علائقن/ملڪن جا نالا         ڳوٺن، ماڳن،مڪانن ۽ شهرن جا نالا          ماڻهن جا نالا

حروف                          حروف                  حروف

سنڌي

مڪران  عربي مڪران    عربي   سنڌي    سنڌي  عربي  عربي   سنڌي  سنڌي   عربي  عربي  سنڌي

                    م      م                                                                   

                    ک     ڪ      ٻُڌا       بده     ب      ٻ      راسڪ  راسک  ک     ڪ

                    ر       ر        ڪيچ     کيز     ز       چ                                

                    ن       ن                                                                   

توران     طوران    ط      ت      ڪنزپور  قنزپور  ق      ڪ      -        بلهرا    -       -

                                                       ب      پ      رتن     تن             

                                                      (رياضي دان جو نالو)

سبي  سيوي  س   س  برهمڻ آباد       برهناباد      ن        ڻ         گنگو کنکه      ک     ک

                      و    ب      ڀرج      بهرج  بهه  ڀ       (طبيب جو نالو)          

پنج آب        بنج آب  ب      پ        اروڙ    الرور  ر         ڙ         سنجهر  سنجهل        جهه    جهه

                                                                     (طبيب جو نالو)      ل        ر

                           مهراڻ   مهران    ن       ڻ    ڏاهر     داٻر         د      ڏ

                           بلڙي   بلري     ر       ڙ     ماڻڪ  منکه       ن      ڻ

                                                     (طبيب جو نالو)        ک           ڪ

                      مستونگ  مستنج  ک   ج   ڌلو   دهن    دهه   ڌ

                                                    (طبيب جو نالو)

                     گنگ/گننگو   کنک    ک   ک   ڀلو    بهه     بهه   ڀ

                     کنڀات          کنبايھ  ک   ک   (طبيب جو نالو)       

                     بڪار           بکار     ک   ڪ  جوڌو   جودر   در    ڌ

                     بکر             باکهر    کهه  ڪ                      

 

ميون جا نالا           کاڌا،طعام ۽ داليون            جڙين ٻوٽين جا نالا

سنڌي     عربي  حروف   سنڌي   عربي    حروف   سنڌي   عربي                         حروف

         عربي سنڌي                      عربي         سنڌي                  عربي   سنڌي

ليمو    ليمونه  -       -       سنبوسا        سموسک              ڪرڻ ڦل      قرنفل   ن        ڻ

                                   ف      ڦ

                                                 مختلف مفزن

                                                ۾ پڪل گوشت      

انب    انبج      -     -

نارنگي نارنج    ج     ک     مڱ   منج      ج    ڃ                     دارچيني      دارصيني    ص      چ

ميوو   مهوا      -    -       کچڙي              کشري      ک   ک                     چندن           صندل    ص       چ

            ش چ

            ر   ڙ

فتح نامو (چچنامو) اصل عربي ٻوليءَ ۾ لکيو ويو هو، جنهن کي پوءِ علي ڪوفي نالي هڪ عالم سنه 613 هه (1216ع) ڌاري فارسيءَ ۾ ترجمو ڪيو. اُن ۾ نج سنڌي لفظن کي عربي-سنڌي صورتخطيءَ ۾ هيٺ موجب لکيو ويو:

موجوده سنڌي عربي سنڌي رسم الخط              حروف

                                        عربي                  سنڌي

ٻڌرکو                  بده رکهو              ب              ٻ

دهه             ڌ

کهه            ک

ڀاٽيا           بهاتيه                  بهه             ڀ

ت              ٽ

ڀٽي            بهتي                  بهه             ڀ

ت              ٽ

 

ٿاڻو            تانه                     ت              ٿ

                                        ن               ڻ

جهم           جهيم                  جهه            جهه

راوڙ            راور                     ر               ڙ

ٻيٽ           بيت                   ب              ٻ

                                        ت              ٽ

ٺڪر           تکر                    ک             ڪ

                                        ت              ٽ

ڪاڪا راڄ     کاکا راج                       ک             ڪ

                                        ج              ڄ

ڍنڍ             دندهه                  دهه             ڍ

                                        د               ڍ

ڏاهر            داهر                    د               ڏ

جوڻو           جونه                    ڻ               ن

چڱي           چنگي                  گ             ڱ

مرحوم عبدالڪريم لغاريءَ چچنامي ۾ نج سنڌي آوازن لاءِ ڪم آيل جيڪو عربي-سنڌي حروفن جو چارٽ ڏنو آهي، سو هيٺ نقل ڪري ڏجو ٿو:

نج سنڌي آوازن لاءِ موجوده            چچنامي ۾ ڪم آندل حرف

سنڌي صورتخطي ۾ حرف

ٻ ۽ ڌ                         ب+ دهه

ڀ ۽ ڏ                         بهه + د

ٻ ۽ د                         ب + د

ٿ ۽ ڍ                         ت ‎+ دهه

ٽ ۽ ڙ                         ت + ر

ٺ ۽ ڪ                               ت + ک

ڦ ۽ ڳ                               ؟ + گ

ڄ ۽ گهه                               ج+ گهه

جهه ۽ ڱ                              جهه‎ + نگ

ڃ ۽ ڻ                                 نج + ن

لغاري صاحب  لکي ٿو ته: ”مٿئين چارٽ کي ڏسڻ کانپوءِ هيءَ ڳالهه البته ڌيان ۾ رکڻي پوندي ته انوقت جي انهن عربي ۽ فارسيءَ جي مصنفين سنڌي لفظن کي لکڻ وقت سنڌي الف –ب ٺاهڻ جو قصد ڪري، نج سنڌي اُچارن لاءِ مٿيان حرف مقرر نه ڪيا، محض پنهنجي مقصد کي ظاهر ڪرڻ خاطر انهن اهي حرف مقرر ڪيا ۽ لکيا، تاهم اڳتي هلي ٻين فارسيدانن به اهائي واٽ ورتي ۽ نج سنڌي اچارن کي انهن ئي حروف ۾ تحرير ڪيو“ (1).·

مٿي ڏنل لفظن جي لڙهين جي جائزي کانپوءِ ائين چئي سگهجي ٿو ته عرب ماهرن، سنڌيءَ جي خاص آوازن لاءِ عربي حروفن جي مدد ورتي ۽ انهن ۾ تبديليون آڻي سنڌي آوازن لاءِ عربي-سنڌي حروف جوڙيا. هنن اهي نوان ٺاهيل حروف ڪم آڻي، انهن جي مدد سان نج سنڌي آواز لکيا ۽ حروفن جون چارئي صورتون –ابتدائي، وچين، آخري ۽ سالم – ڪم آنديون؛ مثلاً ”ب“ جو مثال وٺو:

ابتدائي صورت        وچين صورت  آخري صورت  سالم صورت

             بـ                ـبـ                                  بـ                       ب

حاصل مطلب ته عرب ماهرن، محققن ۽ مورخن سنڌي ماڻهن، ماڳن، مڪانن، جڙين ٻوٽين وغيره لاءِ عربي-سنڌي حروف تهجيءَ لاءِ 28 عربيءَ جا حروف ڪم آندا، جن ۾ 16 حروف اهي هئا، جيڪي عربي ۽ سنڌي زبانن ۾ عام طور ڪم ايندا هئا؛ (13) حروف اهي هئا، جيڪي خالص عربي آوازن لاءِ ڪم ايندا هئا ۽ اهڙيءَ طرح نج سنڌي آوازن لاءِ ”22“ حروف عربي حروفن ۾ واڌارو يا ڦيرڦار آڻي، ٽٻڪا ڏيئي جوڙيا ويا؛ تفصيل هن ريت آهي:

عربي ۽ سنڌيءَ ۾ هڪجهڙن آوازن لاءِ حروف:

ا، ب، ت، ج، د، ر، ز، س، ش، ل، ڪ، م، ن، و، ه ۽ ي = جملي 16 حروف. عربن ”ک“، حرف ”ڪ“ لاءِ ڪم آندو.

عربيءَ جي خالص آوازن لاءِ حروف:

ث، ح، خ، ذ، ض، ط، ظ، ع، غ، ف ۽ ق = جملي 13 حروف.

خالص سنڌي آوازن لاءِ جوڙيل عربي-سنڌي حروف:

     نج سنڌي آواز         جوڙيل حرف          نج سنڌي آواز            جوڙيل حرف

ٻ              ب              چ              ش

پ              ف              ڇ              -

ڀ              بهه             ڌ               دهه

ٿ              ف/ت          ڏ               د

ٽ              تر              ڊ               در

ٺ              ت              ڍ               در

ڦ             ف              ڙ               ر

ڄ              ج              ک             ک

        جهه            جهه            گ             گ

        ڃ              نج             ڳ             گ

                                        گهه            گهه

        ڱ                             نگ/نج

                                        جملي  23 حروف

ڻ               ن

اهڙيءَ طرح عربي-سنڌي حروف تهجيءَ لاءِ جملي 52 حروف ڪم آندا ويا، جن جي مدد سان عرب سياحن، مورخن، ماهرن ۽ محققن سنڌي ٻوليءَ جا لفظ لکي، پهريون ڀيرو عربي-سنڌي رسم الخط جي شروعات عربن جي ابتدائي دور ۾ ڪئي. هنن جي لکيت مان معلوم ٿو ٿئي ته سنڌي جي سُر صوتين لاءِ اَٺَ حروف ڪم آندا ويا، اهي آهن:

اَ، اَ، اِ، اِي، اُ، اوُ، اي ۽ او.

هن سلسلي ۾ سڀ کان وڏيڪ مدد چچنامي، البيرونيءَ جي تحقيق ”ڪتاب الهند“ ۽ ٻين عرب عالمن ۽ ماهرن جي تذڪرن ۽ سفرنامن مان ملي ٿي، چچنامي ۾ ته هزارين نج سنڌي لفظ ڪم آندل آهن، جن ۾ ماڻهن جا نالا، ملڪن، ماڳن، مڪانن، ذاتين، قومن، قبيلن، دريائن، ڍنڍن، واهن ۽ شين جا نالا اچي وڃن ٿا. اهڙيءَ طرح عرب سياحن ۾ جاحظ، اصطخري، ابن حوقل، مسعودي، بزرگ بن شهريار ۽ ابن نديم به گهڻائي نج سنڌي لفظ، عربي-سنڌي رسم الخط ۾ لکيا آهن، جيڪي هن ڏس ۾ ڪا راءِ قائم ڪرڻ ۾ مدد ڪن ٿا.

چچنامي کانپوءِ گهڻي ۾ گهڻا نج سنڌي لفظ محقق البيرونيءَ بيان ڪيا آهن. هن جو ڪتاب ”ڪتاب الهند“ ته سنڌ ۽ هند جي سماجي ۽ ثقافتي تاريخ آهي، جنهن ۾ ڳاڻيٽي جي انگن کانسواءِ ڏينهن، هفتن، مهينن ۽ رنگن جا نالا، علم هيئت جا لفظ، گرهن ۽ سيارن جا نالا، طرفن ۽ ڏسين جا نالا، مهل ۽ گهڙيون، جدولون، مفاصلي جي ماپ لاءِ لفظن جون لڙهيون وغيره ڏنيون آهن، انهن مان ڪي هي آهن(1)· :

سخاؤ جي ڪتاب     البيرونيءَ جا   موجوده سنڌي         حروف

جو صفحو                  لفظ               لفظ     البيروني           سنڌي

19             مليج           مليڇ   ج              ڇ

40             دهرم          ڌرم    دهه             ڌ

42             وديُت           وڄ             ڌيَ     ڄ

42             روپ            روپ            پ      پ

70             موڪش                موک           -ڪش کسه

101            ڪشتري               کتري          ڪش  ک

165            سموندر                سمنڊ          در      ڊ

116            وِنتي           وِٿي            ست    ٿ

117            چيتر           چيٽ           تر      ٽ

        جيشت                         شٽ    ڄ

177           باگن           ڦڳڻ           ب      ڦ

                                گ     ڳ

                                ڻ       ن

اهڙيءَ طرح ٻيا بيشمار لفظ، ”ڪتاب الهند“ ۾ مطالعو ڪري سگهجن ٿا. البيرونيءَ جي طرفان ڏنل لفظن جي اڀياس مان اُن وقت جي سنڌي لفظن جو صوتياتي (Phonetics) ۽ اصواتي (Phonological) جائزو توجهه جي لائق آهي. هڪ ته هُن (البيرونيءَ) نج سنڌي آوازن لاءِ يا ته نوان حرف جوڙيا آهن ۽ يا ته اُن جي ويجهو عربي رکي پنهنجو مقصد ظاهر ڪيو اٿس؛ مثال طور:

نوان جوڙيل حرف                       نج سنڌي آوازن جي ويجهو حرف

سنڌي آوازجوڙيل حروف سنڌي آوازويجهو حرف سنڌي آواز ويجهو حرف

ڌ       دهه     ڇ              ج      ٿ              ت

ڊ       در      ڦ             ب      گ             گ

                        ڳ     گ

                        ڻ       ن

                        ڄ      ج

                        چ      ج

اهڙيءَ طرح سنسڪرت ۽ هنديءَ جي مرڪب آوازن (Compound Sounds) لاءِ سنڌيءَ جي قانون (Law of assimilation) جو سهارو ورتو اٿس. سنڌيءَ جي قانون موجب، مرڪب آواز ۾ ڪم ايندڙ آواز هڪ ٻئي تي اثر ڪري، ڪنهن نئين آواز ۾ تبديل ٿي ويندا آهن. هيٺ البيرونيءَ جا مثال کڻي اهو قانون سمجهايو ويو آهي:

البيرونيءَ واري لفظ                 مرڪب آواز                 مرڪب آواز جا جزا                    آوازن ۾ جزن جي اثر کانپوءِ

       نئون ٺهيل آواز

وديت           ديَ             د+ ي                  ڄ

موڪش                ڪش          ڪ+ش                ک

ڪشتري               ڪش          ڪ‎+ش                ک

سموندر                در              د+ر    ڊ(اُترادي لهجي ۾ ”در“ ۾

                                استعمال ٿيندو آهي)

جيتر           تر              ت+ر           ٽ

جيست         شت            ش+ت         ٺ

وتسي          ست            س+ت         ٿ

سنڌي ٻوليءَ ۾ ”سنڌيءَ وارو مطالعو“ ڏاڍو دلچسپ آهي پر هن مقالي واري موضوع سان هن نئين موضوع جو واسطو ڪونهي(1).·

ڊاڪٽر بلوچ صاحب البيروني طرفان ڏنل لفظن سان ڪن جي فهرست ڏيندي لکي ٿو:

”مٿين مثالن مان ڏسبو ته محقق البيروني خالص سنسڪرت لفظن کانسواءِ ٻيا جيڪي عام مروج مڪاني نالا ۽ الفاظ استعمال ڪيا آهن، تن مان اڪثر موجوده سنڌيءَ سان ملن ٿا. ايڊورڊ سخاو، جنهن ”ڪتاب الهند“ کي ايڊٽ ڪيو آهي، تنهن پنهنجي مقدمي ۾ البيرونيءَ جي استعمال ڪيل مڪاني لفظن خصوصاً ڳاڻيٽي جي انگن بابت لکيو آهي ته اُهي جنهن ٻوليءَ جا آهن، سا بنسبت ٻين جديد هند-آريائي ٻولين جي، سنڌيءَ سان وڌيڪ مناسبت رکي ٿي ۽ ملي ٿي(2) اهي ڳاڻيٽي جا انگ هن ريت آهن:

عدد قطاري                                    عدد قطاري

حروف                                  حروف

البروني  موجوده   سنڌي البيروني          سنڌي   البيروني            موجوده سنڌي  البيروني           سنڌي

برقھ   برک، برڪت ق        ک/ڪ نوي    نائون   د       ڌ

بيھ    ٻيو     ب      ٻ      دهين   ڏهون   -       -

تريھ   ٽيو     تر      ٽ      يارهي  يارهون دوَ      ٻ

چوت   چوٿون  ت      ٿ      دواهي  ٻارهون دوَ      ٻ

پنجيَ  پنجون -       -       تروهي/ترهي تيرهون   تر      ت

ست    ڇهون  س     ڇ      چودهي چوڏهون        -       -

اتين    اٺون    ت      ٺ      پنچاهي        پنجاهون       -       -

مٿي پيش ڪيل مثالن کانپوءِ هي سوال ٿو پيدا ٿئي ته عربي-سنڌي رسم الخط جي شروعات ڪڏهن ٿي، ڪٿي ٿي ۽ پهرين پهرين هيءُ رسم الخط ڪنهن شروع ڪيو؟ هن ڏس ۾  ڊاڪٽر بلوچ صاحب پنهنجي راءِ ڏيندي لکي ٿو:

”پنهنجي هن ڪتاب”ڪتاب الهند“، ۾ بيرونيءَ ڪم از ڪم ٽن صورتخطين جو پتو ڏنو آهي، جيڪي 1020ع – 1030ع واري عرصي ۾ سنڌ اندر رائج هيون. ڀاٽيھ (جيسلمير) ۽ سنڌ جي ڪن ڀاڱن، يعني ته جيسلمير واري سرحد لڳ سنڌ جي اُڀرندين ڀاڱن ۾ ”اڌ-اکري ناگري“ هلندڙ هئي. انهيءَ مان ڀانئجي ٿو ته اندازن موجوده سکر، خيرپور، سانگهڙ ۽ ٿرپارڪر ضلعن جي اُڀرندين ڀاڱن ۾ ”اڌ-اکري ناگري“ ، هلندڙ هئي، سامونڊي ڪناري، يعني موجوده ٺٽي ضلعي جي ڏاکڻي ڀاڱي ۾ ”ملقاري“ رسم الخط رائج هئي. تاريخي اعتبار سان درياء کان اولهه طرف ميرپورساڪري واري علائقي ۾ آڳاٽي وقت کان ”نڱامرا“ قوم آباد هئي ۽ ٿي سگهي ٿو ته انهن جي صورتخطي منصوره ۾ ”سيندَبَ“ يعني ”سينڌو“ يا ”سنڌي صورتخطي“ هلندڙ هئي، اها عربي-سنڌي صورتخطي هئي، جيڪا پهر تائين منصوره واري علائقي ۾ استعمال ٿي ۽ اتان آهستي آهستي سڄي سنڌ ۾ رائج ٿي(1)“.·

هي هڪ اهڙو رايو آهي جنهن تي بحث ڪري سگهجي ٿو ۽ اهو قبول ڪي نٿو سگهجي ته سئندوَ رسم الخط عربي-سنڌي رسم الخط جو نالو هو. برهمڻ آباد(المنصوره) مان جيڪو ديسي رسم الخط ٺڪرين تي لکيل مليو آهي، احو لوهاڻڪي رسم الخط جهڙو آهي ۽ اهوئي ”سئندوَ رسم الخط“ هو.

”سئندوَ” عربي-سنڌي رسم الخط جو نالو نه هو، جنهن منصوره ۾ اها شڪل اختيار ڪئي. پر جيڪڏهن اهو قبول به کڻي ڪجي ته سئندوَ عربي-سنڌي رسم الخط جو نالو، ته اهو قبول ڪري نٿو سگهجي ته هي رسم الخط ڪو البيرونيءَ ايجاد ڪيو هو، ڇو ته البيرونيءَ کان گهڻو اڳ، جيئن مٿي بيان ڪيو ويو آهي ته جاحظ، اصطخري، مسعودي، ابن حوقل ۽ ٻين سياحن جي تاريخي ڪتابن ۾ ڪن نج سنڌي لفظن کي عربي سنڌي حروفن ۾ تبديليون آڻي، عربي-سنڌي رسم الخط ۾ لکڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي هئي. اهي تاريخون، جن جا نالا مٿي ڏنا ويا آهن. البيرونيءَ جي آمد کان ٽي –چار سئو سال اڳ لکجي چڪيون هيون. انهن ۾ عربي–سنڌي رسم الخط ڪم آندو ويو هو، ۽ عربي حروفن جي مدد سان نج سنڌي آوازن لاءِ حروف –تهجي جوڙي ويئي هئي. انهيءَ دليل جي آڌار تي قابل احترام شخصيت، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي راءِ سان، گهڻي معذرت سان، اتفاق نٿو ڪري سگهجي، جنهن ۾ ڊاڪٽر صاحب لکي ٿو:

”عربي-سنڌي صورتخطيءَ جو آڳاٽي ۾ آڳاٽو نمونو خود محقق بيرونيءَ جي لکت ۾ ملي ٿو. هن ”ملقاري“ لفظ ۾ ”ق“ حرف آندو . ”مڱر“ (منگر) ۽ اڱل (اَڱر) لفظن ۾ ”ڱ“ جي اُچار لاءِ ”ڱ“ حرف آندو اٿس.  يعني ته خود محقق بيروني سنڌ جي مقامي اُچارن کي ادا ڪرڻ لاءِ عربي حرفن تي ٽٻڪا ڏيئي نوان اکر ڪڍيا. اُن مان ظاهر آهي ته ”سنڌي-عربي صورتخطي“ جيڪا اسان تائين پهتي آهي، ان جا لکت ۾ تاريخي آثار 1025ع- 1030ع واري عرصي ۾ ملن ٿا“(1).

انهيءَ حقيقت کان انڪار نٿو ڪري سگهجي ته محقق البيرونيءَ ڪن نج سنڌي آوازن لاءِ نوان حروف گهڙيا، اُن لاءِ هن عربي حروفن ۾ ٽٻڪا ڏيئي يا ٻئي طريقي سان نج سنڌي آوازن لاءِ حرف جوڙيا؛ پر البيرونيءَ کان لڳ ڀڳ ٽي-چار سئو سال اڳ، عرب ۽ مقامي ماهرن، نج سنڌي آوازن لاءِ حرف ٺاهڻ لاءِ، عربي حروفن ۾ تبديليون آنديون، يا اُن نج سنڌي آواز جي ويجهو عربي ٻوليءَ جا حروف مقرر ڪيا. منهنجي هن رايي کي خود ڊاڪٽر بلوچ صاحب پنهنجي ڪتاب ۾، اڳتي هلي، صفحي 75 تي قبول ڪيو آهي. هو لکي ٿو:

”عرب-اسلامي دور ۾ نئين علمي، ثقافتي، سماجي ۽ سياسي ماحول جي زير اثر، سنڌي ۽ عربيءَ جو پاڻ ۾ گهاٽو رشتو، عمل ۽ رد عمل پيدا ٿيو، جنهن سان سنڌي ٻوليءَ جي لساني انفراديت مضبوط ٿي ۽ پڻ اها بين الاقوامي سطح تي تسليم ڪئي ويئي. انهيءَ انفرادي حيثيت ۽ اهميت سببان، سنڌي ٻوليءَ بابت بين الاقوامي سطح تي تحقيق شروع ٿي، جنهن ۾ جاحظ، ابن حوقل ۽ ٻين عالمن سنڌي ٻوليءَ متعلق حوالا قلمبند ڪيا. چوٿين صدي هجريءِ جي ٻئي نصف ۾ اسحاق ابن النديم انهيءَ تحقيق ۾ اڳتي وک وڌائي ۽ پڻ ساڳئي دور ۾ بشر بن عبدالوهاب الفزاري سنڌي لغت جو وڌيڪ گهرو مطالعو ڪيو. ان بعد پنجين صدي هجريءَ جي پهرئين اڌ ۾ بيرونيءَ سنڌ ۽ سنڌي ٻوليءَ بابت وسيع پيماني تي معلومات قلمبند ڪئي“(1).·

ڊاڪٽر صاحب اڳتي لکي ٿو:

”ٻين ٽين صدي هجريءَ کان وٺي عرب عالمن ”علم طب“ تي تحقيق شروع ڪئي ۽ دوائن ۾ استعمال ٿيندڙ معدنيات، جڙين ٻوٽين ۽ پسارڪي وکر بابت ڪتاب لکجڻ لڳا.

جدا جدا ملڪن ۾ جڙين ٻوٽين ۽ دوائن جي سمجهه ۽ سڃاڻپ خاطر ضروري هو ته انهن جا نالا ٻين اهڙين ٻولين ۾ ڏنا وڃن، جن جي ان دور ۾ بين الاقوامي حيثيت تسليم ٿيل هئي، يا جن ۾ جڙين ٻوٽين ۽ پسار جي ڄاڻ جو علم ڪافي ترقي ڪري چڪو هو.

سنڌ نه فقط ان وقت ۾ بين الاقوامي حيثيت رکندڙ هئي، پر سنڌ ۾ پسارڪي وکر جو واپار ايترو ته وڌيل هو، جو هند جي ٻين ڀاڱن جون جڙيون ٻوٽيون پڻ سنڌ مان اولهه طرف ٻين ملڪن ڏانهن موڪليون وينديون هيون. انهيءَ ڪري ٻين معاصر ٻولين سان گڏ سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ جڙين ٻوٽين ۽ پسارڪي وکرن جا نالا ڏيڻ ضروري سمجهيو ويو(2).“

ڊاڪٽر صاحب ساڳئي صفحي تي، اڳتي لکي ٿو:

”اهو چئي نٿو سگهجي ته سڀ کان پهريائين ڪڏهن کان وٺي پسارڪي وکر جا نالا سنڌي ۽ هنديءَ ۾ ڏنا ويا، غالبن اهو سلسلو ٻي صديءَ هجريءَ ۾ سنڌ ۾ ، منصوره جي عالمن کان شروع ٿيو ۽ پوءِ بغداد تائين پهتو(1).“

ڊاڪٽر صاحب جي، هن راءِ جي آخري پئراگراف مان صاف ظاهر آهي ته محقق البيرونيءَ کان لڳ ڀڳ ٻه سئو سال اڳ، سنڌي زبان ۾ پسارڪي وکرن، دوائن ۽ جڙين ٻوٽين جي نالن کي عربي-سنڌي رسم الخط ۾ لکڻ شروع ڪيو ويو هو ۽ نج سنڌي آوازن لاءِ عربي حروفن ۾ ڦيرڦار ڪري، موزون حروف بنايا ويا هئا. ڊاڪٽر صاحب جي حوالي مان معلوم ٿئي ٿو ته:

”چوٿين صدي هجريءَ جي آخر ۾، بشر بن عبدالوهاب الفزاري، پنهنجي ڪتاب، ”تفاسير الادويھ“ ۾ پسارڪي وکر ۽ دوائن جا سنڌي ۽ هندي نالا وڌيڪ تفسير سان درج ڪيا. ان کانپوءِ محقق البيرونيءَ سن  1050- 1051ع (1) ۾ پنهنجو ڪتاب، ”الصيدنه في الطب“ لکيو، جنهن ۾ جڙين ٻوٽين ۽ دوائن جا نالا يوناني، سرياني، عربي، فارسي، سنڌي ۽ هندي توڙي ٻين مقامي ٻولين ۾ قلمبند ڪيائين. بيروني منصوره پڻ آيو(2).·

”بيرونيءَ پنهنجي ڪتاب، ”ڪتاب الصيدنه في الطب“ ۾ مني سئو کن جڙين ٻوٽين ۽ دوائن جا نالا سنڌيءَ ۾ ڏنا آهن، جن مان اڌ کان وڌيڪ بشر جي ڪتاب، ”ڪتاب تفاسير الادويھ“ جي حوالن سان ڏنا اٿس ۽ باقي پنهنجي طرفان تحقيق ڪري لکيا اٿس. اهي نالاي سنڌي ٻوليءَ جي انفرادي اهميت ۽ بين الاقوامي علمي حيثيت بابت هڪ تاريخي دستاويزي حيثيت رکن ٿا“. (3)·

هيٺ بشر ۽ البيرونيءَ جي ڪتابن ۾ ڏنل انهن دوائن  ۽ جڙين ٻوٽين جا نالا، ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي ڪتاب مان سندن حوالي سان ڏجن ٿا ته جيئن انهن لفظن جي صورتخطين جي باري ۾ خبر پوي:

 

بشر جي ڪتاب تفاسير       البيرونيءَ جي ڪتاب  موجوده سنڌي لفظ   حرفن ۾ ڦير ڦار ۽ تبديل

الادويھ ۾ سنڌي      ڪتاب الصيدونه ۾                    عربي سنڌي سنڌي

لفظ جي لکت لکت                           لکت   لکت

لِمُ             لِمُ             لمِ/نِمُ         ڻ       ن

-               وَنُ              وَڻُ     

-               جاماها         جاماهو/ڊراماهو/       ڊر      ڊ

ڊاماهو

ب      ڀ

بنج            دهطورا         ڀنگ/ڌاتورو    نج     ک

دهه     ڌ

توتيھ          توتيھ          توتيو           -       -

-               منبهل         ميڻ ڦل                بهه     ڦ

حَرمُل          هملو           هرملو/هرمرو   ل       ر

                                                        هه

-               هين            هڱ           ن       ڱ

-               رفاقُطي                رپاڪُٽي(چانديءَ      ف      پ

                                جي ڪٽ)             ط      ت

                                                ق      ڪ

-               بولو            ٻُلهڻ           ب      ٻ

-               سند            سنڍ            د       ڍ

-               ڪتوره         کٿوري         ت      ٿ

-               شنکر          سڱر           ک     ڱ

        مٿين مثالن مان ثابت ٿو ٿئي ته عربي-سنڌي رسم الخط جي ابتدا، 187هه کان اڳ (لڳ ڀڳ 898ع ڌاري)، 864ع ڌاري عرب سياح جاحظ ڪئي هئي، جنهن جا مثال جاحظ جي ڪتاب ”رسالته فخرالسودان علي البيضان“ مان ملن ٿا؛ يعني البيرونيءَ جي آمد پنجين صدي هجري) کان ٽي سئو کن سال اڳ ٿي چڪي هئي، البت اهو تسليم ڪرڻو پوندو ته محقق البيرونيءَ اُن ۾ تبديليون آنديون ۽ اُن کي وڌيڪ مناسب ۽ معياري بنايو، جنهن کي نستعليق توڙي نسخ رسم الخطن ۾ لکيو ويندو هو. سنڌيءَ جي انهن ٻنهي قسمن جي لکت جا نمونا، ڪيترن ئي عربي ۽ فارسي ڪتابن توڙي ڪتبن تختين ۽ تحريرن ۾ ملن ٿا.

حاصل مطلب ته عربي-سنڌي رسم الخط جا سڀ کان پهريان مثال 864ع ۾، جاحظ جي ڪتاب ”رسالة فخرالسودان علي البيضان“ ۾ ملن ٿا. ان کانپوءِ ترت عربي-سنڌي رسم الخط جو نموني اُن قصيدي ۾ ملي ٿو، جيڪو 187هه (898ع) کان اڳ قلمبند ڪيو ويو، جيڪو يحيٰ بن خالد برمڪيءَ جي درٻار ۾، پڙهيو ويو هو. بلوچ صاحب پڻ اهائي دعويٰ ڪئي ۽ لکيو هو ته:

”سنڌي زبان جي هڪ شاعر سنڌي زبان ۾ بغداد جي برمڪي وزيرن جي تعريف ۾ هڪ قصيدو ٺاهيو. هي قصيدو يحيِٰ بن خالد برمڪيءَ جي درٻار ۾  پڙهيو  ويو هو. جيئن ته 187هه ۾ هارون الرشيد جعفر بن يحيٰ برمڪيءَ کي مارايو هو، انهيءَ مان ظاهر آهي ته هي بيت 187هه کان اڳ قلمبند ڪيو ويو هوندو. اهو بيت هو:

اره بره کنکره کرا کري مندره

ڊاڪٽر صاحب اڳتي فرمائي ٿو:

”سنڌي زبان ۾ چيل بيت جي، عربي رسم الخط ۾ هيءَ پهرين لکڻي آهي، جيڪا هاڻ اهڙي صورت اختيار ڪري چڪي آهي جو اصل لفظ جو پتو ئي نٿو پوي، انهيءَ هوندي به هيءُ آڳاٽو حوالو، سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ لاءِ هڪ قيمتي ”وَٿ“ آهي، سڀ کان اول ته هي سنڌيءَ ٻوليءَ جو عربي –سنڌي صورتخطيءَ ۾ سڀ کان پهريون لکيل نمونو آهي(1)“.·

بهرحال مٿي ڏنل دليلن جي روشنيءَ ۾ اهو چئي سگهجي ٿو ته سنڌي ٻوليءَ لاءَ  عربي-سنڌي رسم الخط جي ابتدا 864ع ۾ جاحظ جي ڪتاب، ”رسالته فخر السودان في علي البيضان“ ۾ نج سنڌي لفظن کي عربي-سنڌي رسم الخط ۾ لکڻ سان ٿي؛ انهيءَ عرصي کي سنڌ ۾ عربن جي حڪومت شروع ٿيڻ ۾ ( 93 هه ۾ عربن جي حڪومت سنڌ ۾ شروع ٿي هئي)، هڪ سئو کن سال گذريا هئا، هن رسم الخط ۾ اڳتي هلي چچنامي جي مصنف، البيروني ۽ ٻين ماهرن ۽ محققن پنهنجي نموني سڌارا ۽ واڌارا آڻي، اُن کي وڌيڪ معياري بنايو.

مددي ڪتابن جي فهرست

عربي ڪتاب

(2) ابن نديم: ”الفهرست“، اردو ترجمو، جلد دوم، ”هندوستان عربون کي نظر مين“ اعظم ڳڙهه، دارالامصنفين، 1962ع، ص ص 3-4

(3) ابوالحسن مسعودي: مورج الذهب و معاون الجواهر، اردو ترجمو، حصو اول ”هندوستان عربون کي نظر مين“ حوالو ڏنل آهي، ص ص 288 ۽ 286.

(4) اصطخري: ”المسالک الممالک“، اردو ترجمو، حصو اول، حوالو ڏنل آهي، ص ص 23- 74.

(5) بشاري مقدسي: ”احسن التقاسيم في معرفته“، اردو ترجمو، حصو اول، حوالو ڏنل آهي، ص ص 385 ۽ 386.

(6) بزرگ بن شهريار: ”عجائب الهند“، اردو ترجمو جلد اول، حوالو ڏنل آهي، ص ص 101 ۽ 202.

(7) جاحظ: ”رسالته فخر السودان علي البيضان“، اردو ترجمو، حوالو ڏنل آهي، ص ص 55،  73 ۽ 74.

اردو ڪتاب

(8) سيد سليمان ندوي: ”عرب و هند کي تعلقات“ دهلي، هندوستان اکيڊمي، 30-1929ع،  ص ص 67-69.

سنڌي ڪتاب

(9) ڀيرومل آڏواڻي: ”الف –ب ڪيئن ٺهي؟“، حيدرآباد ڀارتواسي پريس، ص 6.

(10) عبدالڪريم لغاري: سنڌي ا-ب جي ارتقا، ڄام شورو، انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي، 1976ع ص ص 32 ۽ 33.

(11) غلام علي الانا، ڊاڪٽر: ”سنڌي صورتخطي“، ڇاپو ٽيون، حيدرآباد سنڌ، سنڌي زبان پبليڪيشنس 1969ع ص ص 27، 93، 98.

(12) ايضا: ”لاڙ جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ“، ڄام شورو، انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي، 1979ع.

 (13) ايضا: مقالو، ”سنڌي لسانيات، صوتيات، لغت ۽ گرامر تي ٿيل تحقيق  ۽ اشاعت“، سماهي مهراڻ، ڄام شورو، سنڌي ادبي بورڊ 1983ع،

(14) ايضا: مقالي ”ڀنڀور جا آثار-سنڌي ٻولي ۽ سنڌي سماج جومطالعو“، سماهي مهراڻ، ڄام شورو، سنڌي ادبي بورڊ 84- 1983ع ص ص 61- 62.

(15) ايضا: ”سنڌي ٻوليءَ جو اڀياس، ڄام شورو، انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي، 1987ع،

(16) نبي بخش خان بلوچ، ڊاڪٽر: ”سنڌي ٻولي ۽ ادب جي مخصتر تاريخ“، ڇاپو ٻيو، حيدرآباد، زيب ادبي مرڪز، 1980ع، ص ص 49، 60، 63، 65، 71، 44، 78.

انگريزي ڪتاب

(17) Aitken, E.H., Gazetteer of the Province of Sinh, Karachi, American Steam Press, 1907, P 472.

(18) Burton, R.F., Sind and the Races that inhabit the Valley of River Indus, London W.H. Allen and Co: 1851,p 152.

(19) Daudpota, U.M Dr: Article, “Sindhi Literature”, published in Cultural Heritage of Pakistan, Karachi, Oxford University Press, 1955, p 156

(20) Sachau, E. C., Alberuni’sIndia, London, Kegan Paul Trench, Trubner, 1910, p 173.

(21) Stack, G., Grammar of Sindhi Language, 1849, pp.3-8.

(مهراڻ 4-1990ع)