سنڌيءَ ۾ مرڪب لفظ

ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي

سنڌي ٻوليءَ جو بڻ-بنياد ۽ بناوت سمجهائڻ لاءِ سنڌ ۽ ڀارت جي عالمن چڱائي تحقيقي مقالا ۽ ڪتاب لکيا آهن. انهيءَ هوندي پڻ سنڌيءَ ۾ ’لفظن جي رچنا‘ هڪ اهڙو موضوع آهي، جنهن تي جديد لسانيات جي اصولن مطابق تمام گهٽ لکيو ويو آهيسنڌي ٻوليءَ جا به سنڌي مرڪب لفظن جي بناوت تي گهرائيءَ سان بلڪل نه سوچيو ويو آهي. انهيءَ ۾ به روايتي طرز جا لکيل وياڪرڻ جيڪي منهنجيءَ نظر مان نڪتا آهن، انهن مان ڪنهن به هڪ ۾ سنڌي لفظن جي رچنا صحيح نموني سمجهايل نه آهي. سنڌ جي عالمن ۾  ڊاڪٽر غلام علي الانا پهريون عالم آهي، جنهن سنڌي گرامر جي  مسئلن هيٺ لفظ، سنڌي، ڌاتو ۽ مصدر وغيره موضوعن تي، جديد لسانيات جي اصولن مطابق بحث ڪيو آهي. انهيءَ ڏس ۾ سندس تازو شايع ٿيل ڪتاب ’سنڌي ٻوليءَ جو اڀياس‘ هڪ ساراهه جوڳو اضافو آهي(1)·. انهيءَ ڪتاب ۾ هن لفظن جي قسمن، بناوت، مرڪن ۽ مرتب وغيره لفظن جي رچنا ۽ سنڌي صرفيات جي ٻين به پهلوئن تي ٿوري ۾ بحث ڪيو آهي.

غلام علي الانا، علي نواز جتوئي، نبي بخش بلوچ، سراج الحق ميمڻ ۽ ٻين ڪيترن ئي عالمن سان، سنڌ ۾ سچل بين الاقوامي ڪانفرنس جي موقعي تي ملاقاتون ٿيون، پر ساڻس اڪيلائيءَ ۾ ويهي، علمي موضوعن تي ويچارن جي ڏي وٺ ڪرڻ جو وجهه نصيب ٿي نه سگهيو. وري به شڪر آهي ٻاجهاري ڌڻيءَ جو، دلبرن جو ديدار ته ٿيو. سنڌي ٻوليءَ ۾ لفظن جي وصف، لفظن جا قسم، مرڪب، مرتب ۽ دُهراءَ وارن لفظن جي بناوت، صرفيه ۽ صرف جي سمجهاڻي وغيره موضوعن تي غلام علي الانا جيڪي ڪجهه لکيو  آهي، انهيءَ ۾ ڪيترن هنڌن تي سڌارن ۽ واڌارن جي ضرورت آهي، فرصت ۾ ساڻس گڏ ويهي، انهن سوالن تي ويچارن جي ڏي وٺ ڪرڻ جي گهڻي خواهش هئم، جيڪا پوري ٿي نه سگهي. انهيءَ ڪري هتي ٿوري ۾، سنڌي ٻوليءَ ۾ مرڪب لفظن جي بناوت بابت پنهنجا ويچار عالمن اڳيان رکان ٿو.

’سنڌي ٻوليءَ جي صرفي بناوت‘ (1)· نالي پنهنجي ٿيسز ۾ مون سنڌي لفظن جي بناوت، قسمن ۽ ٻين واسطيدار سوالن تي وستار سان بحث ڪيو آهي. هتي انهن مڙني ڳالهين کي پيش ڪرڻ مشڪل آهي. انهيءَ ڪري هن مضمون جي محدود دائري ۾ فقط سنڌي مرڪب لفظن جي بناو ت ۽ انهن جي مکيه قسمن تي پنهنجا ويچار رکڻ منهنجو مقصد آهي.

لفظن جا قسم

بناوت جي لحاظ کان لفظن جا گهڻا قسم آهن، انهيءَ تي ويچار ڪرڻ کان اول اچو ڏسون ته لفظ ڇا کي ٿو چئجي؟ سونهاري شاهه لطيف جو هيءُ بيت ڏسو:

سائينم! سدائين ڪرين مٿي سنڌ سُڪارَ،

دوست! مِٺا دلدار! عالم سڀ آباد ڪرين.

ڪنهن کان به پڇبو ته هن بيت ۾ گهڻا لفظ آهن، ته هڪدم ڳڻي ٻڌائيندو ته تيرنهن، انهيءَ مان ظاهر آهي ته عام طور هرڪو ماڻهو انهيءَ روپ کي لفظ سمجهي ٿو، جيڪو ڳالهائڻ ۾ الڳ اُچارجي ٿو يا لکڻ ۾ ٻئي روپ کان جدا لکيو وڃي ٿو. حقيقت ۾ ”لفظ“ جي سمجهاڻي ايتري آسان نه آهي، جيتري هتي محسوس ٿئي ٿي. لسانيات جا ماهر ”لفظ“ جي اهڙي عام وصف اڃا تائين يار ڪري نه سگهيا آهن، جيڪا سڀني ٻولين جي لفظن سان لاڳو ٿي سگهي. انهيءَ ڪري هتي اسين لفظن جي وصف تي وستار سان بحث نه ڪري ٿلهي ليکي چئي سگهون ٿا ه ڪوبه معنيٰ ڀريو روپ، جيڪو عام طور ڳالهائڻ ۾ اڪيلي سر اُچاري سگهجي ٿو، تنهن کي ”آزاد روپ“ يا ”لفظ“ (Free form or word) چئجي ٿو. انهيءَ سمجهاڻيءَ موجب هتي ڏنل بيت ۾ جيڪي تيرهن روپ استعمال ٿيا آهن، انهن ۾ هرڪو آزاد روپ يعني لفظ آهي.

هاڻي اچو ته اِنهن لفظن تي وڌيڪ باريڪيءَ سان ويچار ڪريون. ڇا اِهي سڀئي لفظ ساڳئي قسم جا آهن؟ ڇا اسين اِنهن سڀني لفظن کي ننڍڙن معنيٰ ڀرين جزن ۾ ڀڃي سگهون ٿا؟ ”سائينم“، لفظ جي ڀيٽ ڏيرم، سهرم، پُٽم، ڌيڻم سان ڪري، اسين خاطريءَ سان چئي سگهون ٿا ته انهن لفظن ۾ آخري ”-م“ جو مطلب آهي- ”منهنجو، منهنجا“، ساڳئيءَ طرح، ”سُڪار“ لفظ جي ڀيٽ سُپت، سُڳنڌ، سُويل سان ڪري، اسين چئي سگهون ٿا ته انهن لفظن ۾ ”سُ-“ جي معنيٰ ”سُٺو“، ”دلدار“ لفظ وانگر سنڌيءَ ۾ ٻيا لفظ آهن: جاگيردار، مڻيادار، پهريدار، لهڻيدار، وغيره. انهن جي آڌار تي اسين هتي ”-دار“ جزو ڀڃي الڳ ڪري سگهون ٿا. اهو ”وارو“ يا اسم فاعل جو مطلب ظاهر ڪري ٿو. انهن مثالن ۾ ”-م“، ”-دار“ اهڙا ننڍڙا معنيٰ ڀريا جزا آهن، جيڪي ڳالهائڻ ۾ اڪيلي سر استعمال نه ٿيندا آهن. اهي هميشه ڪنهن لفظ جي آخر ۾ ڳنڍيل هوندا آهن. ساڳيءَ طرح ”سُ-“ به ننڍڙو معنيٰ ڀريو جزو آهي. جيڪو عام ڳالهائڻ ۾ اڪيلو نه اُچاربو آهي. اهو هميشه ڪنهن لفظ جي اڳيان ڳنڍيل هوندو آهي. ڪوبه معنيٰ ڀريو روپ جيڪو عام طور ڳالهائڻ ۾ اڪيلي سر ڪتب نٿو اچي ۽ هميشه ڪنهن لفظ ۾ ڳنڍيل جزو بڻجي اسعمال ٿئي ٿو، تنهن کي ”پَروَس روپ“ (Bound form) چئبو آهي.

”سُ-“ ۾ ٻه آواز آهن-س +اُ؛ ”دار“ ۾ چار آواز آهن- دُ+آ+ر+اَ؛ ”م ِ“ ۾ ٻه آواز آهن-م +اِ. ساڳيءَ طرح، مٿي (م+اَ+ٿ+اي)، سِنڌ(س+اِ+ن+ڌ+اَ) وغير لفظن کي به انهن آوازن ۾ ڀڃي سگهجي ٿو، جن مان اهي لفظ جڙيا آهن. پر انهن آوازن کي اڪيلي سر پنهنجي ڪابه معنيٰ نه آهي. اُهي جڏهن ڪنهن مقرر ترتيب ۾ اچن ٿا، تڏهن گڏجي ڪو معنيٰ ڀريو لفظ ٺاهين ٿا. ڪنهن به ٻوليءَ جي آوازي سرشتي ۾ ننڍو جزو آهي ’آواز‘ (Sound, Phone) . انهيءَ کي پنهنجي معنيٰ نه هوندي آهي، پر اُهو ڪنهن ترتيب ۾ اچي معنيٰ جو اظهار ڪندو آهي. ٻئي طرف، ٻوليءَ جي وياڪرڻي سرشتي ۾ ننڍي ۾ ننڍو معنيٰ ڀريو جزو آهي، ”صرف يا روپ“ (Morph) انهيءَ کي پنهنجي سر معنيٰ ضرور هوندي آهي. اُهو يا ته آزاد هوندو آهي (جيئن ته سنڌ، عالم، آباد) يا پرََوَس، (جيئن ته- سُ-، دار، م ِ). انهيءَ لحاظ کان چئبو ته هتي ڏنل بيت ۾ جيڪي تيرهن لفظ ڪتب آيا آهن، اُهي صرفي بناوت جي خيال کان هڪ قسم جا نه آهن. انهن ۾ هڪڙا لفظ اُهي آهن جيڪي هڪ صرف يا روپ مان ٺهيل آهن؛ ۽ ٻيا لفظ آهن جن کي ٻن يا وڌيڪ صرفن ۾ ڀڃي سگهجي ٿو. هاڻي اچو، ڏسون ته انهيءَ بيت ۾ صرف يا روپ گهڻا آهن؟

(1) سائينم: (سائين+ م)= ٻه صرف

(2) سدائين: (سدا+اِين)  = ٻه صرف

(3) ڪرين: (ڪَر+‎اِين ”ضمير حاضر واحد“) = ٻه صرف

(4) مٿي:  (مَٿ+اي ”ظرف جي معنيٰ“)  = ٻه صرف

(5) سنڌ:  (سنڌ)  = هڪ صرف

(6) سُڪارَ:  (سُ+ڪار+آ ”جمع جي معنيٰ) = ٽي صرف

(7) دوستَ:  (دوست+اَ، حالت ندا جي معنيٰ) = ٻه صرف

(8) مِٺا: (مِٺ+اَ ”حالت ندا جي معنيٰ“) = ٻه صرف

(9) دلدارَ: (دل + دار+اَ حالت ندا) = ٽي صرف

(10) عالم: (عالم) = هڪ صرف

(11) سڀ: (سڀ) = هڪ صرف

(12) آباد: = (آباد)  = هڪ صرف

(13) ڪرين: (ڪر+اين ”ضمير حاضر واحد“) = ٻه صرف

انهيءَ طرح ڏسبو ته هن بيت ۾ تيرهن لفظ آهن، پر چوويهه صرف آهن. سنڌ، عالم، سڀ، آباد، اهي اهڙا  لفظ آهن، جن ۾ هر هڪ لفظ، هڪ صرف مان ٺهيل آهي. يڪ- صرف لفظ کي ”مفرد“ يا سادو لفظ“  (Simple word) چئبو آهي. ٻئي طرف اَهو لفظ، جنهن کي هڪ يا هڪ کان وڌيڪ پروس صرف (روپن) ۾ ڀڃي سگهجي، تنهن کي (مرتب لفظ) (Complex word) چئبو آهي.

هاڻي لفظن جا ڪجهه وڌيڪ مثال ڏسو:  گهر ڌڻي، اُتر واءُ، خوشبو، ڍڳي گاڏي، هردلعزيز، هرفن مولا، انهن لفظن کي ٻن يا ٻن کان وڌيڪ لفظن ۾ ڀڃي سگهجي ٿو: جيئن ته گهر ڌڻي (گهر+ڌڻي= گهر جو ڌڻي)؛ اَتر واءُ (اُتر+واءُ=اُتر جو واءُ)؛ خوشبو (خوش+ بو= سٺي بو)؛ ڍڳي گاڏي(ڍڳي+ گاڏي= ڍڳي جي گاڏي)؛ هردلعزيز (هر+دل+عزيز= هر هڪ دل جو عزيز)؛ هرفن مولا (هر+ فن+مولا= هر هڪ فن ۾ مولا يعني هوشيار). اهو لفظ جنهن کي هڪ يا هڪ کان وڌيڪ لفظن ۾ ڀڃي سگهجي، تنهن کي مرڪب لفظ (Compound word) چئبو آهي.

لفظن جي رچنا جو هڪ ٻيو قسم ڏسو: گهر گهر، هٿون هٿ، مِٺائي ٻِٺائي، ڦٿ ڦٿ، کڙکڙ، ڦٽاڦٽ، بڪ بڪيو، وغيره انهن لفظن ۾ بنيادي روپ يا لفظ جو هوبهو يا ڪي قدر تبديل سان دهراءُ آهي. ”گهر گهر“ ۾ ”گهر“ لفظ به دفعا آيو آهي. ”هٿون هٿ“ ۾ ”هٿ“ لفظ ڪي قدر تبديل سان ٻه دفعا ڪتب آيو آهي. ”بڪ بڪيو“ ۾ ”بڪ“ لفظ کي ٻه دفعا دُهرائي، پٺيان ”يو“ پڇاري لڳائي ويئي آهي. اهڙن لفظن کي دهراءُ وارا يا ”دهرايل لفظ“ (Reduplicated words) چئجي ٿو.

هتي بناوت جي لحاظ کان سنڌي لفظن جا جيڪي قسم ڄاڻايا ويا آهن، انهن کي چارٽ ۾ هيٺينءَ ريت سمجهائي سگهجي ٿو.

لفظن جي اندروني رچنا جو اڀياس ڪرڻ لاءِ مفرد لفظن جي اڀياس ڪرڻ جي ضرورت نه آهي، ڇاڪاڻ ته اهي يڪ-صرفيا لفظ آهن. انهن جي ابتڙ مشق لفظ اُهي آهن، جن جو ڇيد ٻن يان وڌيڪ صرفن ۾ ڪري سگهجي ٿو. اهي ڪنهن بنيادي صرف مان ڦُٽي نڪتا آهن.

(i) هڪدم ويجها جزا (Immediate Constituents)

ڪنهن به مشق لفظ جي رچنا ۾ جڏهن ٻن کان وڌيڪ جزا ڪتب آيا آهن، تڏهن انهيءَ جي صحيح ڍنگ سان رچنا سمجهڻ لاءِ ضروري آهي ته ان کي ٻن هڪدم ويجهن جزن ۾ ڀڃجي، جن مان ڪوبه  هڪ جزو يا ٻئي جزا وري وڌيڪ جزن ۾ ڀڃي سگهجن ٿا. هر هڪ لفظ جي رچنا ۾ ڪا مقرر ترتيب هوندي آهي، جنهن ۾ جوڙجڪ جون الڳ الڳ سطحون هونديون آهن.

انهن جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ سان ئي لفظ جي صحيح رچنا جي تصوير چٽي ٿي بيهندي آهي. جزن جي فقط لسٽ ڏيڻ سان رچنا جي ترتيب معلوم ٿي نه سگهندي. مثال طور، هيٺ ڏنل لفظن جي رچنا ڏسو:

”بيهوشي“ هڪ مرتب لفظ آهي، جنهن ۾ ٽي جزا يا صرف: بي+هوش+اِي. انهيءَ لفظ کي جڪڏهن هڪدم ويجهن جزن ۾ ڀڃبو ته اهي آهن: بيهوش+اِي (هتي”اِي“ پڇاڙي اسم ذات ڏيکاري ٿي. ان طرح، سڄي لفظ جو مطلب آهي ’بيهوش هئڻ جي حالت‘ ان بعد ”بيهوش“ کي به ٻن صرفن ۾ ڀڃي سگهجي ٿو. ’بي+هوش‘ (هتي ”بي“ اڳياڙي، ”کانسواءِ“ جو مطلب ظاهر ڪري ٿي، يعني ’هوش کانسواءِ‘. هن لفظن کي پهرين سطح تي ”بي+هوشي“ ۾  ڀڃڻ ٺيڪ نه آهي، ڇاڪاڻ ته ٻوليءَ جي رواج موجب سنڌيءَ ۾ ”هوشي“ غلط رچنا آهي. هن لفظ جي رچنا کي هيٺينءَ ريت ڏيکاري سگهجي ٿو:

بيهوشي= بي+هوش+اِي

                                         2

                 1

(الف)- خط لکارايائينس: هن جملي ۾ ”لکارايائينس“ مرتب لفظ آهي، جنهن جي رچنا هيٺينءَ طرح آهي:

(1) لکارايائين+س (”س“ يعني هُن کي)

(2) لکارايه +اَئِين (-اَئِين يعني هُن)

(3) لکارا+ را (”را“ ٻٽو بالواسطه صرف)

(4) لکا+را (”را“ ٻٽو بالواسطه صرف)

(5)لک+آ(”آ“ بلواسطه صرف)

هن مثال ۾ لکارايه – مشتق فعل-بنياد آهي، ”آئِين“ ۽ ”سِ“ ضمير متصل ڏيکاريندڙ صرف آهن.

هن لفظ جي صرفي رچنا کي چارٽ ۾ هيٺ ڄاڻايل طريقي سمجهائي سگهجي ٿو.

لک+آ +ا+يه+اَئِين+سِ

             5    

                   4

                          3

                                  2

                                            1

(ب)- نِهَٿيَاربندي (Disarmanment) مرتب لفظ آهي، جنهن جي صرفي رچنا هيٺ ڏيکاريل نموني سمجهائي سگهجي ٿي. انهيءَ جي معنيٰ آهي- ”هٿياربند هئڻ جي حالت تي بندش“.

نِهَهٿياربندي- هن ۾ ڇهه صرف آهن:

نِ + هَٿِ + يا+ آر + بند + اِي.

(1) نِ + هٿياربندي (”ن“ ناڪاري معنيٰ)

(2) هِٿياربند+اِي (”اِي“ اسم ذات صرف)

(3) هِٿيار+بند (هٿيارن سان تيار ٿيل)

(4) هِٿيا+آر (اسم جي نشاني)

(5) هٿَ +يو (هتي ”يو“ ڦري ”يا“ ٿيو آهي)

”هٿيار“ لفظ جي ويتپتي ڪيترين ڊڪشنرين ۾ هن ريت سمجهايل آهي: هٿ+يو. هندي، اُردو، راجسٿاني وغيره ٻولين ۾ ”هَٿِيا“ لفظ آهي، يعني اَها شيءِ جنهن کي هٿ سان جهلي ڪتب آڻجي. سنڌيءَ ۾ ان کي اسين ”هٿيو“ چوندا آهيون. هنديءَ ۾ ”هاٿ“ مان ٺهيل فعل ”هٿيانا“ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”هٿ ۾ کڻڻ، هٿ ڪرڻ“ ”هٿيا“ پٺيان ”آر“ صرف لڳل آهي، جيڪو سنسڪرت ”ڪار“ پڇاڙيءَ جو بگڙيل روپ آهي. جيئن ته: ڪنڀ+ڪار(سنڌيءَ ۾ ڪنڀ+آر= ڪنڀارُ،  ڪنڀر يعني جيڪو دلا وغيره ٺاهي ٿو)؛ لوهه+ڪار (سنڌيءَ ۾ لوهه+ آر= لوهار، لُهر يعني جيڪو لوهه مان برتن، اوزار وغيره ٺاهي ٿو). اِن طرح، هٿيار لفظ جي اشتقاقي معنيٰ آهي، اُها شيٰ جنهن کي هٿ ۾ پڪڙي ٻئي کي مارڻ، زخمي ڪرڻ لاءِ ڪتب آڻجي ٿو، يعني اوزار، لٺ، بندوق، تلوار وغيره.

نِ+هٿِ+يا+آر+بند+اِي

         5

                   4

                            3

                                     2

                                                1

(ت)- هرفن مولا هڪ مرڪب لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”هر هڪ فن ۾ مولا، يعني اُستاد، هوشيار“ انهيءَ ۾ پهرين سطح تي هڪدم ويجها جزا آهن، هر فن +مولا. ”هرفن“ ٻن لفظن جي ميل مان ٺهيل آهي؛ هر+فن. هن مرڪب لفظ ۾ پهرين سطح تي فن ۽ مولا کي هڪدم ويجهن جزن جي صورت ۾ ليکڻ غلط آهي، ڇاڪاڻ ته ٻوليءَ جي رواج موجب اها رچنا ڪانه ٿي ملي.

هو+ فن+مولا

           2

        1

(ث) بَڪ بَڪيو= بڪَ + بڪَيو. هتي ”بڪَ – بڪَ دهرايل لفظ آهي، جنهن ۾ ”يو“ پڇاڙي لڳائي مرتب صفت لفظ ٺاهيو ويو آهي.

هڪدم ويجهن جزن جي اصولن موجب، مشتق جي رچنا ۾ جدا جدا سطحون پرکڻ ئي صحيح طريقو آهي. انهيءَ کي ڌيان ۾ رکي، هاڻي اسين مرتب ۽ مرڪب لفظ جي تز وصف هن ريت ڏيئي سگهون ٿا.

”مرتب لفط“ (Complex word)  اهو آهي، جنهن ۾ هڪدم ويجهن جزن مان گهٽ ۾ گهٽ هڪ جزو پَروس روپ آهي.

”مرڪب لفظ“ (Compound word) اهو آهي، جنهن ۾ ٻئي هڪدم ويجها جزا آزاد روپ هوندا آهن.

مرتب لفظن جا اهڙا به مثال سنڌيءَ ۾ ملن ٿا، جن جي رچنا ٻن پروس روپن مان ٿيل هوندي آهي، مثال طور: اڻاٺ (اَڻ+ اَٺ)، سَڻڀو، اَڻڀو، سڻائو ۽ اَڻائو. مرڪب لفظ ۾ جڏهن ڪو پروس روپ لڳائي ان مان ٻيو لفظ ٺاهجي ٿو، تڏهن اهو مرتب ٿي پوندو آهي. جيئن ته پنجٽيهه (پنج+ٽيهه) مرڪب لفظ آهي، پر ”پنجٽيهون“ مرتب لفظ آهي، ڇاڪاڻ ته هتي پنجٽيهه+اون هڪدم ويجها جزا آهن، جن ۾ ”-اون“ پروس روپ آهي. ”چوٽيءَ ڦل“ مرڪب لفظ آهي، جنهن ۾ هڪدم ويجها جزا آزاد روپ آهن: چوٽيءَ +ڦلُ. هتي ”چوٽيءَ“ مرتب لفظ آهي- ”چوٽي+ اَ“ (هتي ”اَ“ پڇاڙي حالت عام جي نشاني آهي).

صرف (Morph) ۽ صرفيو (Morpheme)

اسان ڏٺو ته ٻوليءَ جي وياڪرڻي سرشتي ۾ ننڍي ۾ ننڍو معنيٰ ڀريو جزو آهي ”صرف“ اهو يا آزاد هوندو آهي جيئن ته: هوا، باهه، پاڻي، ها، نه، يا پروس هوندو آهي جيئن ته: (سُڪار) لفظ ۾ سُ؛ ”دلدار“ لفظ ۾ -دار. ٻوليءَ ۾ ڪجهه صرف اهڙا به هوندا آهن، جن جي صورت ۾ ڪڏهن به تبديلي نه ايندي آهي. مثال طور : هوا، ها، صاف، به. پر ٻيا گهڻي ئي صرف اهڙا آهن، جن جي صورت ۾ تبديلي پڻ ايندي آهي، جيئن  ته: راتيون“ اِن لفظ ۾ عدد جمع جي پڇاڙي/-اون/لڳائڻ کان اڳ ۾ رات جي صورت ڦري /راتيه-/ٿئي ٿي./-ڪو/پڇاڙي لڳائڻ سان ”رات“ جي صورت /ڦري/راتو-/ٿئي ٿي- ”راتوڪو.“ (ڀيٽيو: اَڄوڪو، ڏينهوڪو، هِندُڪو، وغيره).

ان طرح هن مثال ۾ چئبو ته ”رات“ هڪ صرفيو (Morpheme) آهي، جنهن کي ٽي صرف آهن: (1) رات: اَڻ ڦريل يا بنيادي صورت؛ (2) راتيه: هيءَ صورت عدد جمع جي پڇاڙيءَ اڳيان اچي ٿي(راتيه+اون= راتيون)؛ (3) هيءَ صورت ”ڪو“ پڇاڙيءَ اڳيان اچي ٿي (راتو+ڪو=راتوڪو)

ساڳيءَ طرح، اسمن جي ڦيري ۾ عدد جمع ڏيکاريندڙ پڇاڙي هڪ صرفيو آهي، جنهن جا جداجدا اسمن پٺيان لڳندڙ الڳ الڳ صرف آهن. جيئن ته:

اَ- ڇوڪرو- ڇوڪرا (ڇوڪر+اَ )

اَ-پُٽ-پُٽَ (پٽ+اَ )

اون-زال-زالون، سَسُ-سسون(س+اون)

رات-راتيون (راتيه+اون).

0- ٻڙي پڇاڙي يعني جتي عدد جمع ڏيکاريندڙ ڪابه پڇاڙي ڪانه ٿي لڳي. ان کي ٻري صرف چئبو آهي.

ماڻهو- جمع ماڻهو (ماڻهو+0 =ماڻهو)

هاٿي-جمع هاٿي (هاٿي+0 = هاٿي)

سنڌي ٻوليءَ جي وياڪرڻي سرشتي جو وستار سان اڀياس ڪرڻ لاءِ اسان کي انهيءَ سرشتي ۾ صرفن جي سڃاڻپ ڪرڻي پوندي. ان بعد اهو فيصلو ڪرڻو پوندو ته ڪهڙا صرف ڪهڙن صرفين جي اندر رکجن. صرفيو (Mrpheme)، ڪنهن ٻوليءَ جي وياڪرڻ ۾ اُهو معنيٰ ڀريو بنيادي ايڪو ((Unit آهي، جنهن جي ترتيبوار ورهاست تي ئي ٻوليءَ جي وياڪرڻي سرشتي جو مانڊاڻ منڊيل آهي.

سنڌي مرڪب لفظن جون خاصيتون

مرڪب لفظ جي وصف سمجهائيندي چيو يو آهي ته هن قسم جي لفظ ۾ ٻئي هڪدم ويجها جزا آزاد روپ يعني لفظ هوندا آهن. هتي سوال ٿو پيدا ٿئي ته پوءِ لفظي ميڙ (Phrase) ۽ مرڪب لفظ ۾ ڪهڙو فرق آهي؟ انهيءَ جي جواب ۾ هتي مرڪب لفظ جي بناوت جون مکيه خاصيتون سمجهائجن ٿيون، جيڪي انهيءَ کي رواجي لفظي ميڙ کان علحدو درجو عطا ڪن ٿيون.

هيٺ ڏنل مثال ڏسو:-

(1) هن جو ”وڏو وات“ آهي.

هو ”وڏو واتو“ آهي.

(2) اَڄ ”وڏن ڦڙن وارو“ مينهن پيو.

اَڄ ”وڏڦڙو“ مينهن پيو.

(3) هن جي ”چڱائي ۽ ڀلائيءَ“ جو احوال آيو آهي.

هن جي ”چڱڀلائيءَ“ جو احوال آيو آهي.

انهن جملن ۾ ”وڏو“ ”وات“، ”وڏن ڦڙن وارو“ ۽ ”چڱائي“  ۽ ”ڀلائي“، لفظي ميڙ آهن، پر انهن مان ٺهيل ”وڏ واتو“، ”وڏ ڦڙو“ ۽ ”چڱڀلائي“،- مرڪب لفظن جا مثال آهن. ان مان ظاهر آهي ته مرڪب لفظ جي صرفي بناوت ۾ ڪي خاصيتون ضرور آهن، جيڪي انهيءَ کي ساڳين لفظن جي ميڙ کان الڳ ڪري بيهارين ٿيون.

سنڌيءَ ۾ مرڪب لفظن جي صرفي بناوت جون خاصيتون هتي ڏجن ٿيون. اهو ضروري نه آهي ته هر هڪ مرڪب لفظ ۾ اهي سڀ خاصخيتون ميسر هجن، پر هر هڪ مرڪب لفظ ۾  انهن مان ڪنهن به هڪ خاصيت جو هئڻ لازمي آهي. اهو ممڪن آهي ته ڪنهن هڪ مرڪب لفظ ۾ ساڳئي وقت هڪ کان وڌيڪ خاصيتون ملن.

(1) لفظن جي اُچار ۾ وڇوٽي گهٽجڻ (Phonological Fusion)-

جڏهن ڳالهائڻ ۾ اسين لفظن جو اُچار ڪريون ٿا، تڏهن جدا جدا لفظن جي اُچار ۾ ڪي قدر وڇوٽي هوندي آهي. مرڪب لفظ جي رچنا ۾ ڪتب آيل لفظن جي اُچار ۾ اُها وٿي گهٽجي ويندي آهي ۽ آواز جي زور (Stress) واري ترتيب ۾ به تبديلي ايندي آهي؛ مثال طور:

(i) هن کي ڏسي منهنجي ”دل خوش“ ٿي (لفظي ميڙ).

ٻولي ۾ ”دلخوش“ ٽاڪيز آهي (مرڪب لفظ).

(ii) هن جي ”صاف دل“ آهي (لفظي ميڙ).

هو ”صافدل“ انسان آهي (مرڪب لفظ).

(2) لفظن جي صورت ۾ بديل

جن لفظن مان مرڪب لفظ ٺهندو آهي، انهن جي صورت ۾ اڪثر تبديل اچي ويندي آهي.

مثال طور:

(i) وڏائي +ننڍائي = وڏ ننڍائي

(ii) چڱائي + ڀلائي = چڱڀلائي

(iii) راجا+ڪمار = راجڪمار

(3) لفظن جي ترتيب ۾ پختائي-

مرڪب لفظن جي رچنا ۾ جيڪي لفظ اچن ٿا، انهن جي ترتيب، نحوي رچنا جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ پختي هوندي آهي. مطلب ته انهن جي سلسلي ۾ ڦيرگهير ممڪن نه آهي، مثلاً:

(i) تون پهريائين اَچ پوءِ وڃ (جملو).

تون پهريائين وڃ پوءِ اچ (جملو).

(ii) تون ايتري ”اچ – وڃ“ ڇا لاءِ پيو ڪرين؟

هتي ٻئي مثال ۾ ”اچ – وڃ“ مرڪب لفظ آهي، اُن ۾ لفظن جي ترتيب ٻوليءَ جي رواج موجب مقرر ٿي ويئي آهي. ان کي بدلائي، اسين ”وڃ-اچ“ مرڪب لفظ ٺاهي نه سگهنداسين. ساڳيءَ طرح ”اُٿ-ويهه“ کي بدلائي ”ويهه-اُٿ“ چوڻ ٻوليءَ جي رواج موجب غلط آهي.

(4) ڳنڍيندڙ لفظ گم ٿيڻ-

نحوي رچنا ۾ ڪتب ايندڙ حرف جر يا حرف جملو مرڪب جي رچنا ۾ گم ٿي ويندو آهي،

مثال طور:

لفظي ميڙ                     مرڪب  لفظ

پاپ يا پڃ                     پاپ- پڃ

اِٽي ۽ ڏڪر            اِٽي ٽڪر

ديش مان نيڪالي             ديش نيڪالي

گنگا جو جل           گنگاجل

(5) گردان ۾ ڦرندڙ لفظن جو نه ڦرڻ-

گردان ۾ ڦرندڙ لفظ جڏهن مرڪب لفظ جي شروع ۾ اچن ٿا، تڏهن اُهي اڻ ڦرندڙ لفظ بڻجي پون ٿا. جيڪڏهن سمورو مرڪب لفظ اڻ ڦرندڙ (Indeclinable) آهي، ته پوءِ ڦرندڙ لفظ چاهي مرڪب لفظ جي شروع ۾ هجي يا آخر ۾ هجي، اهو اڻڦرندڙ ٿي پوي ٿو.

ڍڳي گاڏي، ڍڳي گاڏيون، ڍڳي گاڏيءَ ۾ ڍڳي گاڏين ۾- انهن مثالن ۾ ”ڍڳي گاڏي“ هڪ مرڪب لفظ آهي، جنهن جا ٻئي جزا (ڍڳو+گاڏي) ڦرندڙ لفظ آهن. چاهي گاڏيءَ ۾ هڪ ڍڳو ٻڌل هجي يا ٻه ڍڳا ٻڌل هجن، پر مرڪب لفظ ۾  پهريون جزو ”ڍڳو“، هميشه حالت عام واري صورت ”ڍڳي“ اختيار ڪندو آهي. هيءُ مرڪب لفظ جڏهن جملي ۾ ڪتب اچي ٿو، تڏهن انهيءَ جو فقط آخري لفظ گردان ۾ ڦري ٿو. انهيءَ ڦيري جو اثر پهرئين جزي (ڍڳي) تي نٿو ٿئي.

هن غريب کي ”ناحق“ ڇو ٿو مارين؟

هو روز، ”ٻوقتو“ گهمندو آهي.

انهن جملن ۾ ناحق(نه+حق) ۽ ”ٻوقتو“ (ٻه+ وقت) مرڪب لفظ آهن. اِهي هتي صرف جو ڪم ڪن ٿا ۽ اڻ ڦرندڙ لفظ آهن، ان ڪري منجهن آيل لفظ ”حق“، ”ٻه“ ۽ ”وقت“ جيڪي گردان ۾ ڦرندڙ آهن، اُهي مرڪب لفظ ۾ اڻ ڦرندڙ ٿي پيا آهن.

(6) لفظ جي جنس ۾ تبديل ٿيڻ

مرڪب لفظ جي شروع ۾ اچڻ تي لفظ جي جنس جو جملي جي ٻين لفظن تي ڪو به اثر نٿو ٿئي. ڪن حالتن ۾ جن لفظن کي ٻوليءَ ۾ جنس نه آهي، انهن کي مرڪب لفظ جو جزو بڻجڻ تي جنس حاصل ٿئي ٿي. مثال طور، ”هٿ ڪڙي“ مرڪب لفظ آهي، جنهن ۾ پهريون اسم مذڪر ۽ ٻيو اسم مونث آهي. جملي ۾ انهيءَ جو ڦيرو آخري جزي جي جنس مطابق ٿئي ٿو.

مثال طور: هٿڪڙي، هٿڪڙيون، هٿڪڙيءَ ۾، هٿڪڙين ۾.

اچ- وڃ، لهه- وچڙ مرڪب لفظ اَمر واحد جي فعلن مان ٺاهيا آهن. اَمر جي صيغي  ۾ فعل جنس مطابق نه ڦرندو آهي، پر انهن جي ميل مان ٺهيل مرڪب لفظ اسم ٿي پون ٿا ۽ هميشه جنس مونث ۾ هجن ٿا. جيئن ته:

هن سڄو ڏينهن ”اچ - وڃ“ پئي ڪئي.

گهڻي ”لهه-چڙهه“ ڪندين ته ٿڪجي پوندين.

(7) لفظ جو ڪلاس بدلجڻ

مرڪب لفظ جي رچنا ۾ اچڻ بعد، لفظ جو اصلوڪو ڪلاس گهڻو ڪري بدلجي ويندو آهي. مثال طور، اَچ-وڃ، لهه چڙهه مرڪب لفظن ۾ فعل بدلجي اسم مونث ٿيو آهي. ”ناحق“ مرڪب لفظ ۾ ظرف ۽ اسم جي ميل مان ٺهيل سمورو مرڪب لفظ ظرف ٿي پيو آهي.

(8) نحوي بناوت ۾ مفرد لفظ وانگر ڦرڻ

ٻن يا وڌيڪ لفظن جي ميل مان ٺهيل مرڪب لفظ جملي جي بناوت ۾ هڪ مفرد لفظ وانگر ڦرندو آهي ”ٻه+آنا“ جي ميل مان مرڪب لفظ ”ٻياني“ ٺهيو آهي. هتي آخري جزو ”آنو“ مذڪر آهي، پر مرڪب لفظ ۾ اهو مونث بڻجي ڦري ٿو. جيئن ته:

ٻياني، ٻيانيون، ٻيانيءَ ۾، ٻيانين ۾،

”چار+ واٽون“ مان مرڪب لفظ ٺهيو آهي: ”چُوواٽو“. هتي ”واٽ“ اسم مونث آهي، پر مرڪب لفظ جي آخر ۾ اچڻ تي ڦري اسم مذڪر ٿي پيو آهي:

چؤ واٽو، چؤ واٽا، چؤ واٽي تي،  چؤ واٽن تي.

(9) اصل لفظ جي معنيٰ ۾ تبديل

جن لفظن جي ميل مان مرڪب لفظ ٺهي ٿو، انهن لفظن جي اصلوڪي معنيٰ کان مرڪب لفظ جي معنيٰ ڪڏهن ڪڏهن بدلجي ويندي آهي. جيئن ته:

”وڏو وات“ مان ٺهيل مرڪب لفظ ”وڏ واتو“

اصطلاحي معنيٰ ۾ ڪتب ايندو آهي، جيڪا آهي ”گهڻو ڳالهائيندڙ“ ”مک‎+چوسڻ“ مان ٺهيل ”مکِيچوس“ مرڪب لفظ جي معنيٰ آهي، ”ڪنجوس“، ”چور بازار“ جو اصطلاحي مطلب آهي ”اُها بازار جتي چوريءَ جو مال وڪامي ٿو“.

مرڪب لفظن جا قسم

سنسڪرت ۾ مرڪب لفظن کي ”سماس“ سڏيو ويو ويو آهي، جنهن جي معنيٰ آهي، ”اختصار يا ٿورا کرائي“. سنسڪرت ۾ سماسن جي ڪتب آڻڻ جو تمام گهڻو رواج آهي. ان ٻوليءَ جي ترتيب اهڙي آهي، جو ٽيهارو کن لفظ به پاڻ ۾ ملائي سماس ٺاهي سگهبو آهي پر پاڪ-ڀارت اُپکنڊ جي هاڻوڪين ٻولين ۾ مرڪب لفظن جو واهپو گهڻو گهٽجي ويو آهي ۽ عام طور ٻن لفظن کان وڌيڪ لفظ، مرڪب لفظ ۾ نه ايندا آهن. ٽن-چئن لفظن جو تعداد تمام گهٽ آهي. سنڌيءَ ۾ به ٻن لفظن وارا مرڪب لفظ گهڻيئي ملن ٿا. مون سنڌيءَ ۾ ڏهاڪو هزار مرڪب لفظ گڏ ڪيا آهن، جن کي جدا جدا ڪلاس ۾ ورهايو اٿم. هتي اُهي سڀ قسم ڏيڻ مشڪل آهي، انهيءَ ڪري فقط نموني طور مکيه قسم هتي ڏجن ٿا.

مرڪب اسم (Compound Nouns)

(1) اسم+ (ڳجهو حرف جر) +اسم = مرڪب اسم

هن قسم جي مرڪب اسم ۾ پهريون اسم هميشه گردان جي عام صورت ۾ هوندو آهي. نحوي رچنا ۾ ان جي پٺيان ”ڪو“ حرف جر هوندو آهي، جيڪو مرڪب لفظ ۾ نڪري ويندو آهي. مرڪب لفظ جو ٻيو جزو به اسم هوندو آهي. جيڪو نحوي رچنا ۾ حرف جر ذريعي پهرئين اسم سان لاڳو رکندڙ هوندو آهي.

چندنَ چورو (چندن جو چورو)

اُترُ واءُ (اُتر جو واءُ)

چوٽيءَ ڦُل (چوٽيءَ لاءِ ڦُل)

راهه خرچ (راهه لاءِ خرچ)

ڍڳي گاڏي (ڍڳي جي گاڏي)

هنن مرڪب لفظ ۾ ڪڏهن ڪڏهن جزن جي اصلوڪي صورت ۾ ڪجهه تبديلي به اچي ويندي آهي. راجڪمار (راجا جو ڪمار)؛ لکاپتي (لکن جو پتي يعني مالڪ)؛ گهڙامنجي (گهڙي يا گهڙن لاءِ منجي).

(2) اسم+ (ڳجهو حرف جملو ”۽“)+ اسم = مرڪب اسم دال روٽي (دال ۽ روٽي)؛

مڇي ماني (مڇي ۽ ماني)؛ آبهوا (آب ۽ هوا).

(الف) ٻن هم- معنيٰ اسمن مان ٺهيل مرڪب اسم:

ڪپڙو لٽو، مارڪٽ، جن-ڀوت، ٻار ٻچو، ٽوڻو ڦيڻو، ڪم ڪار، مٽي مائٽي، ڌن دولت، سار سنڀال، هلت چلت، ريت، رسم، ڪن ڪچرو، شان شوڪت، عيش آرام

(ب) اُبتڙ معنيٰ وارا ٻه لفظ:

گهٽ وڌ، لاهي چاڙهي، ڏيتي ليتي، هارجيت.

(ٻ) ويجهيءَ معنيٰ وارا ٻه لفظ:

اَن-جل، داڻوپاڻي، هيرا جواهر، هار سينگار، لاڏڪوڏ، ڇنڊڇاڻ، مان ٽول، روڪ ٽوڪ، گهر گهاٽ.

(پ) امر واحد صيغي جا ٻه لفظ:

ڏي وٺ، اُٿ ويهه، اَچ وڃ، لهه چڙهه

(ڀ) ٻه مصدر:

اُٿڻ ويهڻ، لهڻ چڙهڻ، لکڻ پڙهڻ، رلڻ پنڻ

(ت) ٻه اسم مفعول:

کاڌو پيتو، اڌي کُٽي، اُٿي ويٺي، رڌو پڪو.

(3) اسم (ڳجهو حرف جملو ”يا“) اسم= مرڪب اسم

نفعو نقصان (نفعو يا نقصان)

پاپ پڃ (پاپ يا پڃ).

(4) صفت+ اسم= مرڪب اسم؛

خوش بو، بدبو، جوان مرد، مهاپرش (مهان+پرش)، خوشخبري (خوش+خبر)، مهاتما (مهمان+آتما)؛ ستوگڻ (ست+گڻ)

(5) صفت + صفت = مرڪب؛

کٽمٺو (کٽو+مٺو)

(6) اسم+اسم= مرڪب اسم (پهرئين لفظ سان ڀيٽ):

گهنشيام (گهن يعني بادل وانگر شيام يعني سانورو):

چندر مکه (چندر يعني چنڊ جهڙو مکه يعني منهن):

پراڻ پيارو (پراڻن جهڙو پيارو)

پيل پائو (پيل يعني هاٿي؛ هاٿيءَ جي ٽنگ جهڙو پائو).

(7) اسم+ اسم= مرڪب اسم (ٻئي لفظ سان ڀيٽ).

چرڻ ڪمل (ڪمل گل وانگر ڪومل چرڻ)

ڪرڪمل (ڪمل گل وانگر ڪومل ڪَرَ يعني هٿ)

(8) اسم+اسم = مرڪب اسم (ڳجهي ڀيٽ يا اِستعارو)

ڀوَ ساگر (ڀَوَ معنيٰ دنيا، دنيا روپي ساگر)

گرديو (گروءَ جي روپ ۾ ديوتا)

ڪرم ٻنڌن (ڪرم جي روپ ۾ ٻنڌن؛ ڪرم ئي ٻنڌن آهن).

(9) اسم+ فعل ڌاتوءَ مان نڪتل پروس روپ= مرڪب اسم؛

پيچ ڪش (پيچ کي ڪشيندڙ)

مکيچوس (مک کي چوسيندڙ؛ اصطلاحي معنيٰ ڪنجوس)

ڳنڍيڇوڙ (ڳنڍ کي ڇوڙيندڙ)

ڳنڍيڪپ (ڳنڍ کي ڪپيندڙ)

سنگتراش (سنگ يعني پٿر کي تراشيندڙ)

ڪاٺڪُٽو (ڪاٺ کي ڪُٽيندڙ؛ هڪ قسم جو پکي)

(10) عددي صفت + اسم= مرڪب اسم:

يڪتارو يعني هڪ تار وارو ساز)

چؤ راهو(چئن راهن وارو هنڌ)

ٻيا مثال: ٽڪنڊو، ٻياني، ٻپهري، سئوپيري، چوماسو، دُپٽو، چوديواري، ٽِپائي، پنجاب

(11)ناڪاري ظرف+اسم يا صفت = مرڪب اسم:

ناستڪ (نه+آستڪ) يعني جنهن ماڻهوءَ جو پرماتما جي هستيءَ ۾ وشواس نه آهي؛ مڇڏ يا مڇڏو (م+ ڇڏيندڙ)؛ نالائق (نه+لائق). هتي ان ڳالهه جو ڌيان رکڻ گهرجي ته (نه، نا، م) اِهي ناڪاري معنيٰ ڏيکاريندڙ ظرف آهن. اهي آزاد روپ يعني لفظ آهن. پر اَناٿ، اَڻهوند لفظن ۾ ”اَ، اَن“ اڳياڙيون آهن، جيڪي پروس روپ آهن. اِنهيءَ ڪري اُنهن سان ٺهيل لفظ مرتب ليکبا ۽ نه ڪه مرڪب.

(12) اسم+ (ڳجهو صفت لفظ) + اسم= مرڪب اسم

 شيش محل (شيشي جو ٺهيل حال)؛ کنڊ ڀڳڙا(کنڊ چڙهيل ڀڳڙا يا کنڊ جا ٺهيل ڀڳڙا)؛ ڏهي وڙا (ڏهيءَ ۾ ٻڏل وڙا)؛ ڳڙ ڌاڻي (ڳڙ چڙهيل ڌاڻي يعني اناج)، انهن مرڪب لفظن ۾ ٻن اسمن جي وچ ۾ لڪل صفت لفظ هوندو آهي، جيڪو مرڪب لفظ کي ڀڃڻ بعد ظاهر ڪري لکبو آهي.

ٻيا مثال: تِر پاپڙي، سورج گهڙي، ميڻ بتي، آگگاڏي، ڪنَ رس.

مرڪب صفت لفظ

(1) صفت +اسم= مرڪب صفت:

صافدل (اِنسان) = صاف آهي دل جنهن جو اُهو (اِنسان).

خوبصورت (عورت) = خوب آهي صورت جنهن جي اُها (عورت)

وڏ ڦڙو (مينهن) = وڏا آهن ڦڙا جنهن جا اُهو (مينهن)

ڳاڙهڳٽو (ڇوڪر) = ڳاڙها آهن ڳٽا جنهن جا اُهو (ڇوڪرُ)

(2) اسم+ صفت= مرڪب صفت

جڳ مشهور (ڳالهه) = جڳ ۾ آهي مشهور جيڪا اُها (ڳالهه).

زرخريد (ٻانهو) = زر سان آهي خريد ڪيل جيڪو اُهو (ٻانهو).

(هنن مثالن ۾ وچ ۾ حرف جر ڳجهو آهي، جيڪو مرڪب لفظ ڀڃڻ بعد ظاهر ٿئي ٿو).

(3) اسم+ اسم = مرڪب صفت:

رت ورنو (رت جهڙو آهي ورن جنهن جو اُهو).

سون ورنو (سون جهڙو آهي ورن جنهن جو اُهو).

مومدل (موم وانگر نرم آهي دل جنهن جي اَهو).

کلمکه (کِل آهي سُکه تي جنهن جي اُهو)

ننڊا کڙو(ننڊ آهي اکڙين ۾ جنهن جي اُهو).

(4) صفت+ صفت= مرڪب صفت

کٽمٺڙو (کٽو ۽ مٺو آهي جيڪو اُهو).

چڱو ڀلو (چڱو ۽ ڀلو آهي جيڪو اُهو).

(5) اسم+ اسم مفعول= مرڪب صفت

مينديءَ رتو (مينديءَ سان آهي رتل جيڪو اُهو).

ماڪَ ڀنو (ماڪ سان آهي ڀنل جيڪو اُهو).

منَ گهريو (من سان آهي گُهربل جيڪو اُهو).

(6) ناڪاري ظرف +اسم= مرڪب صفت

نِڀاڳو (نه ٿئي ڀاڳه جنهن جو اُهو)

نِپُٽو (نه ٿئي پٽ جنهن کي اُهو).

نامُراد (نه ٿئي مراد پوري جنهن جي اُهو).

نِنانئون (نه رهي نانءُ جنهن جو اُهو).

(7) ناڪاري ظرف+ صفت = مرڪب صفت

ناچڱو (نه آهي چڱو جيڪو، اُهو).

نروڳي (نه آهي روڳي جيڪو اُهو).

(8) عددي صفت+ عددي صفت= مرڪب عددي صفت

گهڻا انگ مرڪب صفت لفظ آهن، جيئن ته؛

ٻاويهه(ٻه+ ويهه)، ڇاهتر (ڇهه+ستر)، اَٺانوي (اَٺ+نوي)، نوانوي (نو+نوي)، ”اوڻو“ جي معنيٰ آهي گهٽ. اِهو لفظ ڏهائيءَ وانگر انگن ۾ لڳائي مرڪب صفت لفظ ٺاهجن ٿا. مثال طور، اوڻٽيهه، اُڻهتر (اوڻو+ستر) اوڻهٺ (اوڻو+سٺ).

(9) عددي صفت+ (يا حرف جملو ڳجهو) + عددي صفت= مرڪب عددي صفت.

ٻه چار (ٻه يا چار)؛ ست-اَٺ (ست يا اَٺ).

مرڪب ضمير

سنڌي ٻوليءَ ۾ مرڪب ضمير لفظن جا مثال تمام گهٽ آهن، جيئن ته؛ سڀڪو (سڀ= ڪو)، هرڪو (هر+ڪو)، جيڪو (جو+ڪو).

مرڪب ظرف

جملي ۾ ظرف جو لاڳاپو فعل سان هوندو آهي، جڏهن ڪوبه مرڪب لفظ جملي ۾ ظرف جو ڪم ڪري ٿو، تڏهن انهيءَ کي ”مرڪب ظرف“ چئبو آهي. هن قسم جا مرڪب لفظ هميشه اَوڪاري يعني اڻڦرندڙ هوندا آهن. مرڪب ظرف جا ڪجهه مثال هن ريت آهن؛

(1) ٻه اسم حرف جر جي پڇاڙيءَ سان= مرڪب ظرف.

دليئون جانيئون (دل ۽ جان سان)؛

واتين ويڻين (وات جي ويڻ سان يعني زباني طور)؛ ٻارين ٻچين (ٻارن ۽ ٻچن سان)؛ هنڌين ماڳين(هر هڪ هنڌ ۽ ماڳ تي)

(2) اسم مفعول+اسم= مرڪب ظرف

بيٺي پير(بيٺو+ پير يعني بيٺل حالت ۾ ئي، جلدي)

(3) اسم+ اسم مفعول= مرڪب ظرف

سج لٿي (سج جي لهڻ تي)

واٽ ويندي (واٽ تان ويندي)

(4) عددي صفت +اسم= مرڪب ظرف

هڪ دم(هڪ+دم)، يڪجاءِ (يڪ+جاءِ)

(5) ضمير+اسم=مرڪب ظرف

هر روز (هر روز تي)، هردم (هردم ۾)

(6) ظرف+ظرف= مرڪب ظرف

جيئن تيئن، اڳي پوءِ، هيٺ مٿي

(7) صفت + اسم= مرڪب ظرف وڏي واڪي(وڏي واڪي سان)

(8) ڪردنت+ڪردنت = مرڪب ظرف

ايندي ويندي، نچندي ٽپندي، ڄاڻي ٻجهي، ڏسي وائسي، کائي پي.

(9) اڻڦرندڙ لفظ +اسم= مرڪب ظرف

ناحق(نه+حق؛ حق کانسواءِ اَجايو)

يٿاشڪتيءَ (يٿا+شڪتي؛طاقت موجب)

ٽن لفظن مان ٺهيل مرڪب لفظ

سنڌيءَ ۾ ٽن لفظن مان ٺهيل مرڪب لفظ تمام گهٽ آهن، ڪجهه مثال هن ريت آهن؛

هر فن مولا، هر دل عزيز، هرديگي چمچو، تن من ڌن، وڏيءَ دل داتا، آمر لال سائين، جئجئڪار، جل ٿل واسي.

ڪيترائي سنڌي نالا (اسم خاص) ٽن لفظن مان ٺهيل مرڪب اسم هوندا آهن. جيئن ته، سترامداس (ست+رام+داس)، جئرامداس (جئه+رام+داس)، هرنامداس (هر+نام+داس)، گڻيشانند (گڻ+ايش+آنند)، پيتامبرلال (پيت+آمبر+لال).

دُهرايل مرڪب لفظ (Reduplicated Compound words)

دُهرايل لفظن جي رچنا عام رواجي لفظن کان علحدگي آهي. اهي مرتب هوندا آهن، (جيئن بڪبڪيو، ڦٽڦٽي يا مرڪب هوندا آهن. دُهرايل لفظ ۾ بنيادي لفظ سمورو يا انهيءَ جو ڪو حصو دُهرايو ويندو آهي. اُهو دُهراءُ بنيادي روپ جي اڳيان يا پٺيان، اندروني تبديل سان گڏ يا انهيءَ کانسواءِ، يا دُهراءَ جي وچ ۾ ڪو ظرف وجهڻ سان گڏ هوندو آهي، دُهرايل مرڪب لفظن جا مکيه مثال هيٺ ڏجن ٿا:

1- بنيادي لفظ جو سمورو دُهراءُ (تبديل کانسواءِ) گهڙيءَ گهڙي، طرحين طرحين، قسمين قسمين، واهه واهه، پل پل، چَٽ، چَٽِ، پُڇُ پُڇُ، مان مان.

2- بنيادي لفظ جو سمورو دُهراءُ تبديل سان گڏ:

هٿون هٿ، ڏينهون ڏينهن، واتون وات، لبالب، زوران زور، ويران وير، منهان منهن، ڌوڪ ڌوڪان، دوس دوسان، چئه-چاءُ، گس گساءُ ماراماري، گرما گرم، گڏوگڏ يڪا يڪ.

3- بنيادي لفظ جو سمورو دُهراءُ وچ ۾ ظرف سان گڏ:

وقت به وقت، دربدر، رنگ برنگي، پيڙهي در پيڙهي.

4- سموري دُهراءُ ۾ پٺيان دُهرايل روپ ۾ اندروني تبديل ڪرڻ:

ڌڻي ڌوڻي، جاچ جوچ، ڇيڙ ڇاڙ، ٽينڀر ٽانڀر، ناچ-نوچ، ٺيڪ ٺاڪ، سادو سودو.

5- اَڻپورو دُهراءُ ڪرڻ (ٻئي نمبر لفظ جي شروعات ۾ ”ٻ“ وينجن وجهڻ سان).

مٺائي ٻٺائي، شربت ٻربت، پاپڙ، ٻاپڙ.

6- بنيادي لفظ کي اهڙي طرح دُهرائڻ جو اهو ساڳئي بنيادي لفظ جي وينجن سان شروع ٿئي يا اُهو بنيادي لفظ جي آخري حرف سان تُڪ ملائي ختم ٿئي. ان طرح دُهرايل روپ ٻوليءَ ۾ اڪيلو ڪتب نه ايندو آهي.

(الف) ديوان دڙو، مهمان مڙو، ننڍو نيٽو، تيوڻ تلهو، ڌنڌو ڌاڙي، ٺڪر ٺوٻر، چور چڪار، ٻوڙ ٻاڙي، چٺي چپاٽي، ڀاڄي ڀُتي، ڇڙوڇانڊ، ڳجهه ڳوهه، وهٽ وانو.

(ب) پڪوڙو ڌڪوڙو، پڇا ڳاڇا، ڏٽو مُٽو، سوڻو موڻو، بڪ شڪ، يٽ شٽ، وڻ ٽڻ.

7- بنيادي لفظ اڳيان اڻپورو ساڳيءَ طرز وارو دُهرايل روپ رکڻ:

آمهون سامهون، آس پاس، اوسي پاسي، تڙتڪڙ، حالو چالو، لاءُ لشڪر.

دُهرايل لفظن کي سنڌيءَ ۾ ٻٽا لفظ به چئبو آهي. اهڙن لفظن جي استعمال سان عبارت سڀاويڪ ٻول چال وارو رنگ وٺي بيهندي آهي. شمس الدين بلبل جي نثر ۾ ان طرح اصطلاحي ٻوليءَ جا مثال گهڻا ملن ٿا.

مرڪب لفظن جي استعمال سان ٻوليءَ کي هڪ نرالي نزاڪت حاصل ٿئي ٿي. انهيءَ جي ثابتي شاهه لطيف جي ڪلام مان بخوبي ملي ٿي. لاکيڻي لطيف مرڪب لفظ جو اهڙو ته جوڳو استعمال ڪيو آهي، جو ٻوليءَ کي هڪ اَنوکي سونهن عطا ٿي ويئي آهي. ڪجهه مثال ڏسو:

(1) سون ورنيون سوڍيون، رپي رانديون ڪن. (مومل راڻو)

(2) وهسن واڙيءَ ڦل جنءَ، محبتي مچ لاءِ (يمن ڪلياڻ)

(3) عاشق زهر پياڪ وهه پسئو وهسن گهڻو .(سرڪلياڻ)

(4) سڄڻ مان اچي، ڪَرَ لاهو ٿي ڪڏهم (يمن ڪلياڻ)

(5) آڻي اُتر واءُ مو کيءَ مٽ اُپٽئا (يمن ڪلياڻ)

(6) سڄڻ سوڀارو، ڀيڄ ڀنيءَ گهر آئيو (سرکنڀات)

(7) وڏ ڦڙو ۽ واءُ، ڪرهي کاڏو کوڙئو (سر کنڀات)

(8) وليون واس ورنيون پهريون مٿي پٽ (سر کنڀات)

(9) پاڻِهه آوءِ پيهي، کنڊ کيڙائو آئيا (سر سريراڳ)

(10) چوڏس چنيسر ڄام جو، ڏِهه ڏِهه ڏهڪار. (ليلا چنيسر)

(11) ٺاڪر اکين ٺار مڻئي تي ٿي مٽين (ليلا چنيسر)

(12) اصل آهي اڳهين، سندو ڪوڙڪڻيون (ليلا چنيسر)

(13) پسو سُنههَ ساميءَ جي، رت ورنو روءِ. (مومل راڻو)

(14) هڻي حاڪمين کي، زور ڀريون زبرون (مومل راڻو)

(15) کائن کڳمارو ڪانئر پئو ڪِنو ٿئي. (سر ڪيڏارو)

(16) چوڏهيءَ ماهه چنڊ جنءَ، پِڙ ۾ پاڳڙياس. (سر ڪيڏارو).

هتي سنڌي مرڪب لفظن جي فقط هڪ جهلڪ ڏيکاري ويئي آهي. انهن جو وستار سان اڀياس مون ”سنڌي ٻوليءَ جي رچنا“ نالي پنهنجي لکيل ڪتاب ۾ پيش ڪيو آهي، جيڪو جلد شايع ٿيندو.

(مهراڻ 4-1990ع)