لطف الله بدوي

”جاويد نامه“ جي سنڌي ترجمي جي تمهيد

ويهين صدي عيسويءَ جي ادبي ڪارنامن ۾، علامه  محمد اقبال رحمته الله عليہ جي تصنيف ”جاويد نامه“ هڪ غير فاني ادبي ڪارنامو آهي. دماغي قوت ۽ روحاني ڪيف جي لاءِ، هي ڪتاب هڪ جامع حقيقت آهي. مولانا اسلم جيراج پوري لکي ٿو.

”اسان ٻڌندا هئاسون ته فارسي سکڻ بعد فقط چار عمدا ڪتاب پڙهڻ لاءِ ملن  ٿا، جي آهن شاهنامه فردوسي، مثنوي مولانا روم، گلستان سعدي ۽ ديوان حافظ. هن نڪته نگاهه کان جاويد نامه کي هاڻي پنجون ڪتاب شمار ڪرڻ گهرجي. هي پنهنجي معنويت ۽ افاديت جي سبب فارسي ادب ۾ منفرد حيثيت رکي ٿو. هن ڪتاب جي سڄي تعليم آيات الاهيءَ جي روشنيءَ ۾ ڏيکاري ويئي آهي.“(1)

مولانا جي تبصري ۾ ڪو به  مبالغو نه آهي. جاويد نامه جيئن ته هڪ تخيلي معراج نامه آهي، اهڙيءَ ريت منجهس انساني حيات جا اسرار ۽ رموز سمايل آهن. هي ڪتاب ان دور ۾ لکيو ويو، جڏهن مسلمان قوم جا تعليمي افراد پنهنجي روايتي تن آسانيءَ جي باعث زندگيءَ جي نشيب ۽ فراز کان بلڪل بي پرواهه بڻجي چڪا هئا. مغربي تعليم ته اسان جي علمي مذاق کي ايڏو پست ڪري ڇڏيو هو، جو ڪائنات ۽ حيات جي مسئلن تي غور ڪرڻ هڪ عظيم بار  پئي معلوم ٿيو، ۽ هيءَ ساڳي ڪيفيت هن وقت به موجود آهي. اهڙي وقت ۾ جاويد نامه هڪ پيغمبرانه حيثيت سان وجود ۾ آيو.

سن 1928ع ۾ علامه  جڏهن”خطبات مدراس“ جي ترتيب کان فارغ ٿيو، تڏهن هن پنهنجي ذهن ۾ هڪ نئين تصنيف جو خاڪو مرتب ڪيو، جنهن اڳتي هلي جاويد نامه جي صورت ورتي. چئن سالن جي غور ۽ فڪر کانپوءِ، هي ڪتاب سن 1931ع ۾ تڪميل تي پهتو. هن ڪتاب جي تخليق ۾، ان دور جي شڪست ۽ ريخت کي گهڻو دخل حاصل آهي. جيئن ته:

1 - مذهب ۽ اخلاق کان دور ٿي اهل سياست، سياست جي نظريه کي مذهب جو  نعم البدل سمجهڻ لڳا.

2- پهرين  مهاڀاري لڙائي جي هولناڪين ۽  تباهين کانپوء، مغرب ۽ مشرق جي رهندڙن جي دماغن ۾ هي سوال پيدا ٿيا، ته هن وحشانيت ۽ بربريت جو اصل ڇا آهي؟ انسان پنهنجي بلندين کان لهي حيوان ڇو بڻجي ويو آهي؟ انسانيت ڇو  بيراهروي ڏي وڃي رهي آهي ۽ ان جو علاج ڇا آهي؟

3- روس ۾ اشتراڪيت جي تحريڪ، لادينيت جو ڪارڻ بڻجي پئي هئي، اهڙيءِ حالت ۾ معاشي بدحاليءَ  جي دفاع هي سمجهڻ جي ضرورت هئي.

جاويد نامه اهڙي ماحول ۽ انسانيت جي تحفظ لاءِ، ايشيا جي عظيم مفڪر تخليق ڪيو، جنهن جي هر شعر مان مضطرب ۽ پريشان انسان جي حقيقي مقام جو نقش اسان جي اکين جي سامهون اچي ٿو وڃي، ۽ هيءَ حقيقت واضع ٿيو وڃي:

شعر جو مقصد آ گر آدم گري

شاعري آ، وارث پيغمري

علامه  اقبال پنهنجي هن تصنيف تي جاويد نامه جو نالو ڇو رکيو، ان لاءِ به ڪي اسباب هئا. انهي ۾ ڪو شڪ نه آهي، ته سندس هيءَ تصنيف ٻين تصنيفن ۾ امتيازي درجو رکي ٿي، جيئن اسان ڏسون ٿا:

1- اسرار ۽ رموز ۾ سندس پيغام آهي.

2- پيام مشرق ۾، مغربي حڪيمن جي افڪار تي تنقيد سان گڏ، مشرق جو صالح پيغام به آهي.

3ـــ زيور عجم ۾، غزلن جي صورت ۾ انساني حيات کي ظاهر ڪيو ويو آهي. مثنوي ”گلشن راز جديد“ وحدت الوجود جي نظريه جو هڪ نئون تفسير آهي.

4- مسافر ۾ افغانستان جي سير جا تاثر آهن.

5- پس چه  بايد ڪرد ۾، مسلمانن کي عشق ۽ محبت جو پيغام ڏنو ويو آهي.

6- ارمغان حجاز ۾، اسلامي تعليم جو حقيقي روح ڏنو ويو آهي، ۽ سڄو ئي ڪتاب حڪمت جي نڪتن سان معمور آهي. اگرچه هي تصنيف پنهنجي رنگ ۾ يڪتا آهي، پر  جاويد نامه جو رنگ ڪو ٻيو آهي. هي هڪ طويل تمثيلي نظم آهي، جنهن ۾ آسمانن ۽ آسمانن کان هن پار جو تخيلي سير ڏنو آهي. فلسفيانه نظم هئڻ جي باوجود منجهس ادبي لطافتون، ڪلام جي رنگيني، پختگي ۽ رواني موجود آهي. ڪتاب تي جاويد نامه جي نالي رکڻ جو هڪ اهو به سبب هو، ته هي ڪتاب هڪ غير فاني تصنيف آهي، جيئن اقبال پاڻ فرمائي ٿو:

جو چيم، ان جو جهان آهي ٻيو

هن لکڻ جو آسمان آهي ٻيو

هن پيغمبرانه تصنيف جي مقبوليت لاءِ دعا ٿو گهري:

حرف جوانن تي سندم آسان ڪرين

تار کي تن لاءِ تانگي جان ڪرين

جيئن ته علامه  کي علوم حاضره جي روشنيءَ ۾، معراج جي شرع لاءِ هڪ جديد معراج نامه لکڻ جو ارادو هو، ان ڪري هو هن آسماني ڊرامي تي لکڻ لاءِ غور ۽ فڪر ڪري رهيو هو. اتفاقن ان وقت ۾، اٽليءَ جي مشهور شاعر ڊانٽي جي مشهور تصنيف ”ڊوائين ڪاميڊي“ تي، ڪي اهم تنقيدون يورپ ۾ شايع ٿيون، جن ۾ هن حقيقت تي بحث ڪيو ويو هو، ته  ڊوائين ڪاميڊي جي سڄي ترتيب ”معراج محمديه“ جي مرهون منت آهي. علامه  ”ڊوائين ڪاميڊي“ جي طرح هڪ ڪتاب جي تصنيف جو بار پنهنجي ڪلهن تي ورتو ۽ تصنيف جو نالو” جاويد نامه“ رکيو. اگرچ ڊوائين ڪاميڊي ۽ جاويد نامه هم معنيٰ لفظ نه آهن، پر معنوي طرح  ٻنهي نالن ۾ مناسبت آهي،

”جاويد  نامه“ جي نالي لاءِ ٽيون سبب آهي، علامه  جي فرزند جاويد اقبال جو نالو. جيڪڏهن هن حقيقت تي نظر ڪجي، ته پوءِ ’جاويد نامه‘ هن ڪتاب جو اهو حصو ٿي سگهي ٿو، جو آخر ۾ ”خطاب به جاويد“ جي عنوان سان اچي ٿو. بهر حال هي ٽي مکيه سبب  آهن، جن جي ماتحت ڪتاب جو نالو ”جاويد نامه“ رکيو ويو، ”نيرنگ خيال“ جي اقبال نمبر ۾،  هڪ مضمون چوڌري جي نالي سان، ’جاويد نامه‘ تي شايع ٿيو هو جنهن جي بابت چيو وڃي ٿو، ته اهو علامه  محمد اقبال رحمته الله عليہ جي تحريڪ سان لکيو ويو هو. ان ۾ به گهٽ وڌ اهي ئي سبب ڄاڻايا ويا آهن، جي  مون مٿي بيان ڪيا آهن، جيئن ته مٿيون مضمون خود علامه  جي ارشاد سان لکيو ويو هو، ان ڪري مان ان مان استفادي ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس.(3)

(2)

ڊانٽي(4) جي ”ڊوائين ڪاميڊي“ شاعر جي موت کانپوءِ ايترو ته مشهور ٿي ويئي، جو مغرب جو سندس هي ڪتاب ’نئين اصلاحي دور‘ جو محرڪ ثابت ٿيو، حقيقت ۾ هن ڪتاب جو سڄو تخيل، اندلس جي اسلامي تعليم جو نتيجو هو. اسلاميات ۾ معراج جو ذڪر ۽ خود صوفين جي عروج ۽ نزول جو نظريه، قرطبه جي اسلامي يونيورسٽي جي عيسائي طالب علمن تائين پهچي چڪو هو، ڊانٽي ان کان متاثر ٿو نظر اچي. هن تخيلي معراج کي، پهريائين محي الدين ابن عربي(5) ، جنهن کي شيخ اڪبرجو لقب حاصل آهي، پنهنجي مشهور تصنيف ”فتوحات مڪيه“ ۾ پيش ڪئي. هي ڪتاب جدا جدا بابن ۾ تقسيم ٿيل آهي، جن ۾ شيخ پنهنجي مڪاشفن کي قلمبند ڪيو آهي. ان بعد عربي زبان جي مشهور شاعر ابوالعلا معري(6) ساڳي تخيل ۾ پنهنجي تصنيف”الغفران“ پيش ڪئي. ميڊرڊ يونيورسٽيءَ جو مشهور پروفيسر آسن، پنهنجي تصنيف ”اسلام ائنڊ ڊوائين ڪاميڊي“ ۾ لکي ٿو:

”جڏهن ڊانٽي اليگاري، هن حيرت انگيز نظم جو تصور پنهنجي ذهن ۾ آندو، ان کان گهٽ ۾ گهٽ ڇهه سئو سال اڳ، اسلام ۾ هڪ مذهبي روايت موجود هئي، جا حضرت محمد صلي  الله وسلم جي آسماني سياحتن جي متعلق هئي. آهستي آهستي اٺين صديءِ کان وٺي، تيرهين صديءَ تائين مسلمان محدثين، مسفرين، حڪيمن، صوفين ۽ شاعرن سڀني گڏجي، هن روايت کي هڪ مذهبي ۽ تاريخي حڪايت جو لباس پهرايوآهي. ڪڏهن ڪڏهن هي روايتون، معراج جي شرح ۾ بيان ڪيون وڃن ٿيون ۽ ڪڏهن روايتن جي صورت ۾، انهن سڀني روايتن کي جيڪڏهن هڪ جاءِ تي رکي، ”ڊوائين ڪاميڊي“ سان مقابلو ڪبو ته گهڻي يڪسانيت نظر ايندي، بلڪ ڪيترين جاين تي بهشت ۽ دوزخ جا عام خاڪا، انهن جون منزلون ۽ درجا، سزا ۽ جزا جو ذڪر، نظارن جو مشاهدو، ماڻهن جي چرپر جو انداز، سفر جون حالتون ۽ ٻين اشارن ۾ هڪ جهڙائي نظر ايندي.“

پروفيسر آسن معراج جي حديثن کي ٽن زمانن ۾ ورهائي، هر زماني جي روايت جي تفصيلي اختلاف کي، معراج جي قصي جي ارتقا جو سبب ٿو ٻڌائي، پر هيئن به چوي ٿو ته آنحضرت صلعم کان اڳ ڪن پيغمبرن جي معراج بابت روايتون موجود آهن، جيئن ارداوبراف جي ايراني بهشت جو سير، جو هڪ قديم افسانو آهي. پرهنن روايتن جي موجودگيءَ ۾ حضور صلعم جي معراج جي روايت کي ڪامل شمار ڪري، چوي ٿو:

”هنن سياحتن ۽ معراجن ۾، ڪا به روايت واضع، مڪمل ۽ وسيع نه آهي، جيتري اسلامي روايت پنهنجي ادب ۾. هن کان سواءِ اسلامي روايت هر جاهل ۽ عالم مسلمان جي ايمان جو جزو آهي. اڄ به سڄي اسلامي دنيا ۾، معراج نبويءِ جو ڏينهن، مذهبي تعطيل شمار ٿئي ٿو. هن حقيقت کان صاف ظاهر آهي ته پيغمبر اسلام جي معراج جي واقعي ۾ مسلمان جو عقيدو ڪيڏو نه پختو آهي.“

هن حقيقت ۾ ڪو به مبالغو نه آهي، ته مختلف زبانن جي ’مسلمانن جي ادب‘ ۾ معراج نامه هرهنڌ موجود آهي. معراج جي مسئلي تي، اڄ به هي بحث ٿيندو رهي ٿو، ته ڇا حضور جو معراج روحاني هو يا جسماني؟

معراج جو مذهبي ۽ علمي حصوته اهو آهي، جنهن کي اسان تجلي ذات جو مشاهدو ٿا چئون، آنحضرت صلي الله عليہ وسلم کي حاصل ٿيو. ان جو ٻيو پهلو هيءُ آهي، جنهن کي صوفيانه حصو چئجي ته به برابر ٿيندو، ته جدا جدا صوفين، مختلف رنگن ۾، تجلي ذات جي مشاهدي جو ذڪر ڪيو آهي. تصوف جو اصل مقصد آهي، ذات باري جي حاصل ڪرڻ جي ڪوشش، جي ماڻهوهن ڪوشش ۾ ڪامياب ٿيا، انهن ڪڏهن ڪڏهن هن مقصد جي حصول کي معراج سان تعبير ڪيو آهي. عظيم صوفين ۾ حضرت بازيد بسطامي ۽ حضرت محي الدين عربي جو معراج  عام طور آهي. معراج جي سلسلي ۾ سنڌ جي عطيم صوفين سان سلطان اوليا خواجه  محمد زمان ۽ قدس سره سندس مريد شيخ،  عبدالرحيم گروهڙيءَ جو هڪ واقعو گهڻو مشهور آهي:

”روايت آهي ته شيخ عبدالرحيم گروهڙي هڪ ڀيري پنهنجي ڳوٺ جي مسجد ۾ هو ته اتان هڪ شخص اچي لنگهيو، جو سلطان  الاوليا جي مريدن مان هو ۽ پنهنجي مرشد جي زيارت لاءِ لنواريءَ ٿي ويو. شيخ گروهڙي کيس سڏي، خواجه صاحب لاءِ پيغام ڏنو ته ’صوفين جي دعوا  آهي ته هو تجلي ذات جو نظارو ڪندا رهن ٿا. هوڏانهن معراج اسان جي رسول ڪريم صلعم لاءِ مخصوص هو، اهڙيءَ حالت ۾ صوفين جي دعوا تي ڪيئن اعتبار ٿي سگهي ٿو. مريد جي پيغام کڻي مرشد جي خدمت ۾ پهتو ۽ حرف بحرف مرشد جي خدمت ۾ عرض  گذاريائين. سلطان الاوليا، پيغام کي ٻڌي فرمايو ته، پيغام ڏيندڙ کي ٻڌائجان ته جڏهن بادشاهه ڪنهن درياهه تان لنگهندا آهن ته پل ٻڌائي ويندي آهي، جڏهن هو اتان گذري ويندو آهي ته عام خاص ان پل کان پيو لنگهندو آهي.“(7)

مٿئين روايت مان خبر پوي ٿي ته صوفين وٽ معراج جي روايت ڪيڏي نه اهميت رکندڙ آهي. عظيم صوفين مان حضرت بايزيد جي عروج جون ڪيفيتون ته قلمبند ٿي نه سگهيون، مگر شيخ اڪبر حضرت ابن عربي، ”فتوحات مڪيه“ ۾ پنهنجي معراج جي ڪيفيتن کي نمايان طرح قلمبند ڪيو آهي. هن پنهنجي  آسماني سياحت ۾ ٻن شخصن کي رفيق سفر ۽ رهنما بڻايو آهي، جن مان هڪ فلسفي آهي، ۽ ٻيو دين جو عالم. سندن زباني دنيا جي علوم ۽ فنون جي بحث ۽ نتيجا بيان ڪيا اٿس، اهي سڀ مباحثا تصورانه نه آهن، پر سندس واردات قلبي آهن. عرفاني هئڻ سان گڏ هي مڪاشفا زياده ترمذهبي آهن. هڪ مڪاشفي ۾ فرمائي ٿو ته، ”اولياء الله تي به وحي نازل ٿيندو آهي. ان جي وحي جا مختلف طريقا ٿيندا آهن. ڪڏهن هو خيال ۾ ته ڪڏهن دل ۾ ان کي لهي ٿو. ڪڏهن ته کيس لکيل عبارت ميسر ٿئي ٿي، ان جا گهڻائي مثال ملن ٿا. مثال طور، حضرت ابو عبدالله نصيب البان ۽ امام احمد جي شاگرد نقي ابن محامد  کي ڪتابت جي رستي ملڪ الالهام وحي پهچائيندو هو. جڏهن هو ننڊ مان جاڳندا هئا ته، ڪجهه ڪاغذ تي لکيل ڏسندا هئا.“(8)

هن کان انڪار ٿي نٿو سگهي ته فتو حات مڪيه ۾ جي منزلون، نظارا ۽ واقعا،  ڪيفيتون ۽ مشاهدا اچن ٿا، سي گهڻو ڪري معراج جي مطابق آهن. اهو ئي سبب آهي، جو ڊوائين ڪاميڊيءَ کي فتوحات مڪيه  جو استفاده چئجي ٿو.

معراج جو هڪ خالص ادبي ۽ فني آهي، جنهن جو مثال اسان کي ابوالعلا معريءَ جي تصنيف ”الغفران“ ۾ ملي ٿو. هي رسالو ان نابينا شاعر پنهنجي هڪ دوست شاعر ابوالقارح حلبي جي هڪ خط جي جواب ۾ لکيو هو. ابوالقارح اگرچه مقري جو مداح هو، پر ان هوندي به مٿس طنز ڪئي هئائين، ته انهن شاعرن ۽ اديبن جي مٿان عتاب الاهي آهي، جن گناهه جي زندگي گذاري آهي. ان جي جواب ۾ معري، پنهنجي تصنيف ”الغفران“ ۾ بهشت ۽ دوزخ جو سير ڏيکاريو آهي، جو خالص ادبي آهي. هن ڪيترن شاعرن ۽ اديبن کي ڏيکاريو آهي، ته ڪيئن نه هو خداوند تعاليٰ جي وسعت رحمت ۾ وڃي داخل ٿيا آهن. پروفيسر آسن جو خيال آهي، ته ڊوائين ڪاميڊيءَ جون ڪي ادبي خوبيون الغفران جون مرهون منت آهن(9).

اهڙي ريت شهر زوري جو هڪ قصيدو، سفرروح جي متعلق آهي، جنهن کي ابن خلڪان نقل ڪيو آهي، ان جو انگريزي ۾ ترجمو ويسٽن فيلڊ(10) ڪيو آهي،  ان کان انڪار ٿي نٿو سگهي ته اسلامي شاعر پنهنجن تصنيفن ۾ هميشه حمد ۽ نعت سان گڏ مهراج جو باب لکندا رهيا آهن. هن لاءِ نظامي، خسرو، سعدي ۽  جاميءَ جون تصنيفون شاهد آهن.

(3)

ڊانٽي پنهنجي محبوبه جي وفات تي (سن 1290ع) ”حيات نو“ نالي ڪتاب لکيو آهي، جنهن ۾ هن پنهنجي محبت جي داستان کي بنا ڪنهن به پس و پيش جي درج ڪيو آهي. ان ڪتاب جي منڍ ۾ لکي ٿو ته:

”بيٽرس فرشتن سان رهڻ لاءِ بهشت ۾ هلي وئي، جيڪڏهن خدا مون کي توفيق ڏني، ته مان ان جي نالي کي غير فاني رکڻ لاءِ اهڙي نظم لکندس، جنهن جهڙي اڄ تائين ڪنهن ٻئي شاعر پنهنجي محبوبه جي ياد ۾ نه لکي آهي.“

ڊانٽي ان جذبي جي هيٺ، پنهنجي تصنيف ڊيوائين ڪاميڊي دنيا کي ڏني. مگر ”فتوحات مڪيه“ جو ڪتاب ڪنهن به اهڙي جذبي هيٺ نه لکيو ويو هو، انهي ۾ ڪو شڪ نه آهي، ته شيخ اڪبر جي سڄي تصنيف حال آهي، ۽  ڊوائين ڪاميڊي ۽ جاويد نامه قال آهي. ان ڪري هنن ٽن ڪتابن جو پاڻ ۾ موازانو ادبي پهلو کان سواءِ ٻيو ٿي  نٿو سگهي.، انهي کان اڳي جو مان ڊوائين ڪاميڊي ۽ جاويد نامه جو موازانو لکان، هي ضروري آهي ته ڊوائين ڪاميڊي جي خصوصيتن کي قلمبندڪريان.

ڊانٽي پاڻ پنهنجي تصنيف جو نالو ڪاميڊيا (طربيه ) رکيو. مگر سورهين صدي عيسوي ۾ سندس قدر دانن عزت کان ڊوائين (خدائي) جو لفظ وڌايو، ڊانٽي جي هي تصنيف سندس خوشحاليءِ جي يادگار نه آهي، پر ان زماني جي تحرير آهي، جڏهن هو پنهنجي محبوبه کي وڃائي چڪو هو، ۽ سندس ياد سندس هرگهڙي روحاني عذاب بڻجي چڪي هئي.

ڪنڌ وهاڻو ڀنو، هريو هٿ ٿيوم

سڄڻ ياد پيوم، جاڙ جيئان ٿي جيڏيون

ڪيڏي نه افسرده حياتي هئي. ان کانسواءِ، تنگدستيءَ ۽ جلا وطني، سندس سڪون۽ اطمينان قلب کي پاش پاش ڪري ڇڏيو هو. اهڙي ماحول ۾، هن جو بيٽرس سان عهد ڪيو هو، ان کي وفا ڪيو. هن ۾ ڪو شڪ نه آهي ته ڊوائين ڪاميڊي، بيٽرس کي زنده جاويد ڪري ڇڏيو. مان مٿي بحث ڪري آيو آهيان، ته ڊانٽي جنهن وقت هيءَ زنده جاويد تصنيف لکي رهيو  هو، ان وقت عربي مفڪرن ۽ شاعرن جو اثر يورپ ۾ پکڙجي چڪو هو. صوفين جي مجاز جو نظريه ته ’انساني جمال ۾، خود شاهد حقيقي جو جمال موجود آهي،‘ ڊانٽي تائين ضرور پهچي چڪو هو، ورنه هو بيٽرس کي ڪنهن به ريت مظهر حق نه سمجهي ها. اسان ڏسون ٿا ته ان وقت مغرب جي وڏي ۾ وڏي فلسفي ٽامس ايڪونياس تي ابن رشد ۽ ابن سينا جو اثر موجوده هو. اهڙيءَ ريت ڊانٽيءَ جو معراج جي روايتن ۽ خودان روايتن تي لکيل ڪتابن کان آگاهه ٿيڻ ڪا وڏي ڳالهه نه هئي.

 ڊوائين ڪاميڊيءَ جا ٽي حصا آهن، دوزخ، اعراف ۽ بهشت. فتوحات مڪيه ۾ شيخ اڪبر جهڙيءَ ريت ٻه رهنما ورتا آهن، اهڙي ريت ڊانٽي به آسماني سياحت لاءِ ٻه رهنما ورتا آهن، هڪ ورجل، جو روم جي شهنشاهه آگسٽس (اغسطوس) جي دور جو وڏو شاعر ٿي گذريو آهي ۽ سندس تصنيف اينيئيڊلئٽن زبان جو شاهڪار آهي، هو دوزخ ۽ اعراف ۾ ڊالٽي جي رهنمائي ڪري ٿو. بهشت ۾ سندس رهنما سندس محبوبه بيٽرس آهي. ڊانٽي پنهنجي نظم جي ابتدا، هئن ٿو ڪري:

”اسان جي فاني زندگي جي درمياني راهه ۾، مون کي هڪ اداس جهنگل مان گذرڻو پيو، جنهن ۾ پنهنجو رستو وڃائي اوجهڙ وڃي پيس.“

هن اوجهڙ رستي ۾، کيس شينهن ۽ بگهڙ، جبل تي چڙهڻ کان روڪين ٿا. شاعر انهن جي هيبت کان پنهنجو هوش  حواس وڃائي پريشان ٿي وڃي ٿو، ايتري ۾ هڪ روح سندس مدد لاءِ پيدا ٿئي ٿو، جنهن جو ذڪر پنهنجي تصنيف ۾ هيئن ٿو ڪري:

”هاڻي انسان نه، پر ڪڏهن انسان هوس. مان لمبارڊ ۽ مينو ٽانس جي گڏيل ڪٽنب مان آهيان. جڏهن اڃا جيولس جي طاقت پختگي حاصل نه ڪئي هئي، مان ڄائو هئس. منهنجي حياتي روم ۾ آگسٽس جي دور ۾ گذري. جڏهن افسانوي ديوين  ۽ ديوتائن جو زمانو هو، مان هڪ شاعر هوس ۽ فرمانبردار فرزند ائنڪسيز جي مضمون تي ڳايم، جو ٽراءِ مان آيو هو، جڏهن ان جي عظيم برجن کي شعلن چوڌاري ويڙهي ورتو هو.“

ڊانٽي کيس جواب ٿو ڏئي ته تڏهن تون ته ورجل آهين. ان بعد ورجل کيس چوي ٿو ته عالم علوي جي سير لاءِ رستو وڃي ٿو، اهو دوزخ جي درميان آهي. ڊانٽي دوزخ جو نالو ٻڌي ڊڄي ٿو وڃي، مگر ورجل کيس چوي ٿو ته ”ڊڄ نه، مان تنهنجي رهنمائي ڪندس. مون کانسواءِ بيٽرس جو روح به تنهنجي رهبري ڪندو. هن ئي مون کي تو وٽ موڪليو آهي.“هن تسليءَ کان پوءِ، ڊانٽي ساڻس گڏجي اڳتي وڌي ٿو، دوزخ  جي دروازي کان داخل ٿي، ان جي ٻاهرين  طبقي ۾ ٻئي پهچن ٿا، جتي اهي گنهگار  کين ملن ٿا، جن خدا جي هستيءَ جو نه اقرار ڪيو هو نه انڪار، نه گناهه ڪيو هو نه ثواب. ان بعد دوزخ جي پنجن درياهن جو سلسلوو شروع ٿئي ٿو، جن کي هو ٻيڙيءَ رستي عبور ڪري، پار پهچن ٿا. هن جاءِ کان دوزخ جو پهريون طبقو شروع ٿئي ٿو، جتي اهي ماڻهو ٿي رهيا، جي حضرت عيسيٰ کان اڳ ڇوٽي. گذريا هئا هو دانهون ڪري رهيا هئا ته سندس پيدائش حضرت عيسيٰ هن طبقي کان پوءِ جهنم جو ٻيو طبقو اچي ٿو. جنهن ۾ کيس نامراد عاشقن جا روح ملن ٿا. ڊانٽي خاص طرح پيئولا ۽ فرينسسڪاپن اٽلي جي نامراد عاشق ۽ محبوب جو ذڪر ٿو ڪري، اهو ذڪر ايڏو ته دلگداز پيرايي ۾ ٿو ڪري. جو ان جي پڙهندي عبرت ۽ حيرت ٿي لڳي. جهنم جي هن طبقي ۾ ڪنجوس، شرابي، ٻين جو مال غضب ڪندڙ، گمراهه، ظالم ۽ ديول جا منڪر ۽ شاعر رهندڙ ٿو ڏيکاري.

هن طبقي کان پوءِ  جهنم جي دارالحڪومت ”ليوسيفر“  جون ڪنگرن واريون عمارتون کين نظر اچن ٿيون. هتي وڏن ڏوهن جي ڏوهارين کي سزائون ٿي مليون، جيئن ته خوني وغيره. ليوسيفر جي شهرجي ٻاهران هڪ باهه جو درياءَ ٿي ڏٺو، جنهن جي وارياسي ميدان ۾ خونين، خودڪشي ڪندڙن ۽ سود خورن کي سزائون ٿي مليون. اهڙيءَ ريت ورجل ۽ ڊانٽي دوزخ جي جدا جدا طبقن(11) کان ٿيندا ان جي آخري طبقي ۾ پهچن ٿا، جتي رپاڪار عالم، نجومي، عيار، ڦورو، غدار ۽ احسان فراموش کين نظر اچن ٿا. دوزخ کان نڪري کين  وري روشني نظر اچي ٿي. اها چئن ستارن جي آهي، جي آهن- شجاعت، عدالت، حڪمت ۽ عفت(12). ان بعد ورجل، ڊانٽي کي اعراف ۾ پهچڻ جي خبر ڏئي ٿو. اعراف جي ابتدائي طبقن ۾ گهمندي، ورجل کي، سندس هم وطني سارڊيلو ملي ٿو، جو پنهنجي دور جو سياستدان ٿي گذريو هو. هو پنهنجي وطن اٽلي جي شڪوه ۽ شڪايت ٿو ڪري، جنهن مان ڊانٽي جي وطن پرست هئڻ جي خبر ٿي پوي:

”آه غلام اٽلي!غم جي سراءِ! گجگوڙ ڪندڙ طوفان ۾ ملاح  بنا ٻيڙي! دنيا جو اهو حصو، جتي اڄ نيڪ عورتن جو قحط آهي، ۽ شاديءَ جي جاءِ ناپاڪ آهي، هي مبارڪ روح. جو پنهنجي هم وطنين سان ڪيڏي نه ذوق ۽ قلب جي صفائيءَ سان مليو ٿي. مگر اڄ تنهنجا رهواسي هڪ ٻئي سان وڙهندا رهن ٿا، ۽ هڪ ٻئي کي بد نيتيءَ سان چڪ پائيندا رهن ٿا. انهن بدقسمتن ڏي نهار، پنهنجي سمنڊ جي ڪنارن کي ڏس، ۽ وري پنهنجي وطن جي  سيني ڏانهن موٽ، ۽ ڏس ته ڪو به اهڙو اڄ موجود آهي، جو شيرين صلح کان بهره باب هجي.“

هن گفتگو کانپوءِ هي ٻه شاعر ان مقام تي پهچن ٿا، جتي يورپ جي ڪيترن بادشاهن جا روح موجود آهن، اهڙيءَ ريت اعراف جي جدا جدا منزلن کان گذرندي، هي ٻه عالم علوي جا سياح، بهشت جي پسگردائيءَ ۾ پهچن ٿا. نهر جي ڪناري  تي کين هڪ حسين عورت گل چونڊيندي نظر اچي ٿي. ڊانٽي کانئس ان جاءِ جي بابت ڪي سوال ٿو ڪري، ۽ هوءَ کيس ان مقام جي بابت سمجهاڻي ٿي ڏئي.

گل چونڊيندڙ عورت  جو نالو ميٽلنڊا هو، جا نهر جي ڪناري سان قدم کڻي هلي ٿي. شاعر به ساڻس قدم ملائي ٻئي ڪناري کان  هلي ٿو. راهه ۾ کيس تعجب ۾ وجهندڙ نظارا نظر اچن ٿا ۽ موسيقيءَ جا نغما دل آويز  طرز ۾ ٻڌندو رهي ٿو. راهه ۾ کيس هڪ رٿ ملي ٿو، جنهن کي هڪ اهڙو جانور ڇڪيندو وڃي ٿو، جو اڌ  انسان آهي،  ۽ اڌ حيوان، ان جي پاسن کان هڪ طرف اميد، ايمان ۽ محبت، ٻئي طرف عفت، حڪمت، شجاعت ۽ عدالت رقص ڪندا ٿا وڃن. اوچتو نيڪ انسانن جا روح ظاهر ٿين ٿا،جن ۾ بيٽرس به آهي، ڊانٽي بيٽرس جي آمد جو نظارو هيئن ٿو ڏيکاري.

”ان رٿ مان اوچتو هڪ حسين حور، سفيد نقاب سان ۽ مٿي تي لونگن جي گلن جي پيل هار سان ظاهر ٿي، جنهن کي سبز قبا ڍڪيل هئي ۽ ائين پئي معلوم ٿيو ته سندس پوشاڪ مان زندگيءَ جي شعلي جي تجلي بکي رهي آهي. مان ان کي ڏسي اڃا  پنهنجي اندر جي هول تي قابض نه ٿيو هوس، جو ان مان هڪ روشني چمڪي. ان جي احسان سان مان پنهنجي قديم محبت جي طاقت کي محسوس ڪيو، جا منهنجي اندر اڃا به مضبوط هئي. ان آسماني اثر ۾ مان ان رويايءَ صادقه کي ڏٺو، جنهن کي سال گذريا هئا. ننڍپڻ ۾ ڏٺو هوم، مان ڊڄي ويس ۽ ورجل ڏي مڙيس. اهڙيءَ ريت جيئن هڪ ننڍڙو ٻار خوف ۾ پنهنجي ماءُ جي سيني سان وڃي چنبڙندو آهي. قديم محبت جي شعلي منهنجي اندر ۾ باهه جلائي هئي، ڏٺم ته ورجل موڪلائي رهيو هو، ورجل، جو مون تي پيءُ کان به مهربان هو، ايتري ۾ مون ڏٺو ته ملائڪ مثال نقاب پوش حور منهنجي سامهون اچي بيٺي. ان وقت منهنجي ان اميرالبحر وانگر حالت هئي، جنهن جي سامهون ملاحن سکاڻ کان هٿ ڪڍي ڇڏيا هجن ۽ ٻيڙي پاڻ ان ڏانهن تيز قدميءَ سان ويندي هجي. هوءَ حور نهر کان ٽپي آئي ۽ مون تي نگاهه وڌائين، شاهاڻي طرح وڌي مون کي چيائين ته ”مون کي سڃاڻ، مان ئي بيٽرس آهيان.“

فلڪ قمر- پهريائين هو ته ٻئي بهشت جي چنڊ جي طبقي ۾ داخل ٿين ٿا، جتي پرهيزگار عورتون ٿيون رهن، جن پنهنجي  زندگي، مذهب جي راهه ۾ بسر ڪئي هئي.

فلڪ عطارد - هتي کين اهي روح ملن ٿا، جيڪي غير معمولي همت وارا هئا،

فلڪ زهره- هتي کين عصمت، عدالت، شجاعت ۽ حڪمت وارا روح ملن ٿا، جن شاعر ۽ سندس محبوبه جي مرحبا ڪئي، ۽ سندن چوڌاري رقص ڪري گيت ٻڌايو. جڏهن هي محفل پوري ٿي ته مشهور فلسفي ٽامس ايڪونياس جو روح ظاهر ٿيو، جنهن عيساين جي اخلاقي ۽ روحاني پستي تي ماتم ٿي ڪيو. ان کانپوءِ کين حضرت سليمان جي روح سان ملاقات ٿي، جنهن روح ۽ جسم جي اتحاد بابت کين نڪتا سمجهايا.

فلڪ مريخ- هتي انهن روحن سان مليا، جن صليبي جنگين ۾ بهرو ورتو هو.

فلڪ مشتري- هتي حڪمت جي روح سان ملاقات  ٿئي ٿي.

فلڪ زحل- هتي سندن پرهيز گارن جي روح سان ملاقات ٿئي ٿي، ٿورو اڳڀرو کين هڪ ڏاڪڻ نظراچي ٿي، جنهن جي چوٽي وٽ حضرت عيسيٰ ۽ بيبي مريم کين ويٺل نظر اچن ٿا. حضرت عيسيٰ جا پوئلڳ بيٽر، جيمس ۽ جان شاعر جو امتحان وٺن ٿا. شاعر ايمان، اميد ۽ محبت بابت جواب ڏئي ٿو.

حضرت عيسيٰ جي برڪت سان هي ٻه مسافر لاهوت جي منزل تائين وڃي پهچن ٿا، ان جاءِ تي شاعر ڏٺو ته سندس محبوبه خدا جي جلال جي فضا ۾ گم ٿي وئي ۽ هن سينٽ برنارڊ کي، جو روحاني رمزن جو ماهر چيو وڃي ٿو، شاعر ڏانهن رهنمائيءَ لاءِ موڪلي ڏنو. سينٽ برنارڊ جي امداد سان هو، جناب مريم جي حضور ۾ پهچي تثليث جي بابت سوال پڇي ٿو، ۽ پنهنجي تسلي ٿو ڪري، ۽ خدا جي ان عظيم راز ۾ غرق ٿي ٿو وڃي ۽ چوي ٿو:

”او غير فاني روشني! ڪيڏو نه عجب روح آهي، جو تو ۾ رهي ٿو، تون ئي پنهنجي روح جي حاضر، ماضي ۽ مستقبل کي ڄاڻي سگهين ٿي، تون ان دائري تي مشڪين ٿي،  جو تنهنجي  اندر پنهنجي عظيم عڪس کي ڏسي ٿو،  ۽ مان انتشار ۾ آهيان، ڇا ڪاڻ ته مان انجي سائي کي پنهنجي خيال موجب پئي ٿي رڱيو، ان جاميٽري جي ڄاڻوءَ وانگر، جو دائره کي ماپ ڪرڻ گهري ٿو، پر هي ان لاءِ مشڪل آهي، ته دائري کي شروع ڪٿان ڪري. منهنجي حالت به اهڙي آهي، مون چاهيو ٿي ته هن عجائبات کي توريان تڪيان ۽ ان جي صورت ۽ شڪل جو اندازو لڳايان، ته هيءُ دائرو ڪيئن بڻايو ويو آهي، پر منهنجي  پرواز منهنجي کنڀن لاءِ نه هئي، نه وري منهنجي روح کي ڪنهن روشني ئي پرڏنا. ان ڪري قوت  منهنجي جنون کي ڪيرائي ڇڏيو. پر ارادو اڃا به وڌندو رهي ٿو، جهڙي ريت ڦيٿو تحرڪ ۾ اڳتي ئي هلي ٿو. هيءَ محبت جي ڪرامت آهي، جا سج ۽ ٻين ستارن  کي آسمان ۾ چوريندي رهي ٿي.“

هن کان پوءِ شاعر هميشه لاءِ خاموش ٿي وڃي ٿو. هيءَ هي ان عظيم شاعر جي تصنيف، جنهن جي اختصار کي مون قلمبند  ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.

(4)

فتوحات ۽ ڊوائين ڪاميڊي کان به ڳالهيون، جاويد نامه کي برتريءَ ڏين ٿيون. انهن مان هڪ هي آهي ته هن ۾ اهي تمثيلي مظاهر ناپيد آهن، جي انهن ڪتابن جي هر مقام تي اسان کي ملن ٿا، جنهن ڪري سندن ڪيترا مباحثا، هن وقت تائين حل ٿي نه سگهيا آهن. ٻيو تفاوت هي آهي ته علامه  اقبال زياده سيارن جي سياحت کان دور رهيو آهي. دوزخ ۽ اعراف جي  نزديڪ ته ويو ئي نه آهي، ستين ستاري ۾  پهچڻ جي بجاءِ، هو آسمانن جي هن پار وڃي نڪتو آهي. ڇا ڪاڻ ته کيس، جنت، حضور تصور ۽ تجلي جو نئون تصور مقصد ۽ معاني پيش نظر هئي. ندائي جمال جي ٻڌڻ جو کيس وڏوشوق هو. ڪليم اللهيٰ مشڪل هئي، مگر سميع اللهيٰ ۾ ته ڪو شڪ نه هو.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8  9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ