گذارش

 

ضمير جو احتجاج

        هن پرچي سان ”مهراڻ“ جو 24 سال شروع ٿي رهيو آهي. ’مهراڻ‘ پنهنجي تخليقي ادب جي پيش ڪرڻ جي حيثيت سان، جو مقام حاصل ڪري چڪو اهي، ان کان ڪوبه عقل وارو انسان انڪار ڪري نٿو سگهي. ’مهراڻ‘! اڄ تائين جو ادب پيش ڪري چڪو آهي، اهو زندگيءَ ۽ سماج جو ترجمان آهي. ’مهراڻ‘ علم ۽ فن جي هر پهلوءَ تي، سنڌ جي صاحبِ فڪر شاعرن ۽ عالمن، فنڪارن ۽ افسانه نگارن جي شاهڪار تخليقن کي شايع ڪندو آيو اهي، اهو ئي ڪارڻ آهي جو ’مهراڻ‘ سنڌ ۽ ان کان ٻاهر تائين مقبوليت ۽ شهرت حاصل ڪري چڪو آهي.

        ’مهراڻ‘ جي علمي خدمت ۽ معيار متعلق صاحبِ نظر ڄاڻن ٿا ته مهراڻ هڪ زنده ۽ حرڪت پذير فڪر جو داعي آهي. هونءَ ته اسان جي وطن عزيز ۾ اهڙي ادبي ذخيري جي ڪابه اڻاٺ ڪانه آهي، جو انسان ۽ ان جي ضمير کي مٺيون لوليون ڏئي ننڊ ۾ سمهارڻ جي ڪوشش ڪري رهيو اهي. اهڙي قسم جي بي مقصد ۽ بي روح تحريرن جي به ڪا گهٽتائي ڪانهي، جن جي پڙهڻ سان، پڙهندر کي الف ليليٰ جي رنگين ۽ هوشربا خوابن ڏسڻ جو شرف حاصل ٿئي ٿو. ظاهر آهي ته اهڙي ادب جي رنگين ۽ هوشربا خوابن ڏسڻ جو شرف حاصل ٿئي ٿو. ظاهر آهي ته اهڙي ادب جو هن دؤر جي انسان ۽ ان جي سماجي تقاضائن توڙي طبقاتي ڪشمڪش ۽ معاشري جي بدلجندڙ حالتن سان ڪوبه واسطو ناهي. زندگيءَ ۽ سماج کان فراريت پسند ادب جي پڙهڻ سان، پڙهندڙ هڪ ته زندگيءَ جي موجوده مسئلن کان غير واقف رهجي وڃي ٿو ۽ ٻيو ته

        اها به صحيح حقيقت آهي ته ادب ئي ولوله حيات جو نگهبان ٿئي ٿو، جنهن جي پڙهڻ سان انساني سماج جي مادي ۽ اخلاقي واسطن ۽ پيچ در پيچ سماجي ناتن جي خبر پئجي سگهي ٿي، ۽ ان سان گڏ، انهن واسطن ۽ ناتن مان پيدا ٿيندڙ عقلي ۽ ذهني، فڪري ۽ نفسياتي، جذباتي ۽ اخلاقي ڪيفيتن جي بصيرت پيدا ٿئي ٿي. اهڙي ادب سان انسان جو سُتل ضمير جاڳي سگهي ٿو ۽ انسان جي مرده شخصيت ۾ نئون روح پيدا ٿئي ٿو. منجهس حيات ۽ ڪائنات، تخليق ۽ ان جي مقصد متعلق بنيادي شعور پيدا ٿئي ٿو. اهڙي انسان ۾ ئي جيئڻ جو سليقو ۽ ان سان گڏ زندگيءَ کي خوشگوار بنائڻ جو ولولو پيدا ٿئي ٿو.

        اسان جو اهو بنيادي عقيدو آهي ته ’ادب‘ محض تفريح جو سامان يا بيڪاريءَ جو مشغلو ناهي، جنهن جي پڙهڻ سان رڳو ذهني سڪون کي پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي. ذهني سڪونَ لاءِ ته آفيم ئي ڪافي آهي. اسان جي نظر ۾ ان قسم جو تفريحي ادب – زندگيءَ جي ترجمانيءَ کان خالي ادب، سڪون کي پيدا ڪندڙ ادب، زندگيءَ جي روشن ۽ ظاهر حقيقتن کان اکيون ٻوٽيندڙ ادب – ادب ناهي؛ بر ’آفيم‘ آهي، جو لفظن، ترڪيبن، ڄملن ۽ عبارتن جي ڪيپسولن ۾ بند ٿيل آهي، جنهن جي استعمال ڪرڻ سان پڙهندر هن سماج جي تلخ ۽ طبقاتي جدوجهد کان ٿوري وقت لاءِ آجو ٿي وڃي ٿو. پر افسوس جو سندس اها آجائي ۽ آزادي به تمام ٿوري وقت لاءِ ٿي رهي ۽ اک پٽڻ کان پوءِ سندس سور ۽ ڏک ڏوڻا ۽ ڏهوڻا ٿي ٿا وڃن. ظاهر آهي ته اهڙو آفيمي ادب نه هن دؤر جي انسان جي ڏکن ۽ سورن جو ڪو علاج پيدا ڪري نٿو سگهي.

        اسان جو اهو به عقيدو آهي ته ’ادب‘ غليظ ۽ گنديءَ زندگيءَ کي سنواريندڙ ۽ ستل ضمير کي جاڳائيندر هڪ تخليقي عمل آهي ۽ ان حيثيت سان کيس هڪ مقدس سماجي فرض پڻ چئي سگهجي ٿو. اهو ’ادب‘ جو پنهنجي معاشري جي خوشيءَ ۽ غم، رنج ۽ گنج، بيقراريءَ ۽ ضطراب، مطالبي ۽ خواهش، ضرورت ۽ حاجت جي زنده ياد داشت ٿو بنجي، سو ئي صحيح ادب آهي. اهڙي ادب کان سواءِ، زندگي بي مقصد، بي روح، بي رنگ ۽ بي ثمر رهجي ٿي وڃي.

        ٻيو ته سچي ۽ ڄاڻوءَ اديب جو قلم هڪ اهڙو هٿيار آهي، جنهن جي مدد سان ڪوڙ ۽ ڪچ، اونداهيءَ ۽ انڌير، ظلم ۽ تشدّد، استحصال ۽ استبداد سان جنگ جوٽي سگهجي ٿي. ظاهر آهي ته ان قسم جو عمل ۽ ڪردار عبادت کان گهٽ نه آهي.

        اسان ائين چوندي ڪنهن به مصلحت کي آڏو اچڻ نه ڏينداسون ته اسان جو اهڙيون اديبن سان ڪوبه واسطو ناهي، جي پنهنجي ’ذات‘ کي ئي ”ڪائنات“ قرار ڏين ٿا ۽ جي پنهنجي فرسوده روايات جي دفترن کي مقدس ذخيرو قرار ڏين ٿا، ۽ جي سماج جي تلخ ۽ تيز مطالبن کان فرار

حاصل ڪري، ماضيءَ جي موهوم ۽ رنگين داستانن ۾ وڃي پناه گزين ٿين ٿا، يا جيڪي حقيقت کان منهن موڙي الف ليليٰ جي داستان سرائيءَ ۾ پڻ لاءِ سڪون تلاش ڪن ٿا.

        اسان انهن اديبن ۽ فنڪارن کي سلام ڪيون ٿا، جن جي ادب ۾ ضمير ۽ روح جي روشني ۽ تازگي موجود آهي، جن جي فن ۾ اصليت ۽ حقيقت جي خوشبوءَ سمايل آهي، پيار ۽ پريت جي خوشبو – پنهنجائپ ۽ ڀائپيءَ جي خوشبو – انسانيت ۽ محبت جي خوشبو – هن زمين تي وسندڙ مظلومن سان همدرديءَ جي خوشبوءِ – آپدائن کان نجات ڏيداريندڙ حوصلي جي خوشبو – ظلم ۽ استبداد جي خلاف نعره جنگ بلند ڪندڙ دعوتِ جهاد جي خوشبو.

        اسان انهن اديبن ۽ قلمڪارن کي به سلام ڪيون ٿا، جن جي فن ۾ ”نفرت“ ۽ ”حقارت“ جون چڻنگون دکي رهيون آهن – انهن قدرن ۽ معيارن جي خلاف، جي معصوم زندگيءَ کان ان جو حسن، سچائي، حوصلو ۽ ولولو کسي رهيا آهن.

        هونءَ ته تاريخ جو هر دؤر، حق يا ٻاطل جي نظرياتي ڪشمڪش کان خالي نه رهيو آهي، ۽ نڪو ادب ۽ فن پاران، اهڙي ڪشمڪش کان ڪڏهن ڪناره ڪشي اختيار ڪئي وئي آهي، پر جنهن نموني ۾، مرده ۽ پائمال قدرن ۽ جديد ۽ زنده معيارن جي وچ ۾ هن عوامي دؤر ۾ نظرياتي جنگ هلي رهي آهي، تهڙي شايد ئي ڪا اڳ لڙي وئي هجي!

        بيشمار محاذن تي اها جنگ جوٽي وئي آهي. ڪٿي ماضي پرستيءَ ۽ روايات پرستيءَ جو محاذ کليل آهي ته ڪٿي ابهام پرستيءَ ۽ افاديت پرستيءَ جو ميدان ڪار زار موجود آهي. ته ڪٿي اَدب برائـﻶ ادب جو محاذ آهي ته ڪٿي ادب برائـﻶ زندگيءَ جو ميدان آهي. ڪٿي بي مقصد ۽ خرافاتي ادب جي پاران جنگ جاري آهي ته ڪٿي الزام تراشيءَ ۽ دشنام طرازيءَ جي محاذ تي ڪشمڪش هلي رهي آهي.

        ان قسم جي نظرياتي جنگ ۾ هر اديب ۽ فنڪار، شعوري يا غير شعوري طور تي شريڪ آهي، ڇا لاءِ ته اديب ۽ فنڪار پنهنجي فن ۾ ڪنهن نه ڪنهن نظريي ۽ فني قدر سان ضرور وابسته آهي.

        ڏسڻو اهو آهي ته صحيح اديب ۽ فنڪار هن نظرياتي جنگ ۾ ’حق ۽ باطل‘ مان ڪهڙي قدر ۽ معيار جي پاران جنگ لڙي رهيو آهي. ظاهر آهي ته موجوده سماج ۽ ان جي قدرن ۽ معيارن جي اصلاح ڪندڙ فن ئي حق آهي، ۽ ان جي مقابلي ۾ آفيمي ڪيپسول کارائي، الف ليليٰ جي رنگين محلن ۽ پهچائيندڙ ادب ئي ’باطل‘ آهي!

        بيشڪ اڄ ’حق‘ مظلوم ۽ هيڻي جي طرف آهي، ۽ ’باطل‘ استبداد ۽ انسان دشمنيءَ جي علامت بنجي چڪو آهي.

        تحسين جي لائق آهن اهي اديب ۽ فنڪار، جي ’حق‘ جي محاذ تي ضمير جي صداقت جو مظاهرو ڪري رهيا آهن.

 

آسمان نيرو آهي.

        وڏڙن جي ويچارن ۽ پراڻين پچارن ۾ ڪيئي عجيب ۽ دلچسپ
ڳالهيون ملن ٿيون، جن جي پڙهڻ ۽ پروڙڻ سان ڪيترين ئي حقيقتن تي روشني پوي ٿي. هونءَ به حال جي پاڙ ماضيءَ ۾ کتل چئي وڃي ٿي. ان حيثيت سان اسان جي حال جو واسطو ۽ رابطو ماضيءَ سان هر حال ۾ قائم ۽ دائم آهي.

        هڪ پراڻي پچار ۾ هڪ اهڙي ديس جي ڳالهه ملي ٿي، جنهن ۾ ٻڌايل آهي ته اتي جا مرد توڙي عورتون، ٻڍا توڙي ٻار سڀ نگاهون جهڪائي هلندا هئا. ڪنهن کي مجال هئي جو ڪو لوڻو ڦيرائي، هيڏي هوڏي ڏسي سگهي! مٿي ڏسڻ ته بنهه پاپ قرار ڏنو ويو هو. اگر ڪنهن مٿي ڪنڌ کڻي نهاريو مَس هوندو ته متانئس سزا آئي ڪِ آئي! سڀني ماڻهن ۾ اهو وهم ويهي ويو هو ته اهو حڪم اهڙي جوانمرد بادشاهه ڪڍيو هو، جو پاڻ کي ماڻهن کان اوچ سمجهندو هو ۽ چوندو هو ته مون ڏانهن توڙي منهنجي تخت ڏانهن نهارڻ ڪا سٿري ڳالهه ناهي! اهو قانون ايترو ته سخت هو جو بادشاهه جا عزيز به ان جا پابند رکيا ويا هئا. مجال جو سندس ڀاءُ، پٽ يا ماءُ ۽ شهزادي ڏانهنس ڪنڌ کڻي نهاري سگهي!

        ڳالهه جا ڄاڻو چون ٿا ته ڪن ڏينهن پڄاڻان جڏهن ان بادشاهه لاڏاڻو ڪيو، تڏهن سندس پٽ تاج پهريو. تخت تي ويهڻ وقت به سندس ڪنڌ جهڪيل هو. هن نئين بادشاهه ته مورڳو ان قانون ۾ سختي پيدا ڪئي. نتيجو اهو نڪتو جو ماڻهو ته ماڻهو پر ڪنهن پکيءَ کي به جرات ڪانه هئي جو مٿي اک کڻي ڏانهنس نهاري سگهي. سندس وزير ۽ امير، عزيز ۽ قريب، نوڪر ۽ چاڪر، ملازم ۽ ڪاروباري ماڻهو ته ڇا، خود مذهب جا رکوال به ان حڪم جي پورائيءَ ۾ جنبي ويا. ماڻهن کي ٻڌايو ويو ته هيءَ هدايت سَون سالن کان هلندڙ آهي، جا وڏن نيڪ مردن، خيرخواهن، علمن ۽ عقل وارن ڏني آهي. انهن اسان کي نصيحت ڪئي آهي ته جيڪو به ڪنڌ مٿي ڪري نهاريندو، سو پئون سٽ، ڪنهن دردناڪ عذاب ۾ مبتلا ٿي، چُڙي چُڙي مري ويندو. انهن اهو به اسان کي سمجهايو آهي ته آسمان مان جيڪي روشنيءَ جا ڪِرڻا ٿا اچن، تن ۾ زهر مليل اهي. مٿي ڏسڻ شرط ڏسندڙ، اکڇنڀ ۾ انڌو ٿي پوندو ۽ پوءِ سندس کَل سڙي ويندي ۽ پوءِ چيچلائجي مري ويندو. اهو به ٻڌايو ويو آهي ته آسمان ۾ جيڪا بجلي ٿي چمڪي، سا مٿي ڏسندڙن کي سزائون ٿي ڏئي. نيڪ مردن جي انهن ڳالهين جي تائيد ڪندي خود سائنس جي ڄاڻن به اهو فيصلو ڏنو ته آسمان جو رنگ هيڊو آهي، ان ڏانهن نهارڻ سان ماڻهو هيڊو ٿي، ڦٿڪي ڦٿڪي مري ويندي.

        ان فيصلي تي چريائيءَ جي حد تائين هلندڙن جي حياتي، ائين ته جانورن وانگر گذري وڃي ها، پر جلدي اهڙو ڦيرو آيو جو ان هدايت وري ٻيو نئون رنگ اختيار ڪيو. ٿيو هيءُ جو سڀني ماڻهن ان تي ٺهراءُ ڪيو ته جنهن ماڻهوءَ تمام گهڻو وقت ڪنڌ جهڪائي هلڻ ۾ ڪاميابي حاصل ڪئي هجي، ان کي ئي پنهنجو پڳدار بنائجي. نتيجو اهو نڪتو جو جي نيچ ماڻهو، اوچ ماڻهن جي درجن تي پهتا تن ته هيڪاري ان هدايت ۾ سختي پيدا ڪئي. انهن ٻڌايو ته اڄ کان پوءِ ننڍڙي ٻار کي، پينگهي ۾ به اونڌي مُنهن سمهاريو وڃي ۽ مُڙدن کي قبرن ۾ به اونڌي مُنهن دفن ڪيو وڃي جيئن سندن رخ ڌرتيءَ ڏانهن رهي.ان ديس جا رهواسي جڏهن ته ايامن کان ان هدايت تي هري – مري چڪا هئا، تڏهن کين ان جو احساس به نٿي پيدا ٿيو ته هيءَ هدايت ڪا اجائي سجائي آهي؛ پاڻ مورڳو جيئن پوءِ تيئن ان تي ويا ٿي هرندا.

        ڳالهه جي ڄاڻن لکيو آهي ته هڪڙو ڏينهن خدا جو ٿيو. شهر جا ٻه ٻارڙا، هڪ ڇوڪرو ۽ ٻي ڇوڪري، باغ ۾ راند کيڏي رهيا هئا. بهار جي مُند به جوڀن تي هجي. باغ جي هر ٻوٽي ۾ قسمن قسمن جا گل ٽڙيا بيٺا هجن ۽ چوڌاري هٻڪارون لڳيون پيون هجن. ٻنهي ڄڻن گلن جي رنگن تي اچي پاڻ ۾ بحث شروع ڪيو. ڇوڪريءَ جو چوڻ هو ته نيري رنگ جا گل سڀني کان سهڻا آهن. ڇوڪر پهريائين ته رد ڏنو، پر پوءِ چيائين: ڀيڻ! مان به ائين ئي سمجهان ٿو، پر مصيبت اها آهي ته نيرو رنگ ڏاڍو گهٽ ٿو نظر اچي. انڪري اڇو گل تمام سهڻو سمجهڻ گهرجي.

        ڪنڌ ته ٻنهي جا هدايت موجب جهُڪيل هئا، پر اتفاق اهڙو ٿيو جو گهمندي ڦرندي ڇوڪر جو پير ڇٻر تان ترڪي پيو ۽ هو ٺڙاڪ ڪري وڃي ڪِريو. ڪرڻ شرط پنهنجو مُنهن کڻي گاهه ۾ وڌائين. پر پوءِ جهَٽ گذرڻ کان پوءِ، ڀيڻ کي ڏسڻ لاءِ ٿورو ڪنڌ مٿي ڪري ڏانهنس نهارڻ جي ڪوشش ڪيائين. گاهه تان اڃا پورو ڪنڌ به نه کنيو هئائين ته سندس نظر وڃي آسمان تي پئي. ترڇي ۽ ٽيڏي نظر سان کڻي جو ڏسي ته مار! آسمان جو رنگ اهڙو جهڙو نيري گل جو! ٽپو ڏئي اٿي ويٺو. دانهن ڪري چيائين ته ڀيڻ! ڏس آسمان به نيرو آهي نه! ائين چوندي وڏڙن جي هدايت کان پاسيرو ته ٿيو، پر سندس دل ۽ دماغ مان اهو خوف به نڪري ويو ته ڪو بجلي ايندي ۽ کيس ماريندي يا ڪو کيس ڪافر سڏي سزا ڏئي سگهندو! جڏهن ڀيڻس ويجهي آئي، تڏهن کيس چهٽي پيو ۽ رڙين ڪندي چوڻ لڳو، ڀيڻ اجهو ڏس ته آسمان نيرو آهي! بلڪل نيرو آهي، نيري گل وانگر!

        پوءِ ته ٽپا ۽ ٺينگ ڏيندي وٺي شهر ڏانهن ڀڳا. ڇوڪر جي زبان تي اها دانهن هجي ته ”آسمان نيرو آهي – نيرو آهي، نيرو آهي – “ ان طرح دانهن سان کڻي سڄو شهر مٿي تي کنيائين. ماڻهو ويچارا اڳينءَ هدايت تي هِريل، سي هن پنهنجي عقيدي موجب ڪفر جي ڳالهه کي ٻڌي اڳ کان به وڌيڪ زمين ڏانهن جهڪڻ لڳا. کين ان خوف اچي ورتو ته بجلي آئي ڪِ آئي!

        ڇوڪر کي نيٺ بادشاهه جي ڪارندن اچي پڪڙيو ۽ کيس سزا ڏيڻ لاءِ پنهنجي پاڪ مندر جي ڀِت سان ٽيڪ ڏئي اچي بيهاريائونس. گُرزن سان سپاهين جو ساٿ گهرايائون ۽ کين حڪم ڪيائون ته اسان جي اشاري ملڻ شرط سڀ گڏجي ڇوڪر ڏانهن گرز اڇلائين، جيئن ڇوڪر قيمي جو ڍير ٿي وڃي!

        هڪ سپاهيءَ ڇوڪر کي کِلندي ۽ مرڪندي ڏسي اهو خيال ڪيو ته ڏسان ته آسمان جو رنگ ڪهڙو آهي ۽ ڇوڪر سچ ٿو چئي يا ڪوڙ ٿو هڻي. پنهنجي گرز کي بهاني سان مٿي ڪيائين ۽ ڏيکاء اهو ڏنائين ته هو چتائي اهو گرز ڇوڪر کي هڻي رهيو آهي. مٿي جو ڏسي ته مار، آسمان برابر نيرو آهي! ڀرسان بيٺل ٻئي سپاهي ٽئين کي ڪن ۾ چيو. آفيسر دانهن ڪئي، گرز اڇلايو!

        سپاهين گڏجي چيو: ”ڪوڙ! آسمان برابر نيرو آهي. اسان ڇوڪر کي گرز نه هڻنداسون، اسان کي بجلي ڪانه ماريندي!“ سپاهين گڏجي آسمان کي ڏسڻ شروع ڪيو ۽ جڏهن سپاهين کي سزا ڏيڻ لاءِ ڪا بجلي نه ڪِري، تڏهن تماشبين هزارن ماڻهن به نگاهون مٿي ڪري، ڏسڻ شروع ڪيو. آخرڪار بازارن تائين ڳالهه پهتي ۽ اکڇنڀ ۾ ساري شهر ۾ هُل