڪوبه اديب وفد ۾ شامل ڪونه ڪيائون. سڀ اردوءَ وارا شريڪ ڪيائون. مان ايڪيڊمي ڇڏي، فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن ۾ ويو هئس. سرڪار جڏهن مون کي وفد جو اڳواڻ ڪري ساڳئي شاعري ميلي ۾ ڍاڪا موڪليو هو، ته مان ملڪ جي قومي ۽ علاقائي ٻولين جي ادبي ترجمن جي اسڪيم منظور ڪرائي آيو هئس. بنگلاديش جي سرڪار مون کي پنهنجو ”سرڪاري مهمان“ به قرار ڏنو هو ۽ ميلي پوري ٿيڻ کان پوءِ مون کي چاٽگام ۽ ڪاڪس بزار جو دورو ڪرايو هو. صدر بنگلاديش جنرل ارشاد مون کي GOLDEN-PEN تحفي طور ڏني هئي.

پروين شاڪر وارن جو وفد جڏهن بنگلاديش مان موٽيو ته هڪ رات هوٽل پي.سي. ڪراچيءَ ۾ ترسيو. ساڻن منهنجو ڪو واقفڪار اديب مليو، جنهن بعد ۾ مون سان ڳالهه ڪئي ته ناشتي تي گڏ ويٺا هئاسين ته ڍاڪا جون ڳالهيون نڪتيون. چيائون ته، ”بنگالين ترجمن واريءَ ڪاميٽيءَ ۾ آگري صاحب جو نالو لکيو هو، پر اسان ڪاٽائي ڇڏيو. سو، هاڻي، فقط اردو زبان جا ادبي ترجما بنگلاديش موڪلينداسين. مؤج ٿي وئي.“

مون پنهنجي دوست کي چيو ته، ”پروين به ائين چيو؟“

چيائين ته، ”ٻيو ڪو ڏڦير هو، جنهن کي اوهان ڪونه سڃاڻو. وڏو واهيات شخص آهي! رانوڻ جهڙي شڪل اٿس. ليڪن، پروين سندس پاسي ۾ ويٺي هئي. لنگور جي پاسي ۾ حور وارو مثال هو. سڀڪجهه آرام سان ويٺي ٻڌائين.“

مون کي صديق سالڪ جا اکر ياد آيا.

پروين ڪافي زمانو ايڪيڊميءَ ۾ تقريباً روزانو مون وٽ ايندي رهي هئي، ته اتي ڪو آفيسر کيس ڏسندو هو، جيڪو ڪنهن زماني ۾ ساڻس گڏ ڍاڪا ۾ پڙهندو هو. کيس فون ڪري تنگ ڪندو هو ته، ”اوهان جو ٻار خوش آهي؟ هن وقت ڇا ڪري رهيو آهي؟“

هوءَ غريب آفيس مان نڪري، پريشان ٿي، اسڪول ڀڄندي هئي. ٻارڙو ته خوش باش ويٺو هوندو هو. هڪ ڏينهن ڪڪ ٿي، آرميءَ وارن کي دانهن ڏنائين. هنن مون کي چيو. ٻئي ڏينهن پروين آئي ته ڳالهه ڪئيمانس. مون کيس چيو ته، ”توهان ٺيڪ ڪيو، پر جنهن آفيسر جو نالو کنيو آهي، سو ته شريف ماڻهو آهي.“

چيائين ته، ”مان به ائين سمجهان ٿي. پر جيڪو شخص فون ڪري ٿو، اهو پنهنجو نالو اهو ٻڌائي ٿو.“

مون چيو ته، ”اوهان سمجهو ٿا ته اسان جي آفيس مان فلاڻو شخص ٿي سگهي ٿو؟“

کلي چيائين ته، ”هائو.“

مون کي معلوم هو، ته هو غريب به ”عاشقان پروين“ جي لسٽ ۾ شامل آهي. سو، مهل موقعي سان ساڻس دوستانه نموني ۾ ڳالهه ٻولهه ڪيم. چپ ٿي ويو ۽ پروين جي شڪايت هميشه لاءِ ختم ٿي وئي.

مان ايڪيڊمي ڇڏي، فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن ۾ ويس، ته آهستي آهستي پروين شاڪر سان ميل ملاقات پڻ گهٽبي وئي. هڪ دفعي سو ڪم پيس ته فوراً فون ڪيائين. C.S.S جي امتحان ۾ کنيل مارڪن جي لسٽ کپندي هئس. وٺي ڏنيمانس. پر، سندس ”سرد مهري“ ڏسي، محسوس ٿيو ته ڄڻ ته ڪڏهن واقف ئي ڪانه هئي. مرحوم صديق سالڪ جا لفظ وري وري ياد آيا ته، ”هيءَ خاتون سخت خودغرض آهي. هڪ ڏينهن منهنجي ڳالهه سچي ٿيندي ۽ اوهان به مون سان متفق ٿيندا.“

انهيءَ کان ڪجهه عرصو اڳ، مان اڃا ايڪيڊميءَ ۾ هئس ته اردوءَ جي هڪ ڪالم نگار پروين جي ايڪيڊميءَ ۾ آمدورفت بابت مٿس ٽوڪ ٽهول جو ڪالم لکيو ۽ مون کي به ان ۾ ملوث ڪيو. ڪالم پڙهي، آفيس مان مون وٽ آئي.ڏاڍي ڏک مان چيائين ته: ”آگرا صاحب، اسان کي اوهان جو شهر اسلام آباد به راس نه آيو.“

اسلام آباد منهنجو شهر ڪونه هو، مان ته پاڻ نامي گرامي اردو اديبن شاعرن جي وچ ۾ ائين هئس، جيئن ٻٽيهن ڏندن جي وچ ۾ زبان، پر انهيءَ اخبار جي مالڪ محترم مجيد نظاميءَ سان دعا سلام هئم. کيس خط لکي ڏوراپو ڏنم. هن جواب ۾ مون کي ته ڪجهه ڪونه چيو، پر پنهنجي اخبار بلڪ اردو صحافت جي اهڙي آبرو رکيائين، جنهن جو مون کي مثال ئي ڪونه ٿو سجهي. پنهنجي پنڊيءَ واري ايڊيٽر کي فون تي حڪم ڏنائين ته ”انهيءَ ڪالم نگار جو فوٽو ڏيئي هيٺان لکوس ته: ”هن حرامزادي جو اڄ کان وٺي اسان جي اخبار سان ڪو به تعلق ڪونهي.“

مان ڏاڍو خوش ٿيس. اخبار جي ڪاپي پروين شاڪر کي موڪلي ڏنم. سندس منهن مٿي ٿيو، ليڪن، پاڻ رسمي طرح شڪريي جا ٻه اکر به ڪونه چيائين.

مٿس ٻيا به اهڙا بلڪ ان کان به وڌيڪ احسان ڪيا هئم، جيڪي لکڻ مناسب ڪونه ٿو سمجهان. ڇو ته هوءَ ويچاري هاڻي هن جهان ۾ ئي ڪانهي!

پروين جوانيءَ ۽ شهرت جي اوج تي هئي، ته کيس دردناڪ حادثو پيش آيو. چون ٿا ته صبح جو سوير گهران تيار ٿي، ڪار ۾ چڙهي آفيس ٿي ويئي. سندس ڪار گهٽيءَ مان نڪري روڊ تي چڙهي ته پري کان ڪا تيز رفتار وڏي گاڏي ٿي آئي، سا سندس ڪار سان زور سان ٽڪرائي ۽ ان کي چڱي پنڌ تائين گهليندي ويئي. پروين موت جو پيالو پيتو.

اسلام آباد جو اهو ڏينهن ڏاڍو اداس هو. دردناڪ خبر باهه وانگر سڄي شهر ۾ پکڙجي وئي. ڏسندي ڏسندي، آسمان ڏک جي ڪارن ڪڪرن سان ڍڪجي ويو. مون انهيءَ ڏينهن ڪن اديبن سان ملاقات ڪئي، سڀ اداس هئا. هڪڙي جي چپن تي فيض جي هيءَ مصرع ڏاڍي ڏکويل لهجي ۾ ٻڌم:

تم کیا گئے کہ روٹھ گئے دن بہار کے

مان پاڻ به ڪومائجي ويس. سندس ڏک ڀريا لفظ وري وري ياد آيا: ”آگرا صاحب، اسان کي اوهان جو اسلام آباد شهر به راس ڪونه آيو.“

پروين شاڪر ملڪ جي نامور شاعره هئي ۽ کانئس گهڻا متاثر ٿيا. پر، پاڻ وري هڪ ايراني شاعره کان متاثر هئي، جنهن جو نالو هو قرت العين ”طاهره“. انسان جو مزاج شايد ائين آهي ته جنهن کان متاثر ٿئي ٿو، تنهن جي زندگيءَ جا سندس نشست برخواست تي به اثر پون ٿا. قرت العين ۽ پروين ۾ هڪجهڙائي هڪ ته اها هئي ته ٻئي خوبصورت خواتين هيون ۽ ٻئي باڪمال شاعر هيون.

پروين مڙس کان علحده ٿي، ته اڪيلي ٿي وئي. ليڊي ڊايانا جي دردناڪ موت تي هاڻي متفقه رايو اهو بيٺو آهي ته مرد جي بالادستيءَ واري معاشري ۾ اهڙيءَ عورت جو مثال هرڻي وارو آهي جا شڪارين جي ور چڙهي وڃي!

 هڪ دفعي، پروين شاڪر پاڻ به چيو هو ته، ”بگهڙن جا ولــر پٺيان اٿم.“

قرة العين هڪ ٺيٺ مذهبي عالم جي گهر ۾ پيدا ٿي هئي. ننڍيءَ عمر ۾ علم ۾ نالو ڪڍيائين. قسمت ڦٽل هئس، سو، بابي فرقي جي ڪنهن عالم جي چڪر ۾ اچي وئي. ايران ۾ بابي فرقي وارا ايئن آهن جيئن اسان وٽ قادياني. مٿن ڪات ڪهاڙا هئا. ملڪ تي قاچاري خاندان جي حڪومت هئي. بادشاهه سندس حُسن جي هاڪ ٻڌي ته چوائي موڪليس ته، ”مون سان شادي ڪر، ته توکي ايران جي راڻي ڪيان.“

قرة العين جواب ڏياري موڪيلس ته:

تو و ملڪ و جاه سکندري

من و رسم و راه قلندري

اگر آن نکوست تو در خوري

و گر اين بد است مرا سزا

بادشاهه ته پوءِ به کيس بخشي ڇڏيو ۽ چيائين ته، ”خوبصورت آهي، ڇڏي ڏيوس.“ پر، ايران ۾ به پاڪستان وانگر دين جا ٺيڪيدار ويٺا هئا. تن فتويٰ ڏني ته ”سنگسار“ ڪيوس.

ڀٽائيءَ بي سبب ته ڪونه چيو هو:

ملو مجاور، ڪانءُ، ٽئي اکر هڪڙو.

14 سيپٽمبر جي تاريخي رات هئي. قرة العين غسل ڪري، سفيد ريشمي لباس پاتو. عطر عنبير مکيا. گهر جي هڪ هڪ ڀاتيءَ کان سڪ سان روئي موڪلايو ۽ پوءِ اڌ رات تائين، هڪ بند ڪمري ۾ ويهي خدا کي ٻاڏايو. اسر مهل، پوليس وارا آيا جي کيس پاڻ سان وٺي ويا. جلاد تيسين شراب پيئندو رهيو. جڏهن کيس خبر پئي، ته قيديءَ کي وٺي آيا آهن، تڏهن نشي ۾ مست اٿيو هو. قرة العين جو ريشمي رئو يا حجابُ، سندس مٿي تان لاهي، نوڙيءَ وانگر وٽي، کيس ڳچيءَ ۾ وجهي زور سان اهڙو ته گهوگهو ڏنائين، جو هُوءَ هيٺ ڪري پئي ۽ ڦٿڪڻ لڳي. جلاد کيس زمين تان مٿي کنيو ۽ سڪل کوهه جي تري ۾ زور سان اڇلايو. پوءِ پاڻ کوهه جي مٿان بيهي کيس پٿرن سان تيسين ڪٽيندو رهيو، جيسين هن ڦٿڪي ڦٿڪي دم ڏنو.

قرة العين جي، موت ايران کي لوڏي ڇڏيو. پر، ٻين ملڪن ۾ به گهڻا ئي اهل دل انسان متاثر ٿيا، جن ۾ سرفهرست پاڪستان جو قومي شاعر علامه اقبال آهي. چيو اٿس ته:

غالب و حلاج و خاتون عجم

شورها افگنده در جان حرم

قرة العين جي ٻين مداحن ۾ قرآن ڪريم جي مشهور تفسير ”روح المعاني“ جو مفسر سيد محمد آلوسي، هندستان جو وائسراءِ لارڊ ڪرزن، دنيا جو هاڪارو عالم ۽ ايراني ادب جي تاريخ جو بي مثال محقق ۽ مصنف ايڊورڊ برائون، ترڪيءَ جو هاڪارو شاعر سليمان نظم بيگ ۽ فرانس جو ممتاز دانشور ينگ هيڊ ته گهڻو مشهور آهن.

پاڪستان ۾ پروين شاڪر به قرة العين جي مشهور پرستار هئي. سندس اهو غزل، جيڪو علامه اقبال ’جاويدنامي‘ ۾ شامل ڪيو آهي، سو پروين شاڪر جو وردِ زبان هو:

گر بتو افتدم نظر چهره به چهره روبرو

شرح دهم غم ترا نکته به نکته مو به مو

از پي ديدن رخت هم چون صبا فتاده ام

خانه بخانه در بدر کوچه و کوچه کو به کو

در دل خويش طاهره گشت ونديد جز ترا

صفحه به صفحه لا به لا پرده به پرده تو به تو

قدرت جي هن ڪارخاني ۾ عجب راز ۽ اسرار آهن. قرةالعين ۽ پروين ڦوهه جوانيءَ ۾ پنهنجي حُسن ۽ هاڪَ ۽ عروج تي هيون، ته دردناڪ نموني ۾ موت جو پيالو پيتائون!

قرة العين کي جلاد پٿرن سان تيسين ڪٽيندو رهيو، جيسين هن پکيئڙي وانگر ڦٿڪي ڦٿڪي دم ڏنو.

پروين شاڪر کي تيز رفتار گاڏي، پٿرائين روڊ تي تيسين بيدرديءَ سان گھليندي رهي، جيسين چِچِرجي وئي ۽ آخرين ساهه پساهه کنيائين!

نئون صفحو -- ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو --گذريل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ