|
دنيا ۾ هزارين ماڻهن عشق ڪيو هوندو. مختلف ملڪن ۽
قومن وٽ ڪيترائي رومانوي داستان موجود هوندا پر
انهن مان جن کي شاعرن ڳايو يا اديبن لکيو سي امر
ٿي ويا. عشق مجازي هجي يا حقيقي اهو هميشه شاعرن
جو موضوع رهو آهي. دنيا جي گهڻي قدر شاعريءَ جي
تاڃي پيٽو آهي ئي اهو عشق، شاهه جي شاعريءَ جو
موضوع به اهو ئي عشق آهي پر هن انهي عشق کي اهڙو
ته اوچو مقام ڏنو آهي جو انهيءَ سان لاڳاپيل سورما
۽ سورميون ڄڻ ته زندهه جاويد ٿي ويا آهن. خاص ڪري
سورميون.
شاهه صاحب جي رسالي ۾ پيش ڪيل انهن سورمين جا
ڪردار ۽ ٻيا سڀ زنانا ڪردار سندس ڪردار نگاريءَ تي
چٽي روشني وجهن ٿا ۽ سندس پيش ڪيل آدرشي عورت جو
روپ اسان جي سامهون پنهنجي پوري سچائي ۽ سونهن سان
اڀري اچي ٿو.
حوالا
(1)
راشدي، سيد حسام الدين، هو ڏوٿي، هو ڏينهن، سنڌي
ادبي بورڊ، حيدرآباد، سنڌ، 1977، ص، 57، 58.
(2)
ايضا، ص 61.
(3)
سبط حسن، شاهه عبداللطيف ڀٽائي(مضمون) رسرچ فورم،
رسرچ فورم پبليکيشنز، ڪراچي، سبط حسن نمبر 1987،
ص، 27، 28، 29.
(4)
Syed Dureshahwar, The poetry of Shah Abdul latif,
shindhi adabi board, jamshoro, 1988, pp.78
(5)
Shaikh Abdul rahim Heroines of Shah abdul latif,
bhitai Magazine, 1989, Sindh Information
Department,
Karachi pp. 11
(6)
Sorley. H. T. Shah abdul latif of Bhit Sindhi
kitab ghar
Karachi 1989, pp. 260
(7)
Ibid, pp.250
(8)
هيراننداڻي، پوپٽي، سيڪس ۽ سنڌي ساهتيه، سنڌي
تنقيدي اڪيڊمي، نئين دهلي، 1985، ص 144
(9)
خان خانان، عبدالرحيم (رحمان) بحوالا، هند کي
عشقيه شاعري، رساله نگار(هندي شاعري نمبر) جنوري
1936، ص، 63.
(10)
بهاري لال، بحوالا هند کي عشقيه شاعري، رساله
نگار (هندي شاعري نمبر) جنوري 1936، ص، 63.
(11)
ايضاً، ص، 59
(12)
ايضاً
(13)
ايضاً، ص، 158
(14)
ايضاً، ص، 160.
(15)
ايضاً
(16)
ايضاً
(17)
عرب عطيه خليل، عربي شاعري مين عورت کا تصور،
ماهه نور کراچي، مارچ، 1967، ص 19
(18)
امرالقيس، بحوالا رساله نگار، جنوري، 1936، ص،
63.
(19)
جامي، مولانا، بحوالا، هو ڏوٿي، هو ڏينهن، سيد
حسام الدين راشدي، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد،،
1977، ص، 107.
(20)
سکسينه رام بابو، تاريخ ادب اردو، مترجم مرزا
محمد عسڪري، عضنفر اکيڊمي پاکستان، کراچي، ص، 861.
(21)
احمد محمد جميل، اردو شاعري پر ايک نظر، غضنفر
اکيڊمي، کراچي، ص، 128، ۽ 152.
(22)
رائي پوري اختر حسين،ادب اور انقلاب، 159.
(23)
ايضاً، 163.
(24)
حالي، خواجا الطاف حسين، مقدمه شعر و شاعري،
پاپولر پبليشنگ هائوس لاهور، 1984. ص 136.
(25)
هيراننداڻي، پوپٽي، سيڪس ۽ سنڌي ساهتيه، سنڌي
تنقيد، ص 145.
(26)
ايضاً، ص 160، 161.
(27)
عابد، سيد عابد علي، تنقيدي مضامين، مکتبه ميري
لائبريري، لاهور، 1989، ص 179.
(28)
Ref-Reed Herbert:- Ture Voice of feelings, faber
and faber, co.pp23.
(29)
Ref-Dudley louise;- study of literature,
houghton, Mufflin Cambridge. 1936. 211.
(30)
Ref, Ibid, pp. 126
(31)
Ref, Ibid, pp.120
(32)
Ref, Ibid, pp. 81
(33)
Ref, Ibid, pp.118
(34)
Syed Dureshahwar The Poetry of Shah abdul latif,
pp. 22.
(35)
Reed herbert- Ture, Voice of feelings. Pp. 276
حرف آخر
جڏهن هن ٿيسز لکي پورو ڪيم، تڏهن هڪ ڪمزوري ڪر کڻي
بيهي رهي، لطيف عورت کي سنڌي سماج ۾ ۽ ان جي پيش
منظر پس منظر ۾ حقيقت پسنديءَ سان پيش ڪيو آهي. ۽
مون ڪوشش ڪئي آهي ته ان سموري سماجي حوالي کي
سامهون آڻيان، البت هڪڙو پهلو، جنهن تي زور ڏيڻ
گهربو هو ۽ جنهن تي ايترو زور نه ڏئي سگهي آهيان،
ڇاڪاڻ ته اهو منهنجو موضوع ئي ڪونه هو. سو آهي،
شاهه جي ٻولي، شاهه جي ٻولي هڪ وسيع موضوع آهي. ۽
ان تي لساني ماهر، گرامر ۽ قدامت جي لحاظ کان
ٻوليءَ جي اوسر تي لکندا رهيا آهن. جن مان ڊاڪٽر
ٽرمپ، ڀيرو مل مهر چند، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ،ڊاڪٽر
غلام علي الانا ۽ سراج قابل ذڪر آهن. پر هڪڙي
ڳالهه جيڪا ڀٽائي کي پڙهڻ سان روح تي رائج ٿيڻ لڳي
ٿي سا اها آهي ته شاهه نه رڳو سنڌي عورت کي پنهنجو
ترجمان بنايو آهي پر ان ترجماني سان سچي رهڻ خاطر
هن اڪثر هنڌن تي اها ٻولي استعمال ڪئي آهي جيڪا
عورتن ۾ عام رائج آهي ۽ هنن جي واتان ڳالهائي وڃي
ٿي. ان مان هڪ ئي وقت ٻه ڳالهيون ڦٽن ٿيون. هڪڙو
ته عورت ئي ٻوليءَ جي خالق آهي. سهڙيندڙ،
سنڀاليندڙ آهي ۽ ٻيو ته عورت طرفان اظهار جو مک
مقصد ٻولي جي، سماجي طرح، بقا پڻ آهي.
اهو ته سڀڪو مڃيندو ته اڄ به اصل ۽ صحيح سنڌي
ٻوليءَ ٻڌڻي هجي ته اسين پنهنجي پيرسن ڏاڏين نانين
کان ئي ٻڌي سگهون ٿا. ائين به ٿيو آهي ته ڪيترن
محققن کي جڏهن شاهه جو ڪو گهاڙيٽو، گرامر يا لفظ
سمجهه ۾ نه آيو آهي ته هنن ڳوٺڙن جي پيرسن عورتن
کان ان جو فهم حاصل ڪيو آهي. ان مان ثابت ٿئي ٿو
ته عورتون نه رڳو ٻوليءَ جون خالق آهن پر ان کي
سنڀاليندڙ ۽ ان جون محافظ پڻ آهن. پر اهو موضوع
آءُ ٻئي ڪنهن محقق لاءِ ڇڏڻ چاهيان ٿي.
ٻوليءَ جو بچاءُ ۽ عورتن جي ٻوليءَ کي صحت
(Standard)
جو ضامن سمجهڻ به لساني تحقيق جو هڪڙو موضوع رهيو
آهي. ان جو هڪڙو ننڍڙو ثبوت اهو ئي ڪافي آهي ته
سموري دنيا ۾ ٻوليءَ جي حوالي سان ماءُ جي ٻولي
(Mother tongue)
ئي سڃاڻپ جو نشان آهي ان اصطلاح مان اهو صاف ظاهر
آهي ته زبان جي نه رڳو خالق عورت آهي پر ان کي بقا
ڏيندڙ ۽ منتقل ڪندڙ به عورت آهي.
شاهه لطيف ان جو نه رڳو ادراڪ رکندڙ شاعر هو پر هن
ڪوشش ڪري، حتمي طرح ثابت ڪيو آهي ته احساس ۽ جذبي
جي اظهار لاءِ مردن جي ٻولي نه پر عورتن جي ٻولي
ئي وڌيڪ ڪارائتي، ڪاريگر ۽ ڪارآمد آهي. ان ٻوليءَ
۾ هن نه رڳو وسعت ڏني پر ان ۾ هن معنيٰ به ڏني. پر
جيئن مون اڳي چيو ته اهو منهنجي ٿيسز لاءِ هڪڙو
ضمني پر نهايت اهم موضوع آهي پر ان تي لکڻ،
لسانيات تي رسرچ ۽ تحقيق ڪندڙن کي ڌيان ڏيڻو آهي.
شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جي ڪردار تي روشني
وجهڻ کان پوءِ جيڪا تصوير اڀري چي ٿي ان کي ڏسندي
اها ضرورت وڌيڪ محسوس ٿئي ٿي ته سنڌي ٻوليءَ تي ان
حوالي سان تحقيق ڪندڙ پيدا ٿين ۽ شاهه جي سنڌي
ٻوليءَ جي ان رنگ ۽ هيئت کي اجاگر ڪن.
ببليو گرافي
سنڌي ڪتابن جي فهرست
اردو ڪتابن جي فهرست
پنجابي ۽ سرائيڪي ڪتابن جي فهرست
انگريزي ڪتابن جي فهرست
سنڌي مضمونن جي فهرست
اردو مضمونن جي فهرست
ببليو گرافي
سنڌي ڪتاب :
1.
احسن حافظ محمد ”شاهه جو پيغام“ احسن پبليڪيشن
دادو، 1970.
2.
الانا غلام علي ڊاڪٽر”لاڙ جي ادبي ثقافتي تاريخ“
ڊي فل، لاءِ پش ڪيل ٿيسز، انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي،
سنڌ يونيورٽي، ڄامشورو، 1979.
3.
آڏواڻي، ڀيرو مل، مهر چند”قديم سنڌ“ سنڌي ادبي
بورڊ، حيدرآباد، 1957ع.
4.
آڏواڻي ڀيرو مل مهر چند، ”سنڌي ٻولي جي تاريخ،
سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد 1966ع.
5.
آڏواڻي ڀيرو مل مهر چند”لطيفي سر“ شاهه عبداللطيف
ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، ڀٽ شاهه، 1989،
6.
آڏواڻي ڪلياڻ، بولچند، پروفيسر ”شاهه جو رسالو“
هندستان ڪتاب گهر، بمبئي، 1958.
7.
آريسر عبدالواحد، ”وريا واهرو“ شهيد عبدالرزاق
هاليپوٽو پبليڪيشن سيوهڻ سنڌ، 1981.
8.
بدر ابڙو، تنقيد ۽ تنقيد نگاري، سنڌي ادبي سنگت،
ڪراچي، 1985.
9.
بدوي احسان، تنقيد ۽ تنقيد نگاري، ڪراچي، 1959.
10.
بدوي لطف الله تذڪره لطفي(جلد پهريون) شيام آفسيٽ
لميٽيڊ ڪراچي.
11.
برٽن رچرڊ، سنڌ ۽ سنڌو ماٿر ۾ وسندڙ قومون، مترجم
محمد حنيف صديقي، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد.
12.
بيگلار ادراڪي مثنوي چنيسر نامه(فارسي) بتصحيح و
مقدمه سيد حسام الدين راشدي، سنڌي ادبي بورڊ،
حيدرآباد.
13.
بلوچ نبي بخش خان،ڊاڪٽر سنڌي ٻولي ۽ ادب جي مختصر
تاريخ، زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد، 1980.
14.
بلوچ نبي بخش خان، ڊاڪٽر، مشهور سنڌ قصا، عشقيه
داستان، 6، سورٺ راءِ ڏياچ ۽ هير رانجهو، سنڌي
ادبي بورڊ حيدرآباد، 1976.
15.
بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر، مشهور سنڌي قصا، عشقيه
داستان 3، ليلان چنيسر، ، سنڌي ادبي بورڊ،
حيدرآباد، 1971.
16.
بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر، مشهور سنڌي قصا، دودو
چنيسر، جلد پهريون، سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد،
1976.
17.
بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر، مشهور سنڌي قصا عشقيه
داستان، 5، مومل راڻو، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد،
1975
18.
بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر، مشهور سنڌي قصا، عشقيه
داستان، 1، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، 1962.
19.
بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر عمر مارئي (قصو) سنڌي
ادبي بورڊ، حيدرآباد، 1976.
20.
بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر، لوڪ گيت، سنڌي ادبي بورڊ،
حيدرآباد 1965ع.
21.
بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر، مشهور سنڌي قصا، عشقيه
داستان، 2، سهڻي ميهار، نوري ڄام تماچي، سنڌي ادبي
بورڊ، حيدرآباد، 1972.
22.
.بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر، شاهه جو رسالو جلد
پهريون، سرڪلياڻ ۽ سر يمن، شاهه عبداللطيف ثقافتي
مرڪز ڪاميٽي، ڀٽ شاهه، 1989
23.
بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر، شاهه لطف الله قادريءَ جو
ڪلام، انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي، سنڌ يونيورسٽي
حيدرآباد
24.
بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر، ميين شاهه عنات جو ڪلام،
سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، 1963.
25.
ٻوهيو الهداد، سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪارج،
انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي، سنڌ يونيورسٽي، ڄامشورو،
1978.
26.
ڀمڀاڻي نارائڻداس، پروفيسر، شاهه جون سورميون،
مڪتبه اسحاقيه ڪراچي.
27.
تاج صحرائي، سر سارنگ، مڪتبه يونيسيه دادو، 1954.
28.
تنوير عباسي، شاهه لطيف جي شاعري،جلد پهريون، شاهه
عبداللطيف ڪلچرل سوسائٽي ڪراچي.
29.
تنوير عباسي، شاهه لطيف جي شاعري، جلد ٻيو، نيو
فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد، 1958.
30.
پليجو رسول بخش، انڌا اونڌا ويڄ، انسائيڪلو پيڊيا
ڪارپوريشن حيدرآباد، 1967.
31.
جتوئي اقبال، دودو چنيسر لوڪ ورثه جو قومي ادارو،
اسلام آباد، سنڌ پريس، 1973.
32.
جوڻيجو عبدالجبار، سنڌي ادب جي مختصر تاريخ، سيره
ڪتاب، حيدرآباد، جولاءِ 1973.
33.
جعفري خيرالنساءِ، تخليق جو موت، سنڌي اڪيڊمي،
حيدرآباد، 1978.
34.
جڳتياڻي، لال چند امر ڏنو مل، شاهاڻو شاهه، شاهه
عبداللطيف ڀٽ شاهه، ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز،
حيدرآباد،، 1989.
35.
جويو محمد ابراهيم، شاهه، سچل ۽ سامي، سنڌي اديبن
جو ڪوآپريٽو سوسائٽي، حيدرآباد، 1978.
36.
جيٽلي مرليڌر، اوائلي شايع ٿيل لوڪ ڪهاڻيون، راءِ
ڏياچ جي آکاڻي، ڪيپٽن جارج اسٽيڪ جي گرامر واري
اکل ڀارتيه ساهتيه پريشد، پڻي انڊيا.
37.
خليل محمد ابراهيم، ڊاڪٽر ادب ۽ تنقيد، زيب ادبي
مرڪز، حيدرآباد.
38.
دائودپوٽو عمر بن محمد، علامه، مضمون ۽ مقالا،
شاهه عبداللطيف ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز ڪاميٽي،
حيدرآباد، 1978.
39.
راشدي سيد حسام الدي، هو ڏوٿي هو ڏينهن، سنڌي ادبي
بورڊ حيدرآباد، 1977.
40.
راشدي سيد حسام الدين، ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون، انجمن
تاريخ سنڌ، ڪراچي، 1981.
41.
سراج الحق، سنڌي ٻولي، عظيم پبليڪيشن، حيدرآباد،
1946.
42.
سنديلو عبدالڪريم، ڊاڪٽر، لوڪ ادب جو تحقيقي
جائزو، بي ايڇ ڊي ٿيسز، انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي،
سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو، 1986.
43.
سنڌي، ميمڻ عبدالمجيد، ڊاڪٽر، ڪريم جو ڪلام، سنڌي
ادبي اڪيڊمي، لاڙڪاڻو سنڌ.
44.
سيد، جي ايم، پيغام لطيف، روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو،
1988.
45.
شان هرنام سنگهه، سسئي پنهون، مترجم هرومل،
سدارنگاڻي، (اصل پنجابي) ساهتيه اڪيڊمي، نئين
دهلي، 1970.
46.
شاهواڻي غلام محمد، ۽ واصف محمد بخش، سر سارنگ، آر
آيڇ احمد اينڊ برادرس، حيدآباد، 95، 1958.
47.
شاهواڻي، غلام محمد، شاهه جو رسالو، آر ايڇ احمد
اينڊ برادرس، حيدرآباد، 1961.
48.
شمشيرالحيدري، سنڌي آزاد نظم جي اوسر، حيدري
انسيٽيٽيوٽ آف لٽريچر اينڊ آرٽ، ڪراچي، 1987.
49.
صديقي محمد ادريس، سنڌو ماٿر جي سڀيتا، مترجم شمس
سرڪي، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، 1979.
50.
قانع مير علي شير، تحفته الڪرام، مترجم مخدوم
امير احمد، مرتب ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سنڌي
ادبي بورڊ، حيدرآباد،
51.
قليچ بيگ مرزا، احوال شاهه عبداللطيف ڀٽائي شاهه،
عبدالطيف ڀٽائي، ثقافتي مرڪز ڀٽ شاهه.
52.
قليچ بيگ مرزا، سائو پن، ڪارو پنو، سنڌي ادبي
بورڊ، حيدرآباد، 1965.
53.
ڪمتر نقوي، سيد نجف علي شاهه، ٻاروچي ٻولي،
انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي، سنڌ يونيورسٽي، ڄامشورو،
1984.
54.
کهڙو حميده، عورت جي آزادي، لطيف ادبي اڪيڊمي،
ڪراچي، 1984. |
