هاڻي اچو ته ٻين ڪجهه زمانن تي سندن ڦيري ۽ ضميري پڇاڙيءَ جي حوالي سان مختصر نظر وجهون:

(١) زمان حال مدامي

ڦيرو، جيئن پڙهايو وڃي ٿو.           صحيح صورت، ضميري پڇاڙيءَ سميت

*آءٌ لکندو آهيان.                     * لکندو آهيان.

*آءٌ لکندي آهيان.                    * لکندي آهيان.

* اسين لکندا آهيون.                 * لکندا آهيون.

* اسين لکنديون آهيون.              * لکنديون آهيون.

* تون لکندو آهين.                   * لکندو آهين.

* توهان لکندا آهيو.                  * لکندا آهيو.

* تون لکندي آهين.                  * لکندي آهين.

* توهان لکنديون آهيو.               * لکنديون آهيو.

* هي لکندو آهي.                    * لکندو آهي.

* هيءَ لکندي آهي.                  * لکندي آهي.

* اهي لکندا آهن.                    * لکندا آهن.

* اهي لکنديون آهن.                 * لکنديون آهن.

(٢) زمان حال متشڪي

ڦيرو، جيئن پڙهايو وڃي ٿو    صحيح صورت ضميري پڇاڙيءَ سميت

* آءٌ لکندو هوندس.          * آءٌ لکندو هوندو.    * لکندو هوندمُ.

* آءٌ لکندي هونديس.                * آءٌ لکندي هوندي.  * لکندي هوندم.

* اسين لکندا هونداسين.     * اسين لکندا هوندا. * لکندا هونداسين.

*اسين لکنديون هونديونسين.               * اسين لکنديون هونديون.      *لکنديون هونديونسين.

* تون لکندو هوندين.         * تون لکندو هوندو.  * لکندو هوندين.

* تو لکندي هوندين.         * تون لکندي هوندي* لکندي هونديئن.

* توهان لکندا هوندا.         * توهان لکندا هوندا.* لکندا هوندوء.

* توهين لکنديون هونديون.   * توهين لکنديون هونديون* لکنديون هوندؤ.

* هي لکندو هوندو.           * هي لکندو هوندو.   * لکندو هوندو.

* هيءَ لکندي هوندي.               * هيءَ لکندي هوندي.* لکندي هوندي.

* اهي لکندا هوندا.           * اهي لکندا هوندا.   * لکندا هوندا.

* اهي لکنديون هونديون.     * اهي لکنديون هونديون.*لکنديون هونديون.

(٣) زمان حال استمراري

ڦيرو، جيئن پڙهايو وڃي ٿو.           صحيح صورت، ضميري پڇاڙيءَ سميت

* آءٌ لکان پيو.                                * لکان پيو.

* آءٌ لکان پئي.                               * لکان پئي.

* اسين لکون پيا.                            * لکون پيا.

* اسين لکون پيون.                           * لکون پيون.

* تون لکين پيو.                             * لکين پيو.

* تون لکين پئي.                            * لکين پيو.

* توهان لکو  پيا.                            * لکو پيا.

* توهان لکو پيون.                            * لکو پيون.

* هي لکي پيو.                              * لکي پئي.

* هيءَ لکي پئي.                            * لکي پئي.

* هي لکن پيا.                               * لکن پيا.

* هي لکن پيون.                             * لکن پيون.

(٤) زمان مستقبل استمراري

ڦيرو، جيئن پڙهايو وڃي ٿو.   صحيح صورت ضميري پڇاڙي سميت

* مان لکندس پيو.           * مان لکندو پيو.     * لکندم پيو.

* مان لکنديس پئي.         * مان لکندي پئي.   * لکندم پئي.

* اسان لکنداسون پيا.                * اسان لکندا پيا.     * لکنداسي پيا.

* اسان لکنديونسين پيون.   * اسان لکنديون پيون.* لکنديونسي پيون.

* تون لکندين پيو.           * تون لکندو پيو.     * لکندين پيو.

* تون لکندينءَ پئي.         * توهان لکندي پئي.* لکندينءَ پئي.

* توهان لکندا پيا.            * تون لکندا پيا.      * لکندوء پيا.

* توهان لکنديون پيون.       * توهان لکنديون پيون.* لکندو پيون.

* هي لکندو پيو.             * هي لکندو پيو.     * لکنديو پيو.

* هي لکندي پئي.           * هي لکندي پئي.   * لکندي پئي.

* هي لکندا پيا.              * هي لکندا پيا.      * لکندا پيا.

* هي لکنديون پيون.         * هي لکنديون پيون.* لکنديون پيون.

(٥) زمان ماضي استمراري

ڦيرو، جيئن پڙهايو وڃي ٿو.   صحيح صورت         ضميري پڇاڙيءَ سميت

* مون لکيو ٿي (نر)          (جيئن ته فعل سڌو                           فاعل ضمير متڪلم، هيڪل

* مون لکيو ٿي(نار)          سنئون مفعول اسان            (چٺو) لکيم پئي.

* اسان لکيو ٿي(نر)          لاڳاپيل آهي، ان ڪري        (چٺا) لکيم پئي.

* اسان لکيو ٿي (نار)         فاعل ضمير ڪهڙو به. (چٺي) لکيم پئي.

* تو لکيو ٿي(نر)             صحيح ڦيرو هينئن ٿيندو)    (چٺيون لکيم پئي.

* تو لکيو ٿي (نار)           .... (چٺو) لکيو پئي.  *      فاعل ضمير متڪلم، گهڻ

* توهان لکيو ٿي (نر)        ....     (چٺا) لکيا پئي.               (چٺو) لکيوسون پئي،

*توهان لکيو ٿي (نار)        ....     (چٺي) لکي پئي.             (چٺي) لکياسون پئي.

* هن لکيو ٿي(نر)            .... (چٺيون) لکيون پئي.      (چٺي) لکيسون پئي.

* هنن لکيو ٿي (نار) .       (......) جي جاءِ تي           (چٺيون لکيونسون پئي.

* هنن لکيو ٿي(نر)           ڪهڙو به صحيح رکبو،       فاعل ضمير حاضر، هيڪل

* هنن لکيو ٿي(نر)           ڦيري جي صورت اها ئي بيهندي.        (چٺو) لکيُئه پئي

                                                (چٺا) لکيَئه پئي.

(مٿي ڏنل ڦيرو رڳو                                    (چٺي) لکيئه پئي.

هڪ حالت ۾ صحيح آهي                            (چٺيون) لکيئه پئي.

يعني تڏهن جڏهن مفعول                             فاعل ضمير حاضر، گهڻ

نر ۽ هيڪل هجي.)                                   (چٺو) لکيُو پئي.

                                                (چٺا) لکيَوَ پئي.

                                                (چٺي) لکيَوَ پئي.

                                                (چٺيون) لکيَوَ پئي.

                                                * فاعل ضمير غائب، هيڪل

                                                (چٺو) لکيائين پئي.

                                                (چٺا) لکيائين پئي.

                                                (چٺي) لکيائين پئي.

                                                (چٺيون) لکيائين پئي

                                        (*) فاعل ضمير غائب، گهڻ

(*) (هتي فعل جو اهو صيغو آندل آهي،                     (چٺو) لکيائون پئي.

جنهن جو سڌو واسطو فاعل سان آهي                 (چٺا) لکيائون پئي.

نه ڪي مفعول سان)                                   (چٺي) لکيائون پئي.

                                (چٺيون) لکيائون پئي.

(٦) زمان ماضي قريب

ڦيرو، جيئن پڙهايو وڃي ٿو.   صحيح صورت         ضميري پڇاڙيءَ سميت

* مون لکيو آهي (نر)         + فاعل ضمير ڪهڙو به هجي                    فاعل ضمير متڪلم هيڪل

* مون لکيو آهي  (نار)       جيئن ته فعل جون صورتو     * (چٺو) لکيو اٿم.

* اسان لکيو آهي (نر)        مفعول سان لاڳاپيل آهن،             * (چٺا) لکيا اٿم.

*اسان لکيو آهي (نار)        ان ڪري صحيح ڦيرو                  * (چٺي) لکي اٿم.

*تو لکيو آهي (نر)                 هن طرح ٿيندو:            * (چٺيون) لکيون اٿم.

* تو لکيو آهي (نار)               ...... (چٺو) لکيو آهي.              فاعل ضمير متڪلم گهڻ

* توهان لکيو آهي(نر)        ......(چٺا) لکيا آهن.          * (چٺو) لکيو اٿئون.

* توهان لکيو آهي (نار)      ..... (چٺي) لکي آهي.                * (چٺا) ليکا اٿئون.

* هن لکيو آهي (نر)         .....(چٺيون) لکيون آهن.              * (چٺي) لکي اٿئون.

* هن لکيو آهي(نار)          * (....) جي جاءِ تي ڪهڙو   * (چٺيون) لکيون اٿئون.

فاعل ضمير حاضر هيڪل

* هنن لکيو آهي (نار)   به ضمير رکبو، ڦيري جي                    

*هنن لکيو آهي(نر)صورت اها ئي بيهندي.                 * (چٺو) لکيو اٿئه.

(نوٽ: ڦيرو پڙهائڻ جو                                 * (چٺا) لکيا اٿئه.

مٿي ڏنل طريقو رڳو                                   * (چٺي) لکي اٿئه.

هڪ حالت ۾ صحيح آهي                            * (چٺيون) لکيون اٿئه.

يعني تڏهن، جڏهن مفعول نر ۽ هيڪل هجي).

                                                فاعل ضمير حاضر گهڻ

                                                * (چٺو) لکيو اٿوَ.

(*) ”اَٿئِن“ به اچاريو ويندو آهي.                              * (چٺا) لکيا اٿوَ.

(**) ”اٿئِن“ به اچاريو ويندو آهي.                            *(چٺي) لکي اٿوَ.

                                                * (چٺيون) لکيون اٿوَ.

                                        فاعل ضمير غائب هيڪل

                                        * (چٺو) لکيو اٿائين. *

                                        * (چٺا) لکيا اٿائين.

                                        * (چٺي) لکي اٿائين.

                                        * (چٺيون) لکيون اٿائين.

                                  فاعل ضمير  غائب گهڻ.

                                        * (چٺو) لکيو اٿائين.*

                                        * (چٺا) لکيا اٿائين.

                                        * (چٺي) لکي اٿائين.

                                        * (چٺيون) لکيون اٿائين.

                                  فاعل ضمير غائب گهڻ.

                                        *(چٺو) لکيو اٿن/اٿائون.**

                                        * (چٺو) لکيا اٿن/اٿائون.

                                        * (چٺي) لکي اٿن/اٿائون.

                                        * (چٺيون) لکيون اٿن/اٿائون.

(٧) زمان ماضي بعيد

ڦيرو،جيئن پڙهايو وڃي ٿو. صحيح صورت ضمير پڇاڙيءَ سميت

* مون لکيو هو (نر)       + جيئن ته فعل سڌو سنئون       فاعل ضمير متڪلم هيڪل

*مون لکيو (نار)      مفعول سان لاڳاپيل آهي، ان  ان (چٺو) لکيو هُئُم/هُيُم.

* اسان لکيو هو(نر)   ڪري فاعل ضمير ڪهڙو به (چٺا) لکيا هُئُم/هيَم.

* اسان لکيو هو (نار) هجي، صحيح ڦيرو  هيئن ٿيندو:(چٺي) لکي هُئَم/هيَم.

* تو لکيو هو (نر)    ..... (چٺو) لکيو هو.           (چٺيون) لکيون هئَم/هيَم.

* تو لکيو هو (نار)    (....) جي جاءِ تي ڪهڙو به   فاعل ضمير متڪلم، گهڻ،

*توهان لکيو هو (نر)ضمير رکبو، ڦيري جي صورت  (چٺو) لکيو هئوسون/هيوسون.

*توهان لکيو هو(نار)  اها ئي بيهندي.               (چٺا) لکيا هئاسون.

* هن لکيو هو(نر)    .... (چٺا) لکيا هئا.            (چٺي) لکي هئيسون.

* هن لکيو هو (نار)   .... (چٺي) لکي هئي.         (چٺيون) لکيون هُيوسون.

                                  فاعل ضمير متڪلم، گهڻ،

* هنن لکيو هو(نر)   .... (چٺيون) لکيون هيون.     (چٺو) لکيو هُيُوَ.

* هنن لکيو هو (نار)                          (چٺا)  لکيا هُيُوَ.

(نوٽ: مٿي ڏنل ڦيرو                          (چٺي) لکي هيو.

رڳو هڪ حالت ۾                             (چٺيون) لکيون هيون.

صحيح آهي، يعني                            فاعل ضمير حاضر، گهڻ

تڏهن، جڏهن مفعول                           (چٺو) لکيو  هُيُوَ.

نر ۽ هيڪل هجي.)                           (چٺا) لکيا هُيَوَ.

                                        (چٺي) لکي هيو.

                                        (چٺيون) لکيون هيو.

                                  فاعل ضمير غائب هيڪل

                                        * (چٺو) لکيو هئائين.

                                        (چٺا) لکيا هئائين.

                                        (چٺي) لکي هئائين.

                                        (چٺيون) لکيون هئائين.

                                  فاعل ضمير غائب گهڻ

(*) ”هُئئن“ به اچاربو آهي.                   ** (چٺو) لکيو هين/هيائون.

(**) ”هُئَئن“ به اچاربو آهي.                 (چٺا) لکيا هُينَ/هئائون.

                                        (چٺي) لکي هين /هئائون.

                                        (چٺيون) لکيون هُينَ/هئائون.

قاعدن ۽ قانونن جي ڳولا.

آواز

ضميري پڇاڙيءَ يا ضميري پڇاڙين جي حوالي سان هنوقت تائين جيڪي به لفظ بحث هيٺ اچي چڪا آهن، انهن مان هيٺ ڏنل آواز ئي آهن، جيڪي ڪنهن نه ڪنهن ضميرجي نمائندگي ڪن ٿا:

ض

١- ضمير متڪلم، هيڪل (نر ۽ نار)، --- فاعل ”مان/مون/آءٌ/آئون/آنءٌ“ ”-آن“، ”-اُم“، ”اَم“ ”-اِم“، ”-مان“

٢- ضمير متڪلم، گهڻ (نر ۽ نار)،- فاعل ”اسان/“/”اسين“”-اون“، ”-اسي“، ”-اسون“، ”-اسين“.

٣- ضمير حاضر، هيڪل، (نر ۽ نار)، --- فاعل ”تون“/ ”تو“: ”اين“، ”اُئه“، ”اَئه“، ”-ائِه“ (”-اينءَ“، نار لاءِ هڪ هنڌ)

٤- ضمير  حاضر،  گهڻ (نر ۽ نار)--- فاعل ”توهان“/”توهين“/”اوهان“/”اوهين“: ”-اَو“، ”-اَو،“ ”-او“.

٥-ضمير غائب،  هيڪل (نر ۽ نار)، - فاعل ”هي/هيءَ/هو/هوءَ/هن/هُن/اِن/اُن:

”-اي“، ”-او“، ”-اُس“، ”-اس“، ”-ائين“ (-”اي“ نار لاءِ ڪجهه هنڌن تي)

٦- ضمير غائب- گهڻ(نر ۽ نار)- فاعل ”هي/هو/اِهي/اُهي/انهن/اُنهن/هنن/هُنن:

”-اِن“، ”-اُن“، ”-ان“، ”-اَئون“.

ڪجهه ٻيا آواز، جيڪي فعل جي امري صورت کي هڪ مخصوص معنيٰ ڏين ٿا:

١- هيڪل، نر، لاءِ آواز : ”-او“، يا ”-ا+ او“ يا ”-او+ او“.

٢- هيڪل، نار، لاءِ آواز : ”-اي“ يا ”اَِ +اي“ ”-اِي+اِي“.

٣-گهڻ، نر، لاءِ  آواز : ”-آ“ يا ”-ا+آ“ يا ”-آ+آ“.

٤- گهڻ، نار، لاءِ آواز : ”-اِيون“ يا ”-ا + ايون“ يا ”-اِي/اِيون“ يا ”-ايون+ايون“ يا ”-اِي“ + اُون“.

٥- نر لاءِ آواز: ”-ا،  يا ”-او“.

٦- نار لاءِ آواز : ”-اَ“ يا ”-اَي“

٧- هيڪل، نار کي گهڻ بنائڻ لاءِ آواز: ”-ايون، يا ”(-اي)+اُون“.

٨- هيڪل، نر، کي گهڻ بنائڻ لاءِ آواز: ”-اُون، ”-آ“.

٩- (ڪنهن به جنس کي) گهڻ بنائڻ لاءِ آواز: ”-اَن“، ”-اِن“، ”-اُن، ”-آئون“

(”-آئون، ٿي سگهي ٿو ته ”۽“ جو ڌاتو هجي. ”-ا (نر) +اون ”گهڻ“)

١٠- زمان حال لاءِ آواز: ”ٿ“

- زمان ماضي لاءِ آواز : ”ي“

- زمان مستقبل لاءِ آواز : ”د“ يا ”-اَند“.

١١- ”اسان“ ممڪن آهي ته ”اس+آن“ جو ميلاپ هجي. ”-اس“ اسان ڏٺو آهي ته ”هي/هِي“ (ضمير غائب) جي بدران ڪم ايندڙ آواز آهي، ۽ ”آن“ برابر آهي ”مان“ جي. ”هي/هِي+ مان“ يعني ”اسان“. اهو به ممڪن آهي ته ”اسان“ مخصوص هجي ان متڪلم ميڙ لاءِ، جنهن ۾ نر توڙي نار ٻئي جنسون شامل هجن.

١٢-”اَسون“ عام ڳالهائڻ ۾ موجود ناهي، پر ضميري پڇاڙيءَ جي حيثيت ۾ ڏاڍي گهڻي واهپي ۾ آهي. ”اسون“ ممڪن آهي ته ”اَس“  ۽ ”اون“ جو ميلاپ هجي. ”اس“ برابر آهي ”هي“ (نر) جي، ۽ ”-اُون“ نشاني نر کي گهڻ ڪرڻ جي. اهو به ممڪن آهي ته ”اسون“ مخصوص هجي ان متڪلم ميڙ لاءِ، جنهن ۾ رڳو نرَ موجود هجن.

١٣- ”اسين“ ممڪن آهي ته ”اس+اِين“ جو ميلاپ هجي. ”اس“ برابر آهي ”هِي (نار) جي، ۽ ”-اِين“ نشاني نار کي گهڻ ڪرڻ جي. اهو به ممڪن آهي ته ”اسين“ مخصوص هجي ان متڪلم ميڙ لاءِ، جنهن ۾ رڳو ناريون موجود هجن.

١٤- ”اَسي“ ٿي سگهي ٿو ته رڳو ضميري پڇاڙيءَ لاءِ مقرر ڪيل آواز هجي، ٻِٽي ضميري پڇاڙيءَ وارن سڀني زمانن جي ڦيري ۾ اسان ڏٺو ته ”اسان ڏانهن“ لکڻ بابت کوٽ نظر آئي. خبر ناهي ته اها ضميري پڇاڙي ڪهڙي آهي ۽ ڇو عام واهپي ۾ ناهي.

١٥- ”مان“ ۽ ”آن“ (آنءُ) بابت ”اسان“، ”اسين“ ۽ ”اسون“ واريءَ خصوصيت کي بنياد بنائي، چئي سگهجي ٿو ته، ممڪن آهي ته، ڪنهن زماني ۾ ”مان“ متڪلم نر لاءِ ۽ ”آن“ متڪلم نار لاءِ مخصوص هجي.

١٦- ضمير حاضر هيڪل لاءِ آواز ”-او“ (تو= ت +او) ٿي سگهي ٿو ته ”تو(او)+ اِين“ بدلجي ”تو اين (او اي)“ يعني ”توهين“ (اوهين)، ۽ ”تو (او)+ آن “ بدلجي ”توآن (اوآن)“ يعني ”توهان“ (اوهان) ٿيو هجي. ۽ اهو به ممڪن آهي ته ڪنهن زماني ۾ ”توهان/توهين“ مخصوص هجي نرن لاءِ، ۽ ”اوهان/ اوهين“ مخصوص هجي نارين لاءِ.

١٧-ضمير غائب ۾ خاص طرح گهڻ بابت آواز، ”هي/اِهي/اُهي/ هنن/هُنن/اِنن/اُنن/اِنهن/اُنهن“ نر، نار ۽ بيجان جي تخصيص نٿا ڏيکارين، خبر ناهي ڇو. جڏهن ته ضمير غائب هيڪل بابت آوازن ۾ اها تخصيص ٿوري ڪه گهڻي نظر اچي ٿي.

ضميري پڇاڙين بابت بيڌياني

چڱيءَ طرح ڄاڻي چڪا آهيون ته ضميري پڇاڙين بابت اسان جو رويو بيڌيانيءَ وارو، غفلت ڀريو، جاهلاڻو يا اڻڄاڻائيءَ وارو آهي. اسان ضميري پڇاڙين کي ضمير واري حيثيت ڏيڻ بدران انهن کي اڻڄاڻائيءَ وچان فعل جو حصو ڪري سمجهيو ۽ جڏهن ضميري پڇاڙيءَ کي بي معنيٰ، بي مطلب ۽ بي مفهوم ڪري ڄاتوسون، تڏهن اسان کي فاعل جي صورت ۾ ساڳيو ئي ضمير ڌار آڻڻو پيو ۽ ان ڏانهن غفلت ايتري ئي روارائتي رهي جو پنهنجن ايندڙ نسلن کي، عالمن جي نظرداريءَ جي باوجود، غلد يعني ٻٽو ضمير رکندڙ ساڳيو فاعل پڙهائڻ ۽ سيکارڻ شروع ڪري ڏنو- ۽ اها غفلت اتي وڃي پهتي جو اسين سيکڙاٽن کي اهو ٻڌايون ئي نٿا، يا ڄاڻڻ جي باوجود ٻڌائڻ جي زحمت ئي نٿا ڪيون ته هتي، هن جملي ۾ ساڳئي فاعل طور ٻه ضمير آندل آهن - ۽ اهڙيءَ طرح، ضميري پڇاڙين جي سموري اهميت ۽ ان ۾ سمايل جهونن، وڏڙن ۽  سگهڙن جي ڏاهپ کي پاڻ ئي غرق ڪري ڇڏيوسون.

جيترو مون پڙهيو آهي، ۽ جيترو ڄاڻان ٿو، ان جي بنياد تي پڪ سان چئي سگهان ٿو ته اسان جا سمورا ٻولي- ڄاڻڪ چڱيءَ طرح ڄاڻن ٿا ته ”لکان ٿو“، ”لکان ٿي“، ”لکون ٿا“، ”لکون ٿيون“، ”لکندُم“ (لکندس؟)، ”لکنداسي“، لکيم“، ”آيم“ (آيس؟) جهڙن سڀني فعلي بناوتن سان هڪ ضمير ڳنڍيل آهي، جيڪو فاعل جو ڪم ڪري ٿو پر پوءِ به. پاڻ ئي، ٻوليءَ جا ڄاڻو هوندي به، ”مان لکان ٿو“، ”اسين لکون ٿا“، ۽ ”مان لکندم“، ”مان آيم“ سان گڏ ”مان لکندس“ ۽ ”مان آيُس“ جهڙا جملا، جن کي وياڪرڻي اصول موجب جملو سڏي ئي نٿو سگهجي، لکندا ڳالهائيندا رهن ٿا. نه رڳو لکن ٿا، پر ايندڙ نسلن کي پڙهائيندا ۽ سيکاريندا به رهن ٿا.

”مان آيُس“، ”مان لکندس“ ۽ ان قسم جا ٻيا ”جملا“ نيٺ ڪهڙي قسم جا جملا آهن، ڪهڙي وياڪرڻ جي ڪهڙن اصولن موجب ٺاهيا ويا آهن، ۽/يا ڪيئن ٺهيا آهن؟

ڳالهه ڪجي اصول ۽ علم جي. ”-اس“ ضميري پڇاڙي آهي ۽ ضمير غائب هيڪل جي معنيٰ ظاهر ڪري ٿي. مٿي ڏنل سمورا فعل جاچيو، ڇا ٿا ٻڌائن؟

فعلن کي ڌار، هتي ڪجهه لفظ ڏجن ٿا، انهن جي معنيٰ تي ڌيان ڏيو ۽ ڏسو ته ”اس“ ضميري پڇاڙي ڪهڙي ضمير جي بدران ڪم اچي ٿي:

* وَٽس (هن وٽ)                     * سندس (هن جو)

* کيس (هن کي)                    * کانئس (هن کان)

*ڏانهس (هن ڏانهن)                 * مٿس، مٿانئس (هن مٿان، هن جي مٿان)

* هيٺانئس (هن جي هيٺان)         * پڻهس (هن جوپيءُ)

*ماڻَس، ماڻهس (هن جي ماءُ)               * پُٽس (هن جو پٽ)

* ڀيڻس (هن جي ڀيڻ)               * سسڻسِ (هن جي سس)

* نُنهڻس، نُهڻس (هن جي نُنهه، نُهه)       * چاچس، چاچهسَ (هن جو چاچو)

* چاچِس، چاچِهس (هن جي چاچي)  * مامس، مامهس (هن جو مامو)

* مامس، مامهس (هن جي مامي)   * ڏاڏس (هن جو ڏاڏو)

* ڏاڏهس (هن جي ڏاڏي)             * نانَس ( هن جو نانو)

* نانهس (هن جي ناني) - ۽ ٻيا ڪيترائي.

انهيءَ بنياد تي، پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته ”-اس“ پڇاڙي ”هن“ جي بدران ڪم اچي ٿي. ان ڪري اسان جا لکيل پڙهيل ۽ عالم ماڻهو جڏهن ”آيس“ ۽ ”لکندس“ جهڙا لفظ ڪم آڻين، تڏهن گهٽ ۾ گهٽ پاڻ کان هڪ سوال ضرور پڇن: ”ڇا/ ڪهڙو سبب آهي جو فعل جي  آخر ۾ ”-اس“ ڳنڍي لکان ٿو، بنا ”-اس“ ڳنڍڻ جي ڇو نٿو لکان؟“

هاڻي اچون ٿا ”-ام“ ضميري پڇاڙيءَ تي .مٿي ڏنل سمورن هڪ ضميري پڇاڙي رکندڙ فعلن ۾ ”-ام“ ”مان“ يا ”آنءُ“ جي بدران ڪم آئي آهي. هيٺ ڏنل ڪجهه لفظ تي به ٿورو ڌيان ڏيو:

* وٽم (مون وٽ                      * سندم (مون جو)

* ڏانهم (مون ڏانهن)        * مَٿم، مٿانُئم (مون مٿان)

* هيٺانئم، هيٺائم (مون هيٺان)     * پُٽم (منهنجو پٽ)

* ڌيڻم (منهنجي ڌي)               * سسڻم (منهنجي سس)

* ڀيڻم (مون جي ڀيڻ)               * نُنهڻم، نُهڻم (مون جي نُنهه، نُهه)

چاچم (مون جو چاچو)         * ڏاڏم (مون جو ڏاڏو)

* مَنجهم (مون منجهه)- ۽ ٻيا ڪيترائي.

انهيءَ بنياد تي، پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته ضميري پڇاڙي ”_ام“ضمير متڪلم هيڪل جي بدران ڪم اچي ٿي. اسان اهو به ڏٺو آهي ته زمان حال مطلق جي فعل ۾، يعني ”لکان ٿو“، ”لکان ٿي“، ”پڙهان ٿو“، ”سَکان ٿو“ – ”سکان ٿي“ ۾ ”-آن“، ۽ ”لکيُم“، ”لکيُم“، ”لکندُم“ ”لکندم“ جهڙن ماضي ۽ مستقبل جي فعلي صيغن پٺيان ”-ام“ به ”مان/آنءٌ“ جو ئي مٽ آهي. ان ڪري جڏهن ڪو عالم، اديب يا شاعر ۽ ليکڪ، ڄاڻڪ ڳالهائيندڙ ”مان لکان ٿو“، ”مان لکان ٿي“، ”مان لکندم“، ”مان لکندم“، ”مان آيمُ“، ”مان آيمَ“ جهڙا لفظ لکي، تڏهن هڪ گهڙي ترسي پاڻ کان اهو سوال ضرور پڇي ته ”هي ڪهڙي قسم جو جملو لکي رهيو آهيان: ڇا، اهو وياڪرڻي اصولن موجب ٺيڪ آهي؟“

ٺيڪ اها ئي ڳالهه باقي سمورين ضميري پڇاڙين وارن فعلن بابت به انهن سڀني لکندڙن ۽ پڙهندڙن کي چوڻ گهران ٿو، جيڪي انهن جي آڏو اهو ساڳيو (ضميري پڇاڙيءَ وارو) فاعل ٻيهر آڻن ٿا.

جيڪڏهن اسان کي اها ڄاڻ نه هئي ۽ ان ڪري غلط پئي لکيو آهي، ته هاڻي پاڻ کي ٺيڪ ڪرڻ گهرجي. باقي جن عالمن ۽ ڄاڻڪن، ليکڪن ۽ شاعرن وغيره کي اها خبر هئي ته پوءِ به ساڳي غلطي ڄاڻي ٻجهي، آرس سبب ڪندا رهيا. اهي، حقيقت اها آهي ته، پنهنجيءَ ٻوليءَ جا ڏوهاري آهن: نه رڳو پاڻ غلطي ۽ غفلت ڪئي اٿائون، پر ٻين کي منع ڪرڻ ۽ درست ڪرڻ بدران اٽلو  پڙهائيندا ۽ سيکاريندا رهيا ۽ اهڙيءَ طرح پاڻ هڪ وڏي ۽ اهم فرض نڀائڻ ۾ ڪوتاهي ڪئي اَٿئون.

ڪجهه مهربانن دوستن، بحٿ مباحثو ڪندي ان ڳالهه کي مڃيو ۽ ڪجهه دوستن ائين چيو ته اها ڳالهه درست آهي، پر.....

.... پر ”مان آيس“ يا ”مان آيم“، ”مان لکندس“ يا ”مان لکندم“ ۽ ”مان لکان ٿو“ ۽ ”اسان لکون ٿا“ جهڙا جملا به هروڀرو ڪي غلط ناهن. اها ڪجهه ٻولين جي خصوصيت هوندي آهي ته اهي پاڻ وٽ ڪي اهڙا طور طريقا رکنديون آهن، جن کي سندن گرامر جي ٺوس اصولن پٽاندر بيان/ ثابت نٿو ڪري سگهجي. سنڌي ٻولي ۾ به اهڙيون خصوصيتون آهن، جن مان هڪ ضمير يعني فاعل کي ٻه ڀيرا ورجائڻ آهي. ائين چوڻ جي ڪري جملي ۾ هڪ قسم جو زور، شدت، اسٽريس (stress) ۽ گهرائي پيدا ٿئي ٿي.

اها، هڪ غلط ڳالهه کي هڪ صحيح ڳالهه، وسيلي صحيح ثابت ڪرڻ جي هڪ ناجائز ڪوشش سڏي سگهجي ٿي.

(١) جيڪڏهن ڪجهه خاص حالتن ۾ ڪوڙ ڳالهائڻ، ڪجهه خاص معاملن ۾ جنگ ڪرڻ جائز هجي ته ڇا، هر ڳالهه ۾ ڪوڙ ڳالهائڻ ۽ هر معاملي ۾ جنگ ڪرڻ جائز ٿي پيو ڇا؟ اسان وٽ ته زمان حال جو هر جملو ساڳيو فاعل ٻه ڀيرا آڻي لکيو وڃي ٿو!

ضمير متڪلم بدران ”-اس“ ضميري پڇاڙي ڪم آڻڻ منهنجي نظر ۾ غلط آهي، تنهن ڪري ان کي هتي ڄاڻايل بحث هيٺ آڻڻ بيڪار آهي. رڳو هڪ مثال ڏيان ٿو ته جيئن ڳالهه چٽي ٿئي.

مشهور وڏي شاعر شيخ اياز پنهنجي ڪتاب ”ساهيوال جيل جي ڊائري“ ۾، صفحي ٢٣ ۽ ٢٨ تي، هي جملا به ڪم آندا آهن: ”ڏند صاف ڪري مان ٻاهر اڱڻ ۾ آيُس“ ۽ مان کُولي ۾ موٽي آيُس“.

”اڱڻ ۾ آيُس“ آڏو ”مان“ ڏيڻ سان يا ”کُولي ۾ موٽي آيُس“ آڏو ”مان“ ڏيڻ سان، ڇا، هِتي جملي ۾ زور، شدت، اسٽريس، گهرائي پيدا ڪئي ويئي آهي؟ ڇا، هنن جملن ۾ شدت پيدا ڪرڻ جي ڪا گهرج آهي به، ۽ ڇا، شاعر شعوري طرح ڄاڻي ٿو ته ”مان“ ڪم آڻڻ جي ڪري هو پنهنجي جملي ۾ شدت پيدا ڪري رهيو آهي؟

(٢) هاڻي اچو ته سنڌيءَ ۾ انهن لفظن کي، ۽ انهن جي مطلب ۽ مقصد کي جاچيون، جن ۾ ساڳيو فاعل ٻه ڀيرا ورجائي ٿو. اڳ ۾ هي هڪ جملو پڙهو:

”مان سچ ڳالهايم“. ان جملي جو مطلب آهي ”مان مان سچ ڳالهايو“ ڇا هن جملي ۾ ضمير ”مان“ ٻه ڀيرا فاعل طور آڻڻ جي ڪري شدت ۽ گهرائي پيدا ٿي آهي، يا مورڳو جملو ئي بگڙي غلط ٿي ويو آهي؟

”وزير وزير ڪوڙ ڳالهايو“. ”ماڻهوءَ ماڻهوءَ سچ ڳالهايو“ تي ٿورو ڌيان ڏيو. فاعل ٻه ڀيرا آيو آهي.پر فاعل کي ورجائڻ جو مقصد ڇا آهي؟

”وڻ وڻ مان هڪ واس اچي ٿو“، ”گل گل ۾ سڳنڌ سمايل آهي“، ”ماڻهو ماڻهو ملهه وڙهي ٿو“، ”صوبو صوبو حقن لاءِ رڙي ٿو“، ”نگر نگر کي پنهنجي ثقافت آهي“، ”رنگ رنگ جي ٻولي ٻي“، ٻولي ٻولي پنهنجا گڻ رکي ٿي“......

مٿي ڏنل لفظن ۾ جيڪي به لفظ هڪ ئي جملي ۾ ٻه ڀيرا اچن ٿا، انهن کي جاچڻ کانپوءِ چئي سگهجي ٿو ته اهي لفظ ”هر هڪ“ يا ”سڀ ڪنهن“ جو سهڻو اظهار آهن.

(٣) ڪنهن به جملي ۾ عام طرح ”ٺيڪ“، ”سچ پچ“، ”هر حالت ۾“، ”ضرور“، ”حقيقت ۾“، ”بهرحال“، سچ ته“، ”انتهائي ضروري“، ”ضرور بالضرور“ جهڙا لفظ شدت، زور يا اسٽريس پيدا ڪرڻ لاءِ ڪم آندا وڃن ٿا. پر ساڳئي ضمير کي ٻه ڀيرا فاعل طور آڻڻ سان ڪنهن به قسم جي شدت پيدا نٿي ٿئي. ائين ڪرڻ هڪ چُڪ آهي، جنهن سان ضميري پڇاڙيءَ جي اهميت مري ٿي، لفظ ۾ ضميري پڇاڙيءَ وارو آواز بيڪار ۽ ناجائز واڌارو ٿيو پوي، ۽ ٻولي بگڙي ٿي.

(٤) ڇا، فعلي ڦيرو سيکاريندي، جملي ۾ زور يا شدت پيدا ڪرڻ جي ڪا به گهرج آهي؟ ڇا، ڦيرو سيکاريندي، اسان کي اها تعليم ڏني وڃي ٿي ته هر جملي ۾ فاعل(ضمير) ٻه ڀيرا ورجايل آهي ۽ ان جو سبب اهو آهي ته جملي ۾ شدت پيدا ٿئي؟

ان ڪري، اها راءِ رکان ٿو ته هڪ جملي ۾ ٻه ڀيرا ساڳيو ضمير فاعل طور آڻڻ جو سبب نه ته ڪو وياڪرڻي اصول آهي ۽ نه ئي وري ڪا جملي ۾ شعوري طرح شدت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش. اها هڪ چُڪ آهي، جيڪا اڻڄاڻائيءَ ۽ بيڌيانيءَ سبب  يا غفلت جي ڪري سنڌي ٻوليءَ ۾ پيدا ڪئي وئي آهي.

درست فعلي ڦيرو

(١) زمان حال ۾

        ”ڪَرڻ“ وارو فعل (ڏسو ب، ٻ، ڀ، ت ۽ ٿ)

        ”هُئڻ“ وارو فعل(ڏسو ث)

(٢) زمان ماضيءَ ۾

”ڪَرڻ“ وارو فعل (ڏسو د)

”هئڻ“ وارو فعل (ڏسو ڏ)

(٣) زمان مستقبل ۾

”ڪَرڻ“ وارو فعل (ڏسو ”زمان مستقبل“ ۾ ٥ )

”هُئڻ“ وارو فعل  (ڏسو ص)

فاعل ۽ مفعول سان لاڳاپيل فعلن جي ڳولا

        اسان ڏٺو ته زمان حال ۽ زمان مستقبل ۾ رواجي طرح جيڪي فعل اچن ٿا  ۽ جن جو ڦيرو ڪيون ٿا، انهن جو سڌو واسطو فاعل سان رهي ٿو. انهن جملن ۾ مفعول هيڪل هجي يا گهڻ ۽ نر هجي يا نار، فعل جي صورت تي ڪو به اثر نٿو پوي. پر زمان ماضيءَ ۾ رواجي طرح جيڪو فعلي ڦيرو پڙهايو وڃي ٿو، انهن جو سڌو واسطو وري مفعول سان رهي ٿو ۽ انهن جملن ۾ فاعل هيڪل هجي يا گهڻ ۽ نر هجي يا نار، فعلي صيغي سان سڌي واسطي ۾ نٿو رهي.

ائين ڇو آهي؟

۽، ڇا، اهو جائز سوال ناهي ته جڏهن ٻه زمانن جي فعل جو سڌو واسطو فاعل سان آهي ته ٽئين (زمان ماضيءَ) جو ڇو نه آهي؟ڇا، ان ۾ فعل جي اهڙي ڪابه صورت ناهي، جيڪا سڌو واسطو مفعول بدران فاعل سان رکي؟ ۽، ڇا، زمان حال مستقبل ۾ فعل جي اهڙي ڪا صورت ناهي، جيڪا فاعل بدران مفعول سان واسطو رکندي هجي؟

اهو سوال هينئن به پڇي سگهجي ٿو ته ڇا، ڪنهن زماني ۾ ائين به هو ته سنڌيءَ ۾ فعل جون ساڳئي زمان ۾ ٻه صورتون هجن، هڪ جو سڌو واسطو فاعل سان هو(جيئن هن وقت زمان حال) ۽ زمان مستقبل جي فعلن ۽ زمان ماضيءَ ۾ ضمير غائب جي حوالي سان ضميري پڇاڙي رکندڙ فعل جو آهي)، ۽ ٻيءَ جو سڌو واسطو مفعول سان هو(جيئن هن وقت زمان ماضيءَ ۾ عام ملي ٿو؟)

ڦ -١ اسان جڏهن زمان حال جي ”ڪَرڻ“ واري فعل جي ڦيري مان ضمير جي نشاندهي ڪندڙ آواز ڪڍي ڇڏيا هئا، تڏهن مجموعي طرح اسان سان فعل جون هي چار صورتون مليون هيون: ١- لکٿو،  ٢- لکٿي، ٣- لکٿا ۽ ٤-لکٿيون. هيءَ صورت ياد رکجو.

ڦ – ٢ جڏهن زمان مستقبل ۾ ”ڪرڻ، واري فعل جون اهي صورتون کڻون ٿا، جيڪي اڄڪلهه به شڪارپور ۽ ان جي پسگردائيءَ ۾ عام رائج آهن ته اسان کي فعل جون هي چار صورتون ملن ٿيون: ١-لکدو، ٢- لکدي، ٣- لکدا ۽ ٤- لکديون. هيءَ ڳالهه به ياد رکجو.

ڦ-  ٣  هاڻي، زمان ماضيءَ ۾ ”ڪرڻ“ واري فعل جي عام مروج صورتن کي ڌيان سان جاچيو: ١-لکيو، ٢- لکي، (لکبي)، ٣- لکيا ۽ ٤- لکيو. هيءَ ڳالهه به ياد رکجو.

اهڙيءَ طرح، اسان کي فعل جي صورتن جا ٽي سيٽ مليا آهن، ۽ ٽنهي ۾ رڳو هڪ اکر جو فرق آهي – ڦ- ١ ۾ ”ٿ“، ڦ-٢ ۾ ”د“ ۽ ڦ-٣ ۾ ”ي“، باقي سڀ اکر ۽ آواز ساڳيا آهن.

اهي سڀ اکر ۽ آواز ساڳيا ڇو آهن، انهن ۾ هڪجهڙائي ڇو آهي؟ ڇا، اهي بنا ڪنهن قانون قاعدي ۽ پابنديءَ جي، پنهنجي ليکي ٺهي پيا يا ڪنهن نه ڪنهن زماني ۾ هڪ اصول هيٺ مقرر طريقي سان رٿيا ويا؟

ڦ- ١ ۾ فعل جي امر (لک) کانپوءِ ”ٿ“ ٿو پوي ته زمان حال جو صيغو ملي ٿو- لکٿو، لکٿي.....

ڦ- ٢ ۾ فعل جي امر (لک) کانپوءِ ”د“ ٿو پوي ته زمان مستقبل جو صيغو ملي ٿو- لکدو، لکدي.......

ڦ-٣ ۾ فعل جي امر (لک) کانپوءِ ”ي“ ٿو پوي ته زمان ماضيءَ جو صيغومليٿو- لکيو، لکيي(لکي).......

(گهڻي تفصيل لاءِ مهرباني ڪري منهنجو مضمون ”هر هڪ لفظ هيري کاڻ“ پڙهو).

اهو عمل به چٽيءَ طرح اعلان ڪري ٿو ٻڌائي ته فعلي صيغن جون سموريون اڏاوتون ڪي اتفاقي، اوچتو، بنا ڪنهن سوچ ويچار جي وجود ۾ نه آيون آهن، پر هڪ منظم سرشتي موجب، باقاعدگيءَ سان، اصولي پابندين هيٺ جوڙيون ويون آهن.

ڇا، ايڏيءَ عاليشان فني اڏاوت جا خالق، فنڪار ۽ مصور چوٽيءَ جي ڏاهن، اڪابرن ۽ سگهڙن کان گهٽ درجي جا هوندا؟ اها مهارت، تنظيم ۽ سمجهه وڏي واڪ ٻڌائي ٿي ته هن ٻوليءَ جا خالق، وياڪرڻ رٿيندڙ ۽ لفظن جي ايڏي نفيس گهڙاوت ڪندڙ، زبردست قسم جي ڳڻ ڳوت جا مالڪ هئا. (منهنجي هڪ مضمون ”جامع سنڌي لغات جو جائزو: پهرئين جلد جي پهرين پڙهڻي“ ۾ ڄاڻايل هڪ بنيادي فعل مان ٺهي سگهندڙ ممڪن فعلي صورتن جي ڳڻپ لڳ ڀڳ. 340 (اکرين ٽي سو چاليهه) آهي ۽ منهنجي ڪاٿي موجب سنڌي ٻوليءَ جا بنيادي فعل هزارن کان گهٽ نه آهن. هاڻي ڪاٿو ڪريو ته صورتحال ڪيئن آهي. اسم، صفتون ۽ ٻيون شيون تهان ڌار آهن)

هاڻي، اچو ته شڪارپور وارن ساٿين سان صلاح ڪريون ته سندن پاران هنوقت تائين جيئاريل زمان مستقبل جو فعلي صيغو فاعل سان سڌي واسطي ۾ آهي يا مفعول سان:

-* مان/تو/هن چٺو لکدو.            *مان/تو/هن چٺا لکدا.

-* مان /تو/هن چٺي لکدي.         * مان/تو/هن چٺيون لکديون.

-* اسان/توهان/هنن چٺو لکدو        * اسان/توهان /هنن چٺا لکدا.

-* اسان/توهان /هنن چٺي لکدي    * اسان/توهان/هنن چٺا لکدا.

شڪارپور وارا جوان هي ڇا پيا چون! هي ته فعلي صيغي جو سڌو واسطو مفعول سان پيا ڏيکارين. ڀائرو، شابس اٿو، جس لهڻو، جو توهان سنڌيءَ جي هڪ اهڙي فعلي صيغي کي سنڀالي رکيو آهي، جنهن کي باقي سنڌ گم ڪري/وڃائي ويٺي هئي!

زمان حال جي بظاهر گم ٿي ويل فعلي صيغي کي اسان ٿوري دير اڳ ڳولي هٿ ڪيو آهي. اچو ته ان جو فعلي ڦيرو ڪري ڏسون:

-* مون چٺو لکٿو.                    * مون چٺا لکٿا.

-* مون چٺي لکٿي.                  * مون چٺيون لکٿيون.

-* اسان چٺو لکٿو.                    * اسان چٺا لکٿا.

-* اسان چٺي لکٿي.          * اسان چٺيون لکٿيون.

(هي) ڇا ٿو چوي؟ ڇا، فعلي صيغي جو واسطو مفعول سان ناهي؟ باقي ضميرن سان به ڦيرو ڪري ڏسو. ڳالهه ان سچائيءَ کان ٻاهر ناهي.

”ڳالهه مڃڻ جهڙي ناهي“. ”الائي ڇو“، ذهن قبول نٿو ڪري. شايد ڳالهه کي رد ڪرڻ لاءِ ڪو مناسب دليل نٿو ملي!“ مٿي ڄاڻايل ڳالهه کوجڻ کانپوءِ، منهنجي ذهن ۾ پهريائين اهي خيال آيا، پر هن وقت تائين انهن جي سچائي ئي ثابت ٿي آهي. هن وقت مون وٽ اهڙو ڪو هڪ به دليل ناهي، جنهن جي بنياد تي مٿي کوجيل ڳالهه کي رد ڪري سگهجي. توهان، جي رهنمائي ڪندا ته ڏاڍو سٺو.

زمان ماضيءَ ۾ مون کي هن وقت تائين اهو فعلي صيغو نه لڀجي سگهيو آهي، جنهن جو واسطو مفعول بدران فاعل سان هجي. باقي ضمير غائب هيڪل توڙي گهڻ واري ضميري پڇاڙي رکندڙ فعلي صيغا ضرور مليا آهن، جن ۾ فعل جو واسطو سنئو سڌو فاعل سان آهي، مفعول سان نه( ڏسو”ذ“ ۽ ”ڙ“).

ڇا، هتي اهو سوال پڇڻ مناسب ناهي ته فعل جي هيءَ زمان حال واري شڪل (لکٿو، لکٿي، لکٿا، لکٿيون) ”گم“ ڇو ٿي وئي  ۽ زمان مستقبل واري شڪل(لکدو، لکدي، لکدا، لکديون)، محدود ڇو ٿي وئي؟“

بلڪل مناسب سوال آهي. نيڪ نيتيءَ سان ۽ سچائيءَ جو ڳولا لاءِ پڇيل هر هڪ سوال مناسب ئي نه ضروري پڻ آهي ۽ جيڪو نٿو پڇي، اهو ڏوهاري آهي ۽ ڏوهاري اهو به آهي، جيڪو اهڙي سوال جو جواب ڳولڻ جو جتن نٿو ڪري.

ٻين هزارين سوالن جي نه ڄاتل جواب جيان، مون کي ان سوال جي جواب جي به سُڌ ناهي. باقي هڪ امڪان رکي سگهجي ٿو ته متان فعلي صيغن جي هموزنيءَ جي ڪري ائين ٿيو هجي. ۽ اهو به ممڪن آهي ته جڏهن زمان حال ۾ ضميري پڇاڙي رکندڙ فعلي صيغو (جيڪو فاعل سان لاڳاپيل آهي) ۽ زمان مستقبل جو ”د“ بدران ”-اند“ (لکندو) رکندڙ فعلي صيغو (جيڪو پڻ فاعل سان لاڳاپيل آهي) ڳالهائڻ ۽ سمجهڻ ۾ وڌيڪ سهنجو محسوس ٿيو هجي ۽ اهو پڻ ممڪن آهي ته انهن فرقن اچڻ جي ڪري فعلي صيغي جي جيڪا چٽي صورت ٺهي ٿي (لکندو، لکان ٿو، لکيو.....) متان ان جي ڪري پوئين ڳالهه سولائيءَ سان قبول ڪئي وئي هجي. (جيڪو حال حبيبان، سوئي پيش پريان جي. پنهنجي سمجهه جيڪڏهن ان کان اڳتي سُري، پوءِ ڀلي انهن خيالن جي مخالف هجي، ضرور پيش ڪبي.)

سڌريل ٻولي ڪهڙي ۽ سڌاريل ٻولي ڪهڙي؟

”سمڪرت“ کي سنسڪرت“ اچاريندڙ ۽ ڳالهائيندڙ ٻوليءَ کي اڄڪلهه ”سنسڪرت“ سڏيو وڃي ٿو، يعني جنهن ٻوليءَ کي سڌاريو ويو ان کي ”سنسڪرت“ سڏجي ٿو. جيڪا اڳ ۾ ئي سڌريل، سنواريل، سهنجايل ٻولي هئي، يا جيڪا پوءِ سڌاري، سنواري ۽ سهنجائي وئي، ان کي سنسڪرت نٿو سڏيو وڃي (ٻه سئو سال به نه ٿيندا جو انگريزي ٻوليءَ کي سڌاريو، سنواريو ۽ سهنجايو ويو، پر ان کي سنسڪرت نٿو سڏجي). ان جو مطلب هي ٿيو ته اڄ کان ڪي ٽي هزار ورهيه اڳ، جنهن هڪ ٻوليءَ کي اسان جي ننڍي کنڊ ۾ سڌاريو، سنواريو ۽ سهنجايو ويو، رڳو ان هڪ ٻوليءَ کي ئي ”سنسڪرت“ سڏيو وڃي ٿو. اها ٻولي جڏهن سڌري، سنوري ۽ سهنجي ٿي، تڏهن ان کي ”سنسڪرت“ سڏيو ويو. چٽو مطلب هي آهي ته اها ٻولي سڌرڻ، سنورڻ ۽ سهنجو ٿيڻ کان اڳ (پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته) اڻسڌريل (يا گهٽ سڌريل)، اڻ سنوريل (يا گهٽ سنوريل ) ۽ ڏاڍي ڏکي (يا ڏکي) هئي. ان اڻسڌريل (يا گهٽ سڌريل)، اڻ سنوريل (يا گهٽ سنوريل ) ۽ ڏاڍي ڏکيءَ (يا ڏکي) ٻوليءَ کي جڏهن سڌاريو، سنواريو ۽ سهنجايو ويو، تڏهن ان تي نالو ئي ”سنسڪرت“ پئجي ويو.

چيو ٿو وڃي ته اڄ کان ڪي ساڍا ٽي هزار ورهيه اڳ موجوده سنڌ ۾ وچ- ايشيا کان ماڻهن جو هڪ وڏو ٽولو (۽ ان جي ڪڍ ننڍا ننڍا ٽولا) آيو، جنهن پاڻ کي ”آريو“ پئي سڏيو ۽ جڏهن هتي جي ماڻهن تي هڪ ڊگهيءَ ويڙهه کانپوءِ قبضو ڪري حاڪميت ڄمايائين، تڏهن هتان جي رهواسين کي ”اڻ-آريو“، ”داس“ ۽ ”ڪرشن“ سڏيائين. اهو ٽولو لاڏائو هو، جنگجو (يعني جهنگلي فطرت رکندڙ) هو، شڪاري هو، جانور پالڻ ته ڄاڻندو هو، پر زراعت جي معاملي ۾ ڪورو ڄٽ، ۽ هن جي ٻوليءَ ۾ سُر جهڙوڪر هئا ئي ڪو نه ۽ موسيقيءَ ۽ نرت جهڙن نازڪ ۽ نفيس فنن کان اڻواقف هو. هو نرت کي جادوءَ جو عمل ۽ موسيقيءَ کي هڪ عجيب ۽ ڀوائتي شي سمجهندو هو، ۽ ظاهر آهي ته جنهن ٻوليءَ ۾ سُر جهڙوڪر موجود ئي نه هجن، اها ڪيڏي نه کهري ۽ اڍنگي هوندي، جڏهن ته منجهس وينجڻ به گهٽ هئا.

جن کي ”اڻ –آريو“، ”داس“ ۽ ”ڪرشن“ سڏيو ويو، اُهي شڪاري دور ٽپي زرعي دور ۾ پهچي چڪا هئا. انهن پنهنجا ڳوٺ ۽ شهر اڏڻ ڄاڻي ورتا هئا. انهن هڪ هنڌ ٽڪي پنهنجو کاڌو پاڻ اپائڻ جو هنر ڄاتو پئي. وٽن موسيقي به هئي ته نرت به ، مجسمي سازي به هئي ته چٽسالي به، ۽ وڏي ڳالهه ته ڪيترائي وڌيڪ وينجڻ رکندڙ ۽ سُرن واري سُريلي ٻولي به هئي، جنهن کي لکڻ ۽ ڇپڻ پڻ ڄاڻندا هئا.

١- ”سنڌي ٻوليءَ جي پهرين ۽ مکيه خاصيت يا خاص ڳالهه هيءَ آهي ته سنڌيءَ جي ڪهڙي به لفظ جو پهريون توڙي پويون اکر ”ساڪن“ ڪونهي. سنڌيءَ ۾ سڀ ڪنهن لفظ جي پڇاڙيءَ ۾ يا ته ڪو حرف علت، يا ته ڪا اعترابم آهي ئي آهي. اهو نمونو، ڪشميري ۽ اُڙيا (يعني اوڙيسا جي ٻولي ) کانسواءِ، ٻيءَ ڪنهن به ڏيهي ٻوليءَ ۾ ته ڪانهي. پر خود سنسڪرت ۾ به ڪانهي!“ (ڀيرو مل: ”سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ“، ص: ٢٢٣)

٢- سنڌي ٻوليءَ ۾ ”لفظن جي وزن“ جو خيال رکيو ويو آهي، جنهن جي نشاندهي ڪاڪو ڀيرومل هينئن ڪري ٿو:  ’ڇوڪرو‘ مونث ’ڇوڪري‘ پر ’ڇوڪرُ‘

مونث ’ڇوڪرِ‘ هتي ’ڇوڪرو‘ (او،پڇاڙي) جو اچار گهٽائي ’ڇوڪرُ‘ (اُپڇاڙي) ڪيو اٿئون، ته مونث لفظ ڇوڪري (اي پڇاڙي) جو اُچار به گهٽائي ڇوڪرِ (اِ پڇاڙي) ڪيو اٿئون. ساڳيءَ ريت، ڇوڪرو جمع ڇوڪرا ۽ ڇوڪرُ جمع ڇوڪرَ- انهيءَ ريت، جمع جوڙڻ مهل به جمع واري آ پڇاڙيءَ کي گهٽائي آ ڪريون ٿا. ائين ڄڻ ته لفظ جو وزن پورو ڪري بيهارجي ٿو. رڳو شعر ۾ وزن جو خيال ڪبو آهي، پر هن ريت مونث ۽ جمع جوڙڻ مهل وزن جو خيال رڳو سنڌي ٻولي ڪري ٿي.“ (”سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ “،ص: ٣٢٥).

(ڪاڪو ڀيرومل انهن سنڌي عالمن مان هڪ آهي، جيڪي سنڌي ٻوليءَ کي سنسڪرت جي هڪ بگڙيل لهجي جي ڌيءُ يا پوٽي سمجهن ٿا.)

ان ٻوليءَ کي ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ”موهن جي دڙي جي ٻولي“، ڊاڪٽر غلام علي الانا ”پراڻي سنڌي“ (جيڪا ختم ٿي وئي) ۽ سراج الحق ميمڻ ”پروٽو-سنڌي“ سڏيو آهي. مون کي ته اهي ٽيئي رايا ساڳيا ٿا محسوس ٿين. سراج صاحب جي خيال موجب، اها ئي سنڌي، ويس مٽائيندي، هاڻوڪي روپ کي پهتي آهي.

هڪ ڳالهه سڌي آهي،۽ منطقي طرح به نتيجو هي ٿو نڪري، ته ان موهن جي دڙي واريءَ پراڻيءَ يا پروٽو سنڌي ٻوليءَ کي ”سم“ نه ڪيو ويو. اها ڪا ٻي ٻولي هئي، جنهن کي ”سم“ ڪيو ويو. اها ڪهڙي ٻولي هئي، ۽ ان کي ”سم“ ڪرڻ جي گهرج ڇو محسوس ڪئي وئي؟ هن سوال جي پوئين حصي جو جواب اڳ ۾  ڳولڻو پوندو.

ڪنهن به ٻوليءَ کي ”سم“ ڪرڻ (سڌارڻ، سنوارڻ، سهنجائڻ) جي گهرج ڇو ٿي محسوس ڪجي؟

مثال لاءِ، اسان کي ڪجهه ڳالهين تي ڌيان ڏيڻو پوندو:

١- سنڌي صورتخطي ڦيرائي، رومن (انگريزي) الفابيٽ مقرر ڪرڻ جي نيت ڪيترن ئي اهڙن ماڻهن وٽ موجود آهي، جيڪي پاڻ کي سنڌيءَ جو گهڻگهرو سمجهن ٿا. هو ان لاءِ ڪيترائي دليل ڏين ٿا ۽ سندن چوڻ موجب ان نموني سنڌي ٻوليءَ کي تيز رفتار ڪري ۽ ترقيءَ جي راهه تي آڻي سگهجي ٿو.

٢- لڳ ڀڳ سڀني سنڌي عالمن، سياستدانن، ڏاهن ۽ اڪابرن جو خيال آهي ته سنڌي ماڻهن کي انگريزي ضرور سکڻ گهرجي، ڇو ته ان ۾ خا ص طرح سائنسي ۽ تحقيقي مواد ججهو آهي. ڪي ته ان راءِ جا به آهن ته انگريزي اصطلاحن جو ترجمو ڪرڻ بنا ئي سنڌيءَ ۾ آڻي پنهنجائڻ گهرجن.

٣- اهي سڀ ڳالهيون ان ڪري ڪيون وڃن ٿيون جو انگريزيءَ کي هڪ سڌريل ٻولي سمجهيو وڃي ٿو ۽ سنڌيءَ کي ان جي ڀيٽ ۾ کٽل ۽ سُڃي!

٤- انگريزيءَ جهڙي سڌريل ٻولي به جڏهن ٻين ٻولين جا ڪي لفظ پاڻ وٽ آڻي ۽ جذب ڪري ٿي ۽ تمام گهڻا لفظ آڻي ۽ جذب ڪري ٿي، تڏهن وٽس لفظن کي صحيح ڪرڻ اُچاري سگهڻ جي قوت جي کوٽ چٽيءَ طرح محسوس ٿئي ٿي، ڇو ته وٽس ڪيترائي وينجڻ موجود ناهن. مثال طور، ”جامع سنڌي لغات، پٺيان ڏنل اها فهرست ڏسو، جنهن ۾سنڌي وينجڻن کي انگريزيءَ ۾ ظاهر ڪيو ويو آهي، يا ”انسائيڪلوپيڊيا برٽانيڪا“ ۾ خاص طرح عربيءَ مان آيل لفظن جي اُچارن کي ڏسو. هتي چيني ۽ ويٽنامي ٻولين مان رڳو ٻه لفظ ڳالهه کي چٽو ڪرڻ لاءِ ڏجن ٿا. انگريزيءَ ۾ هڪ نالي  MAOTSE-TUNG ۽ هڪ خطاب  NGOYAN کي ڏسو. اسين انهن لفظن کي ”مائوزي تنگ“ ۽ ”نگوين“ لکندا آهيون. ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجي صاحب جي حوالي سا، ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته ائين لکڻ باوجود صحيح اُچار ظاهر نٿو ٿئي. هاڻي ”تسي“ ۽ ”نگوين“ تي ڌيان ڏيو، جن  ۾ ”ت“ ۽ ”ن“ ساڪن ڪري رکيا ويا آهن. ڄاڻايل لفظن کي غلط اُچاريندڙ ٻوليون چيني  ويٽنامي سمجهجن، يا انگريزيءَ کي سڏجي؟ جيڪڏهن ڪا ٻولي سڌريل ۽ اڳتي وڌيل سنڌي ٻوليءَ (سنڌ جي ٻوليءَ، موهن جي دڙي جي ٻوليءَ“ پراڻي سنڌيءَ، پروٽو-سنڌيءَ) جي ڱ، ڳ، ڄ، ڃ، ڏ، ڻ، ٻ وغيره، کي غلط اچاري ۽ انهن کي نگ، گگ، جج، نج، ڊ/ڊر/در، نن، بب، وغيره اُچارڻ لڳي، يعني هڪ اکر ساڪن رکي (جيئن تسي ۽ نگوين ۾ انگريزيءَ رکيو، ته ڇا چوڻ گهرجي: اِهي آواز سنڌي ڦيرايا سنڌيءَ جا ڦيرايا ويا؟

جان مارشل چيو هو ته ڪن ڳالهين ۾ سنڌو ماٿر جي تهذيب ميسوپوٽيميا ۽ مصر جي تهذيبن کي به شهه ڏيئي وڃي ٿي.

اهي ڪهڙيون ڳالهيون آهن،جن جي زور تي شهه ڏيئي وڃي ٿي؟

”آرين“ جي اچڻ کان به هڪ هزار سال اڳ ۾، سنڌي سماج ۽ سنڌي ٻولي وڌيڪ اسريل هئا. وٽن موسيقي ۽ نرت به موجود هو. ”آريا“ کين ”اڻ آريا“ سڏڻ باوجود سندن موسيقيءَ، نرت، سڌريل سماج ۽ ڇاپي هيٺ ايندڙ ۽ سڌريل ٻوليءَ کان ڊڄندا هئا. انهن شين کي سمجهڻ ۾ کين پنج سئو سال لڳي ويا ۽ پنج سئو سالن کانپوءِ  کين هڪ ٻوليءَ کي ”سم“ ڪرڻ جي گهرج شدت سان محسوس ٿي.

سڌي ڳالهه آهي ته اها سندن ئي (لڳ ڀڳ بي سُري  ۽ کهري) ٻولي هئي، جنهن کي هنن ”سم“ ڪيو ۽ ”سنسڪرت“ سڏيو. سنڌي ٻولي سندن آڏو ”فريم آف ريفرنس“ هئي (جيئن اڄ سنڌين  لاءِ انگريزي ٻولي ”فريم آف ريفرنس“ آهي.

جڏهن سوين ميسارجي ويل پنهنجي وقت جي شاندار ٻولين کي ڏسجي ٿو ( جن جو چڱو چوکو ذڪر، ”فاتحن جي دنيا“، ليکڪ يوسف شاهين، ۾ موجود آهي)، تڏهن سنڌي ٻوليءَ جي اڻمئي ۽ جٽادار سگهه کي بي اختيار مڃڻو پوي ٿو. صدين کان وري وري غلاميءَ هيٺ رهندڙ ٻولي، جنهن جي الفابيٽ ئي ختم ڪئي وئي، ڳالهائجڻ ۾ جيئري رهجي آئي آهي، اهو سنڌين ۽ سندن ٻوليءَ جو انتهائي شاندار ڪارنامو آهي. مٿان وري اهو ته پنهنجيءَ جهوليءَ ۾ انهن سڀني ٻولين جا هزارين لفظ سمائي، پنهنجي مزاج موجب ڦيرائي، پنهنجا ڪري ڇڏيائين.

حقيقت ۾ سنڌيءَ جي بقا جا وڏا، اهم  ۽ بنيادي سبب ٽي آهن:

(١) سنڌي ٻولي ڳالهائيندڙن جي مستقل مزاجي.

(٢) سنڌي ٻوليءَ جي قاعدن ۽ قانونن جي  بي پناهه پائداري، ۽

(٣) سخت قانونن باوجود  انتهائي لچڪ پذيري.

ڌيان ڏيو

وياڪرڻ ۾ ضميري پڇاڙيون (جن کي ڪٿي ڪٿي ”وِچاريون“ به سڏي سگهجي ٿو) ۽ انهن جي ميلاپ سبب ٺهندڙ لفظ انتهائي نازڪ ۽ نفيس ٿين ٿا ۽ بنيادي  ۽ اهم حيثيت رکن ٿا. اهي ايڏيءَ ته بيڌيانيءَ ۽ بگاڙي جو شڪار ٿيون آهن جو لفظن ۽ جملن ۾ سندن موجودگيءَ کي محسوس ئي نٿو ڪيو وڃي. ان جو پڪو مثال زمان حال ۾ ”ڪرڻ“ ۽ ”هئڻ“ وارن فعلن جا ڦيرا آهن.

جيئن ئي منهنجو انهيءَ ڳالهه تي ڌيان ويو، هڪ پاسي  هيءُ مضمون لکڻ شروع ڪيم (جيڪو لکڻ جاري هو ته ان وچ ۾ ٻيو مضمون ”هر هڪ لفظ هيري کاڻ“ به لکي وتم ) ۽ ٻئي پاسي ڪجهه پڙهيل ڪڙهيل دوستن ئي نه پر عام ماڻهن سان به ان موضوع تي ڳالهه ٻول جاري رکيم. جو آيو، جنهن ٻڌو، مون تي کلڻ لڳو، چيو ويو ته معاشي ڳڻتيءَ ۽ گهڻي، ناجائز ۽ غير ضروري سوچ ويچار نيٺ تنهنجا به ترا ڪڍي ڇڏيا، ڪنهن ڪم جو نه رهين، چريو ٿي پئين، اڳ ئي چرين جي کوٽ هئي جو تون پيدا ٿيو آهين، هاڻي ڪندين ٻين جا به دماغ خراب: سنڌي ٻوليءَ جو ٻيڙو هاڻي وري تون ٻوڙيندين، ڄڻ ته بروهي ٿو لڳين جيڪو پهريون ڀيرو هتي سنڌ ۾ آيو هجي: لڳي ٿو ته ڪا يورپي چِٻ اچي اسان وٽ پهتي آهي - ۽ ٻيو به گهڻو ڪجهه ۽ مون ويٺي ٻڌو ۽ سوچيو ته سندن ڳالهايل جملن مان ڪهڙو جملو صحيح هو ۽ ڪهڙو غلط !

عجيب ڳالهه آهي: ٻوليءَ جي وياڪرڻ جو فعلي ترڪين ۽ ضميري پڇاڙين جهڙو اهم ۽ بنيادي موضوع ايڏيءَ بيڌيانيءَ ۽ بگاڙي جو شڪار ٿي وڃي ۽ مٿان وري جيڪو صحيح ڳالهائي /لکي، ان تي ٽوڪ منجهان کليو وڃي، ۽ جيڪو غلط ڳالهائي/ لکي، ان کي ٺيڪ سمجهندي، ڪجهه به نه چيو وڃي !

ڳالهه ڪجي اصول ۽ علم جي. مثال طور، ”مان آيو“ (آيُم) يا ”مان لکندو“ (لکندم) ۽ اهڙيون ئي ٻيون صورتون علمي ۽ اصولي طرح صحيح آهن ۽ ائين ئي ڳالهائڻ ۽ لکڻ گهرجن. ائين چوڻ سان ”بروهڪو“ يا ”پرڏيهي“ ٿي پوڻ جهڙو بي مغز عذر ڏيئي، پاڻ کي هروڀرو، زوريءَ ۽ اجايو صحيح سڏڻ ڪو علمي رويو ناهي. هڪ ”بروهي“ يا ”پرڏيهي“ لفظن کي صحيح معنيٰ ۽ مفهوم ۾ ڪم آڻي، جيڪڏهن صحيح اُچاري ۽ ڳالهائي ٿو ته ان تي کلندڙ، ٽوڪ ڪندڙ کي ڇا سمجهبو؟ کلڻو ۽ ٽوڪ ڪرڻي ئي آهي ته ان تي ڪرڻ گهرجي، جيڪو غلط ڳالهائي ۽ لکي ٿو.

رحم جوڳي حالت آهي ! ٻين ٻولين جي قدرتي ۽ تاريخي وارثن کي اهو اونو ته پرڏيهي ماڻهو سندن ٻوليءَ کي بگاڙن ٿا، ان ڪري اهي پاڻ وٽ ايندڙ پرڏيهين کي اچڻ کان اڳ يا ايندي ئي پنهنجي ٻوليءَ جي سکيا ڏين ٿا، پر اسين سنڌي آهيون(جيڪي سياسي سببن جي ڪري پاڻ وٽ ايندڙ پرڏيهين کي پنهنجي ٻولي سيکارڻ جي پوزيشن ۾ ته ناهيون)، پاڻ ئي پنهنجي ٻوليءَ کي بگاڙيو ويٺا آهيون ۽ بگاڙيندا وڃون پيا، جڏهن ته اسان وٽ جيڪو پرڏيهي اچي ٿو، اهو ڪوشش ڪري يا اڻڄاڻائيءَ وچان اسان جي ٻوليءَ کي جيڪڏهن صحيح ڳالهائي ٿو ته اسين ان کي شابس ڏيڻ بدران اٽلو مٿس کِلون ۽ ٽوڪون ڪريون ٿا! ٽوڪ لائق حيثيت ۾ ڪير هئڻ گهرجي؟

دنيا ۾ جو به ڏاهو ٿيو آهي، جاهلن پاران ٽوڪ، چٿر، تبرا ۽ ڌڪار جو شڪار ٿيو آهي. پر دنيا ۾ علم ۽ سائنس جي موجودگي ۽ واڌ ٻڌائي ٿي ته اڪابر ۽ عالم ماڻهن ۽ سچائيءَ ۽ علم اڄ تائين اڻڄاڻن ۽ جاهلن کان مات نه کاڌي آهي.

ضمير(ضميري پڇاڙيءَ جي صورت ۾) هوندي به ساڳيو فاعل وڌيڪ، ٻيو ڀيرو آڻڻ سبب هڪ وڏي غلطي ڪندا رهيا آهيون، ۽ سنڌي ٻوليءَ کي اهڙين غلطين سان رچائي ”مالامال“ ڪري ڇڏيو اٿئون، ڇا، اهڙين غلطين کي درست ڪري سگهجي ٿو.

جيڪڏهن درست ڪرڻو ۽ رکڻو آهي ۽ وڌيڪ بگاڙي کان بچائڻو آهي، ته اسان کي وسيع ذهن رکي، مستقل مزاجيءَ سان اهو ڪم ڪرڻو پوندو. پهرين ذميواري عالمن ۽ ليکڪن، پبلشرن ۽ ايڊيٽرن تي اچي ٿي.

*      *      *

”اسين توهان وٽ شام جو ٺيڪ ڇهين وڳي پهچنداسون“- جيئن ئي مون اهو جملو ڳالهايو، تيئن منهنجي ذهن ۾ هڪ خيال آيو: ”ڇا، مون اهو جملو سنڌي ٻوليءَ جي وياڪرڻي اصولن موجب صحيح ڳالهايو؟“

پنهنجيءَ ڄاڻ آهر مٿي ڏنل/ لکيل ٿوري سوچ ويچار کانپوءِ مون کي محسوس ٿيو ته مون اهو جملو غلط ڳالهايو. هي جملو صحيح تڏهن ٿيندو، جڏهن هينئن چئجي يا لکجي:

”اسين توهان وٽ شام جو ٺيڪ ڇهين وڳي پهچندا“.

يا

”توهان وٽ شام جو ٺيڪ ڇهين وڳي پهچنداسون“.

هن جملي ۾ لفظ ”ٺيڪ“ شدت، اسٽريس پيدا ڪري ٿو. اهو ساڳيو جملو بنا شدت جي هينئن چئبو يا لکبو:

”اسين توهان وٽ شام جو ڇهين وڳي پهچندا“.

يا

”توهان وٽ شام جو ڇهين وڳي پهچنداسون“.

هن جملي ۾ ”توهان“ جي بدران به ضميري پڇاڙي ڪم آڻي سگهجي ٿي:

”شام جو ڇهين وڳي پهچنداسونوَ“

۽ جيڪڏهن شدت سان چوڻو آهي ته:

”شام جو ٺيڪ ڇهين وڳي پهچنداسونوَ.“ (”ٺيڪ“ بدران ”هر حالت ۾“ به چئي سگهجي ٿو.)

”اسين توهان وٽ پهچندا“ جي بدران ”پهچنداسونوَ“.

ضميري پڇاڙي هڪ بهترين، نازڪ ۽ اهم خصوصيت آهي. ٻوليءَ کي سهڻو ۽ سهنجو ٺاهي ٿي ۽ نه رڳو جملي کي ننڍو ڪري ٿي، پر ان کي سولو ڪري ڳالهائڻ ۾ وقت، ۽ لکڻ ۾ وقت، جاءِ ۽ فالتو پورهيي کان بچائي ٿي. اسان ضميري پڇاڙيءَ جي اصولي فائدن کي تباهه ڪري، بي ڌيانيءَ ۽ اڻڄاڻائيءَ وچان هڪ اجايو بار پاڻ تي وڌائي ڇڏڻ سان گڏ ٻوليءَ جي فطري سونهن ۽ جوڙجڪ کي به هاڃو رسايو آهي (جيڪو صدين کان ڪاهيندڙ ڌاريا به نه رسائي سگهيا).

ڇا، سنڌي ماڻهو، خاص ڪري عالم، ليکڪ ۽ پبلشر، وسيع ذهن رکي، پنهنجو پاڻ کي هي سوال ورجائي پڇي سگهون ٿا:

”ڇا، مون هي جملو صحيح ڳالهايو/لکيو/سوچيو/ڇپيو؟“.

(مهراڻ 1-2/1994ع)