مقالا

 

- اچو ته غلط قياس آرائيون ۽ مفروضا، بي معنيٰ تشريحون ۽ ترڪيبون، ۽ بي بنياد مشابهتون ۽ تمثيلون ترڪ ڪريون، ۽ پنهنجي ذهني ۽ تعليمي، سياسي ۽ ثقافتي ترقيءَ کي روڪڻ کان بچايون. اسان کي فقط پنهنجي سرڪاري ۽ قومي زبان، يا سرڪاري ۽ قومي زبان کي مقرر ۽ مروج ڪرڻ، يا هڪٻئي سان خيالن ۽ جذبن جي ڏي – وٺ ڪرڻ لاءِ ڪي ذريعا ۽ طريقا ئي تلاش ڪرڻا اهن. جا ڳالهه اسان لاءِ تمام ۾شڪل نه، پر بلڪل آسان آهي. جنهن سلسلي ۾ سويت روس، سئٽرزلئند ۽ دنيا جي ٻين سڀني ’متفرق اللسان‘ ملڪن جي حالتن جو مڪمل طور ۽ وسيع مطالعو اسان جي رهبري ڪندو.

- محمد مسعود.

 

• شمس الدين عرساڻي ايم. اي

 

سنڌي ٻولي ۽ سنڌي ادب جو باهمي عمل

 

        اصل ۾ ’ٻولي‘ بنيادي طور صرف هڪ هوندي آهي، ليڪن ان جي اوسر ۾ ٻه مختلف ڌارائون شامل هونديون آهن. اهوئي سبب آهي جو ان جا ٻه مختلف روپ ’عام ٻول چال‘ ۽ ’ادبي يا ڪتابي‘ ڏسڻ ۾ اچن ٿا. ڪڏهن ڪڏهن ڪن مضمونن ۾ ’ادبي ٻولي‘ ۽ ’عام ٻولي‘ جو نالي ماتر ذڪر ايندو رهندو آهي، ليڪن ڪڏهن به ان تي سنجيدگيءَ سان بحث نه ڪيو ويو اهي، ته آيا ٻنهي درميان ڪو حقيقي فرق آهي ڇا؟ ۽ ان جون لازمي تقاضائون ڪهڙيون ٿين ٿيون؟ خصوصاً هڪ ’اسرندر ٻوليءَ‘ ۾ تمام گهڻي احتياط ۽ محنت جي ضرورت پوي ٿي ۽ ان جي عمل ۽ ردعمل تي نظر رکڻي پوي ٿي، جيئن معلوم ٿئي ته عملي ۽ فني طور اسان جون ڪوششون ٻوليءَ جي واڌ ويجهه ۾ ڪهڙيءَ طرح مدد رسائي سگهن ٿيون، جيئن ان جي اصليت به قائم رهي ۽ ساڳئي وقت اُها اڄ جي تهذيبي تقاضائن مطابق، هڪ پائدار ۽ گهرو، سولو ۽ آسان ذريعو به بنجي سگهي.

        تعليم ۽ سکيا ۾ ’عام ٻولي‘ يا ’ادبي ٻولي‘ ٻنهي مان ڪهڙيءَ کي اختيار ڪرڻ گهرجي ۽ هو هڪ جي عمل ۽ دخل کي ڪيتريءَ حد تائين قبول ڪري سگهجي ٿو. انساني قدرن جي لحاط کان ٻنهي کي هڪجيتري اهميت ڏجي يا گهٽ وڌ. پهرين نظر ۾ اهو سوال نهايت سادو ۽ آسان تعليمي مسئلو (Academic Problem) ڏسڻ ۾ ايندو،

مگر عملي طور ان جا گهڻيئي معنوي ۽ استعمالي پهلو ٿين ٿا. عام طور لساني ۽ تعلمي ماهرن طرفان ٻه نظريا پيش ڪيا وڃن ٿا: هڪڙا ادبي ۽ تحريري زبان تي زور ڏين ٿا ته ٻيا وري عام ٻوليءَ کي مؤثر سمجهن ٿا. جي تحريري ۽ ادبي زبان جي لساني اهميت کي قبول ڪنداسون، ته پوءِ غالباً هر ڪو ٺوس اصولن ۽ مقرر معيارن موجب ٻولي سکڻ جي ڪوشش ڪندو، ڇاڪاڻ جو اُها ’عام ٻول چال‘ کان گهڻو واضح ۽ مستحڪم (Stable) ٿئي ٿي. اهڙي طريقي تي عمل ڪرڻ سان يقيناً هڪ ’غير متحرڪ زبان‘ جي ترغيب ملندي ۽ ’قابل قبول لفظن ۽ زبان جي قاعدن‘ تي هردم اصرار رهندو. صحيح ڇا آهي ۽ غلط ڇا آهي، اُن جي پرک پروڙ وڌندي. تدريسي زبان جي طريقي (Language Learning Method) تي ڪاربند رهي، هڪ بنياد استوار ڪرڻو پوندو ۽ مدرسن ۾ محض ٺهيل ٺڪيل اصولن ۽ ’معياري تحرير‘ سان مطابقت رکندڙ ’ٻوليءَ‘ جو استعمال سيکاريو ويندو. (ڇاڪاڻ جو عام ٻولي ان جي برعڪس غير يقيني ۽ متبدل ٿئي ٿي) اهڙي اصول تي ڪاربند رهڻ سان وري انتهائي اختلاف جي صورت ۾، زبان جي صفائي يا خالصيت (Puristic)، قواعد پرستي (Pedantic) ۽ ٻوليءَ جي هر اصول ۽ قاعدي کي ادب مان ظاهر ڪرڻ جي رجحان پيدا ٿين جو انديشو رهي ٿو.

        جيڪڏهن ’تحريري زبان‘ جو ثانوي درجو تسليم ڪري، ’ٻول چال جي زبان‘ کي اوليت ڏينداسون ته پوءِ ڪنهن به غلطيءَ کي تسليم ڪرڻ بجاءِ بحٽ ۽ تڪرار رهندو، ۽ اٽلندو گرامر جي درستيءَ ۽ معياري اصولن تي به گاهي بگاهي طعن و تشنيع ٿيندي رهندي. انتهائي حالت ۾ وري، تحريري زبان کان بي توجهي ٿيندي. ڳالهائڻ واري انداز يا زباني فارم (Oral Form) لاءِ عزت ۽ چاهه پيدا ٿيندو. غير محذب ۽ ڄٽڪن، ضمني معياري ۽ هڪ کان گهڻن محاورن ڏانهن روش وڌندي رهندي، 

انڪري واحد معياري زبان (Standard Language) کي ضرب رسندي ۽ زبان جي يڪسانيت ۽ يڪجهتيءَ کي سدائين تقصان رسڻ جو انديشو رهندو. مون ڪيترا جملا امتحاني ڪاپين کي ساريندي گڏ ڪيا آهن، جي کي پڙهڻ سان معلوم ٿيندو، ته درس ۽ تدريس ۾ ’معياري ٻوليءَ‘ کي هميشہ نظر انداز ڪيو ٿو وڃي، مثلاً

        1-      جهان آرام نصيحت ”واري“ ناول آهي.

        2-     تنهنجي لاءِ اسين ڪن جي محتاجي پيا ٿا ڪڍون.

        3-     جاڏي نظر پئي، ائين پيو محسوس ٿئي ڄڻ صبح ٿيڻ ”واري“ آهي.

        4-     ”سڀڪي“ پنهنجي ڪم سان رڌل هو.

        5-      هو درازن ۾ ڄائو هيو- هڪڙي دفعي شاهه صاحب درازن ۾ آيو. سچل سرمست کي ڏسي چيائين، ”جيڪي“ اسان ڪُنو رڌو آهي، انهيءَ جو ڍڪڻ هي ڇوڪر لاهيندو.

        6-     ”مون“ بستري تان اٿيس ۽ دروازو کولي جهاتي پاتم ته منهنجو گهرو دوست منهنجي در تي بيٺو آهي.

        7-     ”اسين ڪيترا“ فلم ڏٺا آهن- ”ڪيترا ڀيرا“ نمائش ڏٺي اٿسي- ڪيترا ميلا ڏٺا اٿسي.

        8-     هڪڙي ڏينهن ”اسين“ ڪاليج جي ڇوڪرن صلاح ”ڪئيسين“ ته آچر شام جو سير ڪرڻ هلنداسين.

        9-     بادشاهه سڄي ملڪ مٿان ”ڍلان“ معاف ڪيون.

        10-    ”مون“ انهيءَ ڳالهه ۾ بلڪل دلچسپي رکندو هوس.

        11-    هي ”سيٽون“ شاهه لطيف جي ڪلام مان ورتل آهن.

        12-    اسان گهر کان ٻاهر وڃڻ ۾ ”دڄونس“ ٿا.

        مٿيان جملا ’هِڪَڪَري ٻولي‘ يا معياري محاورن لاءِ زيبائتا ناهن، ڇاڪاڻ جو آهي جدا جدا ننڍن ۽ وڏن محاورن ڏانهن رخ رکندڙ آهن. علمي ۽ تعليمي زبان ۾، اسان جو رويو هڪ ساريڪو هجي. اسان جا اطلاعات ۽ نشريات جا ادارا، درس ۽ تدريس جا ادارا هجن يا ڦهلاءُ ۽ اشاعت جا ادارا، سڀني کي اهڙي طرزعلم کي اختيار ڪرڻ گهرجي، جنهن مان هڪ يڪسان صورت رکندڙ ۽ شاندار ٻوليءَ جي اُسرڻ ۾ هَٿي ملي سگهي. ڇاڪاڻ ته ’ٻوليءَ‘ جي ترقيءَ جو انحصار ان جي يڪجهتيءَ ۽ عام فهم هجڻ تي آهي، انڪري تعليم جو حصول آسان رهي ٿو.

        منهنجو اهو مطلب هرگز ناهي ته مختلف خِطن جي رنگارنگ ۽ شاهوڪار محاورن ۽ ان جي قسمين قسمين اصطلاحن ۽ انوکن لفظن کي ادبي زبان ۾ اختيار نه ڪريون، بلڪ انهن کان سواءِ اظهارو بيان ۾ گهَرائي ۽ وسعت اچڻ تقريباً ناممڪن آهي. هن وقت سنڌيءَ ۾ لکندڙن جو تعداد ٻه اڳي کان گهڻو وڌيل آهي. اتر، لاڙ، وچولي کان سواءِ ٿر، بر ۽ جبل جا لکندڙ آهن، جن پنهنجي شعر ۽ ڪهاڻين ۾ رسيلي ۽ من موهندڙ ٻولي ڪم آڻي، مجموعي خيال کان ٻوليءَ جي خوبصورتيءَ ۽ وسعت ۾ اصافو آندو آهي. اسان جيتقرير ۽ تحرير کڻي انوکي انداز ۽ مختلف لفظن سان مالامال هجي، تاهم ترڪيبي بناوت ۽ شڪل سباهت ۾ اُها ’واحد معياري سنڌي‘ ڏسڻ ۾ اچي. اسان جي لکندڙن کي مرڪز ڏي مائل (Centre petal) رويو اختيار ڪرڻ گهرجي، جيئن ٻوليءَ جون سڀ ريکائون هڪ وَڏور روپ ۾ جذب ٿي وڃن. ’مرڪز گريز‘ رويو، ٻوليءَ جي يڪسانيت ۽ ترقيءَ لاءِ نقصانڪار ٿيندو.

        جيئن ’ادب‘ جو تصور ’عام ٻوليءَ‘ کان سواءِ ڪري نٿو سگهجي، تيئن ’عام ٻوليءَ‘ جي وجود ۽ پختگيءَ لاءِ، ادبي يا تحريري يا مصدقه ادبي روايت جو هئڻ تمام ضروري سمجهيو وڃي ٿو. رڳو تخليقي عمل ۽ قوت جي وسيلي ڪنهن ٻوليءَ ۾ وسيع تر معنويت پيدا ٿئي ٿي ۽ اُن ۾ حسن ۽ نکار اُپڙي ٿو. اها ڳالهه تيستائين ٻوليءَ ۾ وسيع تر معنويت پيدا ٿئي ٿي ۽ اُن ۾ حسن ۽ نکار اُپڙي ٿو. اها ڳالهه تيستائين ذهن نشين نه ٿيندي جيستائين اسان ٻوليءَ ۽ ادب جي باهمي عمل واري نُڪتي کي نه سمجهنداسون.

 

ٻولي ۽ ادب جو باهمي عمل

 

        ٻولي ۽ ادب جي باهمي عمل (Interaction of Language and Literature) مان مراد اهي ته ٻولي ۽ ادب پيئي پنهنجي پنهنجي دائره عمل ۾ هڪٻئي تي اثر انداز ٿين ٿا. انساني سماج جي نهايت اوائلي دؤر ۾ ڳالهائڻ جي سرگرميءَ مان ادب جنم ورتو، انڪري بظاهر ته ادب کي ثانوي حيثيت (Ancillary) ۾ ڳڻجي ٿو، ليڪن عملي دنيا ۾ علم و ادب جي بنيادي ضرورت کان ڪوبه انڪار ڪري نه سگهندو، جي سب هڪ خاص زبان ۽ تحرير ۽ بندس جا محتاج رهن ٿا. علم و فن جي تخليق سان گڏوگڏ هڪ علمي يا ادبي زبان جي تراس خراش جو عمل به بيڪ وقت جاري رهندو اچي ٿو، جيتوڻيڪ ان جو بنياد وري به ’عام ٻوليءَ‘ تي ئي آهي.

        سائنس گهڻو وسيع ٿيندي ٿي وڃي. انساني ذهن جي رسائي، هن نظام شمسيءَ کان پار نڪري، ڪائنات جي وسعتن ۾ گردش ڪري رهي آهي، انڪري علم و فن جي اظهار ۽ بيان لاءِ محض عام ٻولي ناڪافي ٿئي ٿي. ازان سواءِ موجوده ميڪانڪي دؤر ۾ انساني مسئلا گهڻا پيچيده ٿيندا ٿا وڃن، جن جي رد عمل ۾ پيدا ٿيندڙ انساني

نفسياتي جي باريڪ احساسن ۽ خواهشن کي سمجهڻ ۽ اظهار ڪرڻ لاءِ ڏينهون ڏينهن نون لفظن ۽ نين معنائن جي ضرورت پوي ٿي. اهوئي سبب

آهي، جو ڏسبو ته اڄوڪيون ترقي يافته ۽ سائنٽيفڪ زبانون پنهنجي سرشت ۾ عام ٻولين هوندي به خاص زبانون تصور ڪيون ويون آهن.

        ڇا واقعي هر ٻوليءَ جون عملي طور ٻه صورتون آهن؟ ادبي زبان جي نوعيت عام ٻوليءَ کان مختلف آهي ڇا؟ انهيءَ نڪتي کي سمجهڻ لاءِ ضروري ٿئي ٿو ته ٻوليءَ جي تهذيبي ۽ سماجي ترقيءَ کي خيال ۾ آڻي، ان جو درجيوار ۽ باترتيب مطالعو ڪريون. تاريخي ۽ بنيادي طور ٻولي صرف هڪ ڳالهائڻ جي ذريعي نسل در نسل منتقل ٿيندي آئي آهي. حقيقت ۾ ڏٺو وڃي ته ٻوليون پنهنجي فطرت يا مزاج ۾ ترقيءَ جو احتمال رکن ٿيون ۽ منجهن اهڙي پوشيده قوت مضمر آهي، جو اُهي ترقي يافته تهذيبن جون ترجمان بنجي سگهن ٿيون. اڄ جيڪڏهن ڪي ٻوليون گهڻو اوج تي پهتل نظر اچن ٿيون ته اُها ڪا منشا ايزدي نه هئي، بلڪ جن ٻولين کا سازگار موقعا ميسر ٿا، تن پنهنجي امڪاني قوت کي استعمال ڪيو ۽ ٻين ٻولين کان اڳتي وڌي ويون. ترقيءَ جي سلسلي ۾ پهريون استعمال باقاعده طور تي ’تحريري زبان‘ جي صورت اختيار ڪري ٿو ۽ ’تحريري زبان‘ وري اڳتي وڌي ’ادبي زبان‘ جي صورت وٺي ٿي، جا ئي حقيقي معنيٰ ۾ هڪ ٻوليءَ جي واسطي انتهائي تڪميل جو ثبوت مهيا ڪري ٿي.

        بعضي ڪن سازگار حالتن، سماجي تبديلين، سياسي اقتدار ۽ نظرين جي ڦهلاءُ سببان، ڪي ننڍيون ٻوليون به جلد ترقي ڪري ڇانئجي وڃن ٿيون، ليڪن وڏيون ٻوليون صرف سياسي ڪارڻ ۽ موافق حالتن جي ناپيد هجڻ سببان سست رفتاريءَ سان اڳتي وڌن ٿيون. پري ڇو وڃجي، پنهنجي ملڪ جي هڪ ٻوليءَ جو مثال ٿا وٺون. پنجابي ٻولي هند ۽ پاڪ جي اٽڪل پنج ڪوڙ ماڻهن جي ٻولي آهي. اوهه-اوڀر پنجاب، سرحد جي وادين ۽ ڪشمير جي حدن تائين عوام ۾ اظهار ۽ رابطي جو فطري ذريعو پنجابي ٻولي بنيل آهي. برطانوي ايام حڪومت دوران نون سڌارن ۽ نين پيدا ٿيل حالتن ۾ ننڍي کند جي ٻولين جي فطري ارتقا ۾ هڪ نئون موڙ پيدا ٿيو ۽ اُهي هڪ نئين ترقيءَ کان آشنا ٿيون. انهن جي رڳن ۾ هڪ نئون خون ڊوڙن لڳو، جنهن ڪري انهن ۾ توانائي ۽ يڪجهتي آئي. ليڪن جتي ٻيون ٻوليون جديد زماني جي تقاضائن سان هلڻ لڳيون، انهن ۾ تيز تر تخليقي عمل شروع ٿيو، اتي پنجابي ٻولي ساڳي رفتار سان اڳتي وڌي نه سگهي. ڇو جو بعض ناموافق حالتن جي ڪري اُها وسيع علائقي جي ٻولي هوندي به تعليمي ۽ سرڪاري ذريعي بنجڻ کان محروم رهجي ويئي، ۽ پڙهڻ لکڻ کان ڪٽجڻ سبب سندس تخليقي عمل تيزيءَ سان جاري رهي نه سگهيو. نتيجي طور ان جي جدا جدا محاورن (Dialects) ۾ انتشاري ڪيفيت پيدا ٿي. اُهي وهڪرا، جي هڪ چشمي ۾ گڏ ٿي ٻوليءَ کي سيراب ڪن هئا، سي مختلف هنڌن تان وهڻ لڳا ۽ ڌار ڌار ننڍين ننڍين ٻولين جي حيثيت ۾ مختلف نالن سان سڃاپجڻ لڳا. ڇاڪاڻ ته ٻوليءَ جي مختلف محاورن کي پاڻ ۾ ڳنڍڻ ۽ يڪجا صورت پيدا ڪرڻ جو واحد سرچشمو علم و ادب جي تخليق آهي، جنهن کان پنجابي ٻولي عملا ڪٽيل رهي. ليڪن هينئر اُها ڪمي، پنجابي فلمي صنعت جي اُڀرڻ سببان ڪي قدر پوري ٿيندي نظر اچي ٿي. فن ۽ ادب جي سطح تي جدا جدا امڪاني محاورن جي ميلاپ مان هڪ معياري ۽ قبول عام ٻولي (Standard and Popular) نشونما وٺي رهي آهي.

        سچ ته ائين آهي ته ٻوليون پنهنجي دائري ۾ سماجي ڪارڪردگيءَ جو مؤثر  ذريعو رهنديون آيون، ليڪن جڏهن انهن ۾ فن ۽ ادب متعلق تحرڪ ۽ عمل پيدا ٿيو، تڏهن رفتي رفتي اُهي ٻولين مان