|
ادبي خط
امر جليل
[پڙهندڙن طرفان آيل خطن جي جواب ۾ ڪجهه خط اهڙا به هوندا آهن،
جن جو دائرو هڪ فرد تائين محدود نه لڳندو آهي.
ائين محسوس ٿيندو آهي ته ڄڻ اهي جواب شايع ڪرائي
عام پڙهندڙن تائين پهچائجن. اهڙو هڪ ٻيو خط ڪالهه
لکيو اٿم. ٻنهي خطن جون فوٽو ڪاپيون موڪلي رهيو
آهيان، ’ادبي خط‘ جي عنوان سان شايع ڪري ڇڏيندا.]
ـــ جليل
ڀاءُ عبدالجليل مخدوم،
ورهين کان پوءِ يادگيريءَ لاءِ اوهان جو ٿورائتو آهيان.
ڪراچيءَ ويل هوس. ڪالهه موٽيو آهيان. اوهان جو خط پڙهي خوشي ٿي.
خوشي ان لاءِ جو ليکڪ سان واضح نموني ۽ تفصيل سان
ڳالهائجي. اهڙن خطن جا جواب مان ترت ڏيندو آهيان،
۽ پنهنجو فرض سمجهندو آهيان.
ڀاءٌ، هڪ لحاظ کان منهنجي بدنصيبي آهي، جو شهر ۾ ڄائس، شهر ۾
نپيس، ۽ پليس شهر ۾ ئي جوان ٿي پوڙهو ٿيس. لڳيم
ٿو، آخري سفر تي پڻ شهر مان روانو ٿيندس.
بدقسمتيءَ سان منهنجو مشاهدو شهرن تائين، ۽ شهرن
جي وچين، هيٺاهين ۽ ڏتڙيل طبقي تائين محدود آهي.
مان جيستائين متاثر نه ٿيندو آهيان (ڪنهن واقعي يا
ڪردار کان) تيستائين لکي نه سگهندو آهيان. اهو ئي
سبب آهي (شايد) جو مون تي اڪثر تنقيد ڪئي ويندي
آهي ته منهنجين ڪهاڻين جا ڪردار عام رواجي نه
هوندا آهن. مان سمجهان ٿو ته ائين برابر آهي. مان
جيڪڏهن ليکڪ بدران آرٽسٽ هجان ها، ته يقين ڄاڻو،
صادقين وانگر انسان جي درد کي اظهار جي صورت ڏيڻ
لاءِ سندس جسم مان ٿوهر ڦٽي نڪرندي ڏيکاريان ها، ۽
سندس سسي سندس ئي هٿ تي بيهاريان ها. مان
ماراڪاريءَ کي خودڪشيءَ جو اعليٰ ترين طريقو
سمجهندو آهيان. مان جيڪڏهن فوٽوگرافر هجان ها ته
جيڪر ڊبل ۽ ملٽيپل ايڪسپوير واري فوٽو گرافي ڪريان
ها، ۽ اسپيشل اِفيڪٽس لاءِ مختلف ليننس استعمال
ڪريان ها. ان احساس کي اوهين منهنجي وڏي ۾ وڏي
خامي سڏي سگهو ٿا.
گهڻو اڳ، ڪنهن انٽرويو۾ پڇيو هڪ سوال جو جواب ڏيندي چيو هوم ته،
لکڻ لاءِ جيڪڏهن مون کي رواجي حالتون مِلن ها ته
مان ڪڏهن به لکي نه سگهان ها. مان فقط گهُٽ، ٻوسٽ،
وٺ پڪڙ ۽ سينسرشپ واري غير معمولي ماحول ۾ لکي
سگهندو آهيان، ۽ شدت سان لکي سگهندو آهيان. اتفاق
جي ڳالهه آهي جو گذريل پنجويهن سالن کان، جڏهن کان
مان لکي رهيو آهيان، مون کي لکڻ لاءِ ڏانوَ وٽان
ماحول مليو آهي.
دنيا جي جنهن به يونيورسٽيءَ ۾ ادب پڙهايو ويندو آهي، اُتي
ڪهاڻيءَ ۽ ناول کي تخليقي ادب جو نالو ڏنو ويو
آهي. اهوئي سبب آهي، جو ڪهاڻي ۽ ناول جي صنف جا
ليکڪ پنهنجين تحريرن ۾ اهڙن ڪردارن کي به تخليقي
ڪندا آهن، جنم ڏيندا آهن ۽ پيدا ڪندا آهن، جن جي
باري ۾ پڙهڻ، يا ٻڌن سان اتساهه، اميد، محبت،
نفرت، بدلي ۽ درگذر ڪرڻ جهڙا بنيادي اسناني جذبا
واضح نموني ظاهر ٿي پوندا آهن، ۽ پنهنجي دور کي
متاثر ڪندا آهن، جيئن آرٿر ڪوئيسلر جي ناول
’ڊارڪنيس آئٽ نون‘ جو مرڪزي ڪردار روباشوف.
سمجهان ٿو، مون ڏيڍ يا ٻه سؤ کن ڪهاڻيون لکيون آهن. انهن مان
پنجن ـــ ڇهن ڪهاڻين ۾ اسٽينو گرافرن، ڪلارڪن،
ڪافي، ريسٽورنٽ وغيره جو ذڪر آهي. غير سنجيده
تنقيدن ۾، جن کي مان پنهنجي باري ۾ ٺٺوليءَ سان
تشبيهه ڏيندو آهيان، فقط اِنهن ڪهاڻين جو سرسري
حوالو ڏنو ويندو آهي، جيئن اوهان پنهنجي خط ۾ ڏنو
آهي. اهڙين تنقيدن ۾ اروڙ جو مست، زندگي هڪ ڪن، هن
ڄار ۾، عشق ۽ انٽرويو، موسٽ ڊينجرس مين اِن
پاڪستان، ۽ چرٻٽ وارين ڪهاڻين جو ذڪر يا حوالو نه
ڏنو ويندو آهي. ويجهڙائيءَ ۾ لکيل، عاشق ۽ شهيد
موٽي ايندا آهن، ٽيئن دنيا، پنجين موسم، رني ڪوٽ
جو خزانو وغيره جو به ذڪر نه ڪيو ويندو آهي. انهن
ڪهاڻين ۾ اسٽينوگرافر ڇوڪريون، ڪلارڪ، ڪافي ۽
ريسٽورنٽ وغيره وارو ماحول نه آهي.
هر اُچاريل لفظ کي ٻڌندڙ ۽ هر لکيل لفظ کي پڙهندڙ ملي ويندو
آهي. منهنجين تحريرن کي فقط اهڙن پڙهندڙن پسند ڪيو
آهي، جن رستي جي پٿرن ۾ تاج محل ڏٺو آهي، ۽ سوريءَ
کي سرويچن جو سينگار سمجهيو آهي. مون کي احساس آهي
ته منهنجن پڙهندرن ۽ منهنجين تحريرن کي پسند ڪرڻ
وارن جو تعداد تمام محدود آهي. مان محدود دائري ۾،
محدود پڙهڻ وارن جو، محدود ليکڪ آهيان.
ڪجهه عرصي کان منهنجين تحريرن ۾ ايليمنٽ آف سُپر نيچرل، جنهن کي
سنڌيءَ ۾ مافوق الفطرت چئبو آهي، داخل ٿي رهيو
آهي، شايد معنائن کي وڌيڪ توسيع ڏيڻ لاءِ. ان
سلسلي ۾ مان حوالو ڏيندس، ’عاشق ۽ شهيد موٽي ايندا
آهن‘، ۽ ’رني ڪوٽ جو خزانو‘، وغيره جو، ’ٽيون
وجود‘ جهڙي پڄاڻي هڪ کان وڌيڪ دفعا مون پنهنجي
زندگيءَ ۾ ڏٺي آهي. دنيا ۾ اڃا به گهڻو ڪجهه، ۽ بي
انتها حد تائين، ترقي پسنديءَ جي باوجود انسان جي
عقل ۽ فهم جي دائري کان ٻاهر آهي. جنهن رات
ڪراچيءَ ۾ منهنجي جيجل امڙ منهنجين ٻانهن مان
آسمان ڏانهن پرواز ڪئي هئي، تنهن رات، سڪرنڊ ۾ اَڌ
رات ڌاري، ساڳئي وقت، بابا جاڳي پيو هو، ۽ تهجد
پڙهندي روئي پيو هو. منهنجي ننڍپڻ جو سنگتي، ساٿي
۽ سوٽ، رفيق، ٽيهن سالن جي عمر ۾ وفات ڪرڻ کان
ڪجهه ڏينهن اڳ حيدرآباد ۾ مون سان ملڻ آيو هو.
شينهن جهڙو اورچ ۽ سگهارو. اسٽيشن تي ڇڏڻ ويو
مانس. ڀاڪر پائي موڪلايوسين ته روئي پياسين. مون
محسوس ڪيو ته کيس وري ڏسي نه سگهندس.
ڪجهه ڏينهن کان پوءِ روهڙيءَ مان فون آئي. رفيق اوچتو اوچتو
گذاري ويو. موت منهنجي لاءِ نه فقط پُرسرار آهي،
پر هميشہ کان خاص ڪري امڙ جي اُسهڻ کان پوءِ،
تجسُس جو سبب رهيو آهي. ’ٽيون وجود‘ ۾ روپ جي اهڙي
وقت اچڻ، جڏهن چاچا ذري گهٽ آخري سفر تي روانو ٿي
چڪو هو، ”عاشق ۽ شهيد موٽي ايندا آهن“ ۾ محرم علي
جي موٽي اچڻ کان وڌيڪ پُراسرار نه آهي. پهرين
ڪهاڻيءَ ۾ تجسس امڪانن جي حد اندر آهي، ۽ ٻئي
ڪهاڻيءَ ۾ تجسس امڪان جي حد کان ٻاهر آهي. دعائون
اوهان جو
امر جليل
* * *
پيارا جئرام
اسلام آباد کان ٻاهر ويل هوس. موٽي آيو آهيان ته اوهان جو خط،
قربائتو خط، مليو آهي. جواب ۾ دير لاءِ دل ۾ نه
ڪندا.
اوهان پنهنجي خط ۾ ڪجهه سوال پڇيا آهن. جواب لکڻ فرض سمجهان ٿو
۽ عرض ڪريان ٿو ته منهنجو خط پنهنجي دوستن کي به
پڙهائيندا، جن ايتري پيار ۽ غور سان مون کي پڙهيو
آهي.
لاڳيتو ۽ مسلسل لکڻ سبب هر ليکڪ پنهنجي لکڻيءَ، پنهنجي تحرير ۽
پنهنجي اظهار لاءِ پنهنجو انفراديءَ انداز ۽ ڍنگ
پيدا ڪري وجهندو آهي، جنهن ۾ سندس شعوري ڪوشش کي
ڪوبه دخل حاصل نه هوندو آهي. ڪرشن چندر، هيمنگوي،
بيدي ۽ پُراڻي ڪلاسيڪي ادب مان ڀيرو مل مهرچند
آڏواڻي وغيره جو مثال ان سلسلي ۾ ڏيئي سگهجي ٿو.
شاعرن ۾ اوهان ڏٺو هوندو ته سچل ۽ شاهه جو پنهنجو
پنهنجو انداز آهي. اياز ۽ نياز همايونيءَ جو
پنهنجو پنهنجو انداز آهي. مون کي پنهنجي اوڻائيءَ
جو احساس آهي. هڪ اسٽائيل هئڻ سبب مان ڪجهه
پڙهندڙن کي بنهه نه وڻندو آهيان.
’دل جي دنيا‘ لکڻ کان پوءِ مون کي احساس ٿيو هو، ته ڪهاڻي ختم
ٿي ويندي آهي، پر ڪهاڻيءَ جا ڪردار ختم نه ٿيندا
آهن ـــ ڇو ته ڪهاڻين جو ڪو اهڙو سلسلو شروع ڪجي
جنهن ۾ ڪردار ساڳيا هجن، پر ڪهاڻي جو موضوع نئون
هجي! اهڙي سوچ اچڻ کان پوءِ ”زهر ۽ زندگي“ لکي
هيم. افسوس اٿم جو ان سلسلي کي جاري رکي نه سگهيم.
حياتيءَ وفا ڪئي ته ان سلسلي کي هڪ دفعو ٻيهر شروع
ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس.
پيارا جئرام، هر ليکڪ سڌي طرح، يا اڻسڌي طرح پنهنجي تحرير ۾
موجود هوندو آهي. پر، هر ڪهاڻي ليکڪ جي آتم ڪهاڻي
نه هوندي آهي. ’مان برف ۾ توسان ملندس‘ لاءِ به
مون کان پڇيو ويو هو ته ڇا اِها اوهان جي پنهنجي
ڪهاڻي آهي؟ ’منهنجي نصيب ۾ تون نه آهين‘، بابت به
ساڳي پڇا ڪئي ويئي هئي. ’هڪ دل جي اڪيلائي’ ۽ ’هڪ
دور جو ماتم‘ تي اڪثر پڙهندڙن کي ساڳيو گمان ٿيو
آهي. هن دفعي، ’ٽيون وجود‘ بابت به مون کان ساڳيا
سوال، يا ساڳيو هڪ سوال اڪثر دوستن پڇيو آهي، نه
ڇا اِها ڪهاڻي اوهان جي پنهنجي ڪهاڻي آهي! مان
ڪهڙو جواب ڏيان پيارا! ڪهڙي وات سان چوان ته اِها
منهنجي ڪهاڻي نه آهي؛ ۽ ڪهڙي وات سان چوان ته اِها
منهنجي آتم ڪهاڻي آهي! ليکڪ جي دنيا ڏاڍي
پُراسرار، ۽ هزارين پيچرن ۾ ورهايل هوندي آهي.
ليکڪ ڪڏهن عڪس، ۽ ڪڏهن پاڇو ٿي پنهنجي تحرير ۾
هليو ايندو آهي، پر سندس وجود مخفي رهندو آهي.
’ٽيون وجود‘ ۾ روپ بابت اوهان پڇيو آهي، ته هوءَ هندو آهي يا
مسلمان آهي؟ پيارا، غير معمولي چاهتن جا آمين
فرقن، نسلن ۽ مذهبن ۾ ورهايل نه هوندا آهن. اوهين
دوست به روپ کي ويڇن ۾ نه ورهايو. هوءَ جيئن آهي،
کيس قبول ڪريو.
۽ شادي!
چون ٿا ته گهڻو اڳ منهنجي شادي ٿي ويئي هئي؛ پر، مون کي ته اڃا
تائين يقين نه آيو آهي. ايڏي وڏي حادثي جو شڪار
ٿيڻ کان پوءِ جيئرو آهيان! وڏو ڪو نِرڄو آهيان.
دوستن لاءِ سلام، دعائون ۽ جهجها جهجها پيار.
اوهان سڀني جو
امر جليل
ڀوري ڇوڪري حق جي ڳولا ۾
(تبصرو/ تعارف)
حيدر علي لغاري
سنڌ جي روشن ضمير عالم ۽ فلسفي، برگزيده روزگار فاضل ۽ سدا حيات
هستي حضرت علامه آءِ. آءِ قاضي، هي ڪتاب برطانيه
جي مشهور مفڪر ۽ ڊرامه نگار برنارڊشا جي لکيل ڪتاب
”ڪاري ڇوڪري خدا جي ڳولا ۾“ جي جواب طور لکيو آهي.
قاضي صاحب هن ڪتاب ذريعي انساني زندگي جي انهن اهم عمراني،
تعليمي، نفسياتي، جمالياتي ۽ وجداني مسئلن،
مونجهارن ۽ پيچيدگين جو ڀرپور جائزو ورتو آهي،
جيڪي مجموعي طور تي انسان جي مختلف نسلن کي سندن
ارتقا جي مختلف دؤرن ۽ مرحلن ۾ پيش ايندا رهيا
آهن، ۽ منجهن ڪڏهن مثبت قدرن سان نباهه جي صورت
پيدا ڪرڻ ۽ اڳتي وڌن جو حوصلو ۽ اتساهه پيدا ڪندا
رهيا آهن ته ڪڏهن کين منفي ڪيفيت سان همڪنار ڪري
سندن بالغ نظري ۽ وسيع القلبي کي آزمائش ۾ مبتلا
ڪندا رهيا آهن. ازنسواءِ انسانذات جي عقل، فهم،
ارادي ۽ عمل جون صفتون پنهنجي صحيح سِمت ۾ ڪم
ڪنديون، ڪيئن آفاقي هدايت جي ذريعي منطقي نتيجي تي
پهچي حق جي طالب کي ’شرح صدر‘ جا ارتقائي مقام ۽
مرحلا مهيا ڪري ڏيڻ ۾ سندس معاون ۽ مددگار ٿينديون
رهيون آهن. علامه قاضي صاحب انهن جو تاريخي ارتقا
جي حوالي سان ڏاڍو دلڪش ۽ پيرائتو ذڪر ڪيو آهي ۽
هدايت جي ان سلسلي کي هڪڙي عالمگير ضرورت طور پيش
ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو آهي. انسان جي ذوقِ نظر ۽ تسڪين
قلب جا معيار ۽ ماڳ ڪيئن بدلبا رهيا آهن، ۽ انهن ۾
ڪهڙي ريت بلوغت ۽ بلاغت پيدا ٿيندي رهي آهي؟ هيءُ
ڪتاب ان پوري انساني ارتقائي سفر جا پائدار ۽ پختا
سنگِ ميل بيان ڪري ٿو، ۽ ٻڌائي ٿو ته انسان جي
ارتقا سدائين سنئين واٽ يا خط مستقيم ۾ سفر نه ڪيو
آهي؛ ان م ڪيئي ناخوشگوار بلڪ هولناڪ ۽ تباهه ڪن
موڙ به آيا آهن، مگر انهن هولناڪين ۽ تخريبڪارين
کي به پنهنجو مفهوم آهي ۽ انسان جي ساري جهد ۽ عمل
کي تناظر ۾ رکي ڏسڻ سان انهن جي معنويت پوري طرح
واضح ٿي سگهي ٿي. اهو سفر ڪڏهن ماڪوڙيءَ جي رفتار
سان ته ڪڏهن تيز طوفانن جي انداز ۾، ڪنهن وقت امن
۽ صلح جي فضا ۾، ته ڪنهن سمي ميدان جنگ جي هنگامن
۾، بهرحال جاري رهندو آيو آهي. حق لاءِ قربانيون،
ڏک، سُور ۽ سختيون ضرور سَٺيون ويون آهن، مگر حق
پنهنجي پرستارن کي قطعي طور ڪڏهن به نااميد نه ڪيو
آهي.
”ڀوري ڇوڪري“ پنهنجي تلاش دوران اهڙين وارداتن مان گذرندي
پنهنجي گوهر مقصود تائين پهتي آهي؛ تهذيبن ۽ تمدنن
جا مکيه دؤر، انهن جي عروج ۽ زوال جا اهڃاڻ، هن جي
چشم بينا جي مشاهدي ۾ آيا آهن. هر دؤر جي اهم ترين
فڪر ۽ صالح جذبي جي نمائندگي کي قاضي صاحب پنهنجي
ڪن ڪتاب ۾ جاءِ ڏني آهي ۽ ڇوڪري بالاخر حق جي حتمي
۽ آخري زيارت خاتم النـّبِين جي وسيلي سان ماڻِي
آهي ۽ سچائيءَ جي ڀرپور سواد کي حاصل ڪيو آهي،
جنهن سان هن جو ڀورو وجود معمور ۽ هُن جي پوري
ماهيت مُنورَ ٿي آهي ۽ هاڻ کيس انسان کي پيش ايندڙ
واقعن، حادثن ۽ مسئلن جي اصل ماهيت ۽ انهن جي عِلت
کان واقفيت به حاصل ٿي آهي، جنهن ڪري هُن جو روح ۽
ضمير مطمئن ٿيو آهي. اها آهي سنڌ جي جڳ مشهور ۽
سداحيات عالم حضرت علامه آءِ. آءِ. قاضي جي اصل
مراد، جا هن ڪتاب جي پڙهندڙ ڏانهن بطور هڪ بي بها
فيض جي منتقل ٿئي ٿي ۽ هن کي پنهنجي وجود جي معنيٰ
۽ جهُدلِلبقا جي اصل مقصد سان هم ڪنار ڪري ٿي.
هي ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ تازو شايع ڪيو آهي. اصل انگريزي ڪتاب
“Adventure of the Brown Gril in the search for
God”
به بورڊ ئي شايع ڪيو هو. هي سنڌي ترجمو جناب سومار
علي سومري جو ڪيل آهي.
هي ڪتاب ڊيمي سائيز ۾، 158 صفحن تي مشتمل آهي. سرورق دلڪش اٿس ۽
ڇپائي پڻ جاذب آهي. اُچي ڪاغذ واري ڪاپي جي قيمت
35 رپيا ۽ سادي ڪاغذ واري ڪاپي جي قيمت 20 رپيا
آهي. اهي قيمتون نهايت مناسب آهن. هُجڻ ته ائين
گهرجي ته ههڙو فڪر انگيز املهه ڪتاب سنڌ جي هر
لئبرريءَ ۾ پُڄي ۽ هرگهر جي سونهن بنجي. اهڙا
ڪتاب، ٻولين جي صحيح معنيٰ ۾ سونهن هوندا آهن ۽
سنڌي زبان ۾ اُن جو ترجمو ٿي شايع ٿيڻ نيڪ فال
آهي. ان لاءِ بورڊ کي واقعي جَسُ جڳائي.
هي ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو/ حيدآباد وٽان ملي سگهي ٿو. |
