سيڪشن: تاريخ

ڪتاب: سنڌ مدرسة الاسالم جو سنڌ جي علمي، ادبي ۽ سياسي تاريخ ۾ حصو

 

صفحو:19 

ضميما

01-

سنڌ مدرسة الاسلام جون عمارتون

“سنڌ مدرسة الاسلام” جي ابتدا بولٽن مارڪيٽ جي سامهون ٻه ماڙ واري جاءِ ۾ ٿي. ان وقت ڪراچي ۾ مدرسي لاءِ ڪا مناسب جاءِ جو ملڻ محال هو. ان ڪري شهر ۾ مجبوراً انهي جاءِ کي مدرسي لاءِ اختيار ڪيو ويو ۽ ڪجھه سال مدرسو اِتي ئي هلندو رهيو.

اُن کان پوءِ “مدرسه بورڊ” کي مدرسي جي عمارت تعمير ڪرائڻ جي ضرورت محسوس ٿي. مدرسي جي هاڻوڪي عمارت جو نقشو اُن وقت جي ڪراچي ميونسپالٽي جي سيڪريٽري ۽ انجنيئر جيمس اسٽريچن (James Strachan) تيار ڪيو[1] ۽ 14 نومبر 1887ع تي لارڊ ڊفرن (Lord Diferin) عمارت جو سنگ بنياد رکيو[2] ۽ اهڙي ريت ڪم جي ابتدا ٿي. هي عمارت 1890ع ۾ ٺهي تيار ٿي[3] ۽ ان تي جملي لاڳت 1,97,188-10-6 روپيا آئي[4].

        مدرسي جي عمارت چوڪنڊي آهي. جنهن جي ڊيگھه 187 فوٽ ۽ ويڪر 159 فوٽ آهي[5]. عمارت کي هرهڪ طرف کان هڪ دروازو آهي. عمارت کي ڪنهن به طرف کان ڏسبو ته انهيءَ طرف عمارت جي اڳياڙي محسوس ٿئي ٿي. عمارت جي اولهه ۽ اتر وارن دروازن کان روڊ آهي. باقي اوڀر ۽ ڏکڻ وارا دروازا گرائونڊ ۽ بورڊنگ هائوس جي آمهون سامهون آهن. پوري عمارت ٻه ماڙ آهي ۽ هي عمارت زمين جي عام سطح کان ساڍا چار فوٽ مٿي آهي. هيٺين توڙي مٿي ماڙ جي چئن طرفن کان ڪمرن جي اندران توڙي ٻاهريان ڪماني ورانڊا آهن. هيٺين ۽ مٿي ماڙ ٻن ڪاٺ جي ڏاڪڻن وسيلي ڳنڍيل آهي. عام ڏاڪڻ جا شاگردن جي استعمال ۾ ايندي هئي. اها اولهه واري طرف جي وچ تي آهي ۽ خاص ڏاڪڻ وري استادن ۽ پرنسپال لاءِ ڪم ايندي هئي. اها اتر واري پاسي کان آهي.

        عمارت جي اترين پاسي جي وچ ۾ 80 فوٽ ڊگھو هڪ ٽاور آهي، جنهن ۾ ٽن ڊائلن وارو هڪ گھڙيال لڳل آهي. عمارت ۾ ڪل 33 ڪلاس روم آهن. جيڪي 16072 چورس فوٽ ايراضي والارين ٿا[6]. هيٺين ماڙ کي ڏکڻ طرف کان هڪ وڏو هال آهي، جنهن جي ڊيگھه 80 فوٽ ۽ ويڪر 45 فوٽ آهي[7]، جنهن کي بعد ۾ ديوار جي ذريعي ٻن ڪمرن ۾ ورهايو ويو آهي. انهن ٻنهي ڪمرن جي مٿان مٿين ماڙ تي هڪ وڏو اسيمبلي هال ٺهيل آهي. جيڪو اڪثر ڪري گڏجاڻين وقت استعمال ڪيو ويندو هو. هي هال 3600 چورس فوٽ ايراضي والاري ٿو[8].

        مٿي ذڪر ڪيل ڪمرن کان سواءِ ساڳي عمارت ۾ ٻيا ڪمرا ۽ هال پڻ آهي. جن جو تفصيل هيٺ ڏجي ٿو:

1. لئبرري - 576 چورس فوٽ.        2. ٽيچرس روم - 382 چورس فوٽ.

3. آفيس روم - 528 چورس فوٽ.   4. پرنسپال جي آفيس – 528 چورس فوٽ.

5. سيڪريٽري جي آفيس - 528 فوٽ.     6. ڊرائنگ هال – 1170 چورس فوٽ[9].

        ان کان سواءِ عمارت جي وچ ۾ هڪ 3025 چورس فوٽ ميدان ڇڏيل آهي. جنهن جي بلڪل وچ ۾ هڪ ڦوهارو لڳل آهي ۽ باقي ميدان باغيچي طور ڪم اچي ٿو. هن مکيه عمارت کان پوءِ وقت به وقت ٻيون عمارتون به ٺاهيون ويون جن جو تفصيل هيٺ ڏجي ٿو:

        مدرسي جي مرڪزي عمارت جي اوڀر کان ٻه مسجدون جڙيل آهن. جن ۾ اترين مسجد سنين لاءِ آهي ۽ ڏکڻ طرف واري مسجد شيعن لاءِ آهي. سني مسجد 93-1892ع ۾ ٺهي تيار ٿي. هن مسجد جي تعمير ۾ ڏهن (10,000-00) هزارن جو سڀ کان وڏو چندو جھوناڳڙهه جي نواب ڏنو[10]. انهيءَ کان پوءِ خيرپور جي والي مير فيض محمد خان شيعن لاءِ ڌار مسجد ٺهرائڻ لاءِ پنج هزار روپين (5,000-00) جو چندو ڏنو[11]. هي مسجد 95-1994ع ۾ جڙي مڪمل ٿي. سُني مسجد جي اتر اوڀر ڪنڊ تي “سردار هائوس” ٺهيل آهي. جيڪو خيرپور جي وزير سردار محمد يعقوب جي مدرسي لاءِ ڪيل خدمتن جي يادگار طور ٺهرايو ويو هو.

        “سردار هائوس” جو نقشو سول انجنيئر مسٽر ميشام لي (Mr. Measham Lea) 1910ع ۾ تيار ڪيو[12]. هن جاءِ جو ٺيڪو مسٽر بدرالدين ٻُڍا ڀائي ائنڊ سنز کي ڏنو ويو هو. هي جاءِ 1914ع کان ٺهڻ شروع ٿي ۽ 1919ع ۾ ٺهي تيار ٿي[13]. هن بلڊنگ تي جملي لاڳت 0-0-334,68 روپيا آئي[14]. جنهن جو ڪجھه حصو گورنمينٽ ڏنو ۽ باقي خرچ سنڌ جي مخير ماڻهن جي چندي مان پورو ڪيو ويو، مکيه چندو ڏيندڙ هيٺيان هئا:

1

خيرپور جي والي مير فيض خان

5000-0-0

2

رئيس غلام محمد خان ڀرڳڙي جي معرفت

1,300-0

3

بمبئي جو گورنر

0-0-250[15]

4

رئيس غلام محمد خان پاڻ ڏنا

2500-00[16]

5

خيرپور جي وزير شيخ صادق علي گڏ ڪري ڏنا

0-0-4500[17]

6

خيرپور جي وزير سردار محمد يعقوب

0-10-4341[18]

7

وڏيرو فقير محمد ٽنڊو باگو

0-0-100

8

حاجي مير محمد آف بدين

0-0-147[19]

      “سردار هائوس” جي اوڀر ۾ “سنڌ مدرسة الاسلام جو ٻاهريون وڏو ۽ مُک دروازو آهي، جنهن تي لکيل آهي ته: ENTER TO LEARN AND GO FORTH TO SERVE جنهن کان پوءِ “خيرپور هائوس” جي عمارت ٺهيل آهي.

        “حسن علي هائوس” ٺهڻ دوران خيرپور جي مير فيض محمد خان اِها منشا ڏيکاري ته جيڪڏهن “خيرپور هائوس” جي نالي سان “سنڌ مدرسة الاسلام” جي پلاٽ تي ڪا جاءِ ٺهرائي وڃي ته خيرپور سرڪار انهيءَ جي خرچ جو گھڻو حصو برداشت ڪندي.

        جيئن ته مدرسو پنهنجي انتظام ۽ تعليم جي ڪري ڪافي مشهور ٿي چڪو هو ۽ ڏيهه توڙي پرڏيهه جا ڪيترائي شاگرد مدرسه ۾ پڙهي رهيا هئا. اها وقت جي تقاضا هئي ته گھڻي کان گھڻن شاگردن جي رهائش جو بندوبست ڪيو وڃي. انهيءَ ڪري ميرصاحب جي اِها آڇ قبول ڪئي ويئي.

        “خيرپور هائوس” جو نقشو ڪراچي ميونسپالٽي جي چيف آفيسر مسٽر جي - فاريسٽ برٽن (J.Forest Burton) تيار ڪيو ۽ ٺيڪو 22,248-12-9 روپين تي ٺيڪيدار عيسيٰ جلال کي ڏنو ويو[20]، هن عمارت تي جملي خرچ 22,510-9-7 روپيا آيو[21]، جنهن مان اڌ خرچ وقت جي سرڪار طرفان مدد جي صورت ۾ مليو ۽ 6500-00 روپيا خيرپور رياست ڏنا[22] ۽ اها جاءِ 1909ع ۾ ٺهي تيار ٿي.

        “سردار هائوس” ۽ “خيرپور هائوس” جي عمارتن جو سلسلو مدرسه گرائونڊ جي اتر ۾ واقع آهي. مدرسي جي مکيه عمارت ۽ گرائونڊ جي اوڀر ۾ “حسن علي هائوس” ٺهيل آهي. هن جاءِ جو نقشو 1904ع ۾ ڪراچي جي ميونسپالٽي جي چيف آفيسر مسٽر جي - فاريسٽ برٽن (J.Forest Burton) تيار ڪيو. جيڪو 20 آگسٽ 1907ع تي “سنڌ مدرسه بورڊ” سرڪار جي منظوري لاءِ ڏياري موڪليو. 15 جنوري 1908ع تي “مدرسه بورڊ” کي ڪراچي ميونسپالٽي طرفان 3659 چورس وال جو هڪ پلاٽ مفت ۾ مليو[23]. انهيءَ پلاٽ جي وچ تي هڪ پاڻي جو وڏو نالو هو. جيڪو بعد ۾ لٽيو ويو.

        هن عمارت جو سنگ بنياد 16 جنوري 1909ع تي بمبئي جي گورنر سر جارج سيڊن هام ڪلارڪ (Sir George Syden Ham Clerk) رکيو[24]. اڏاوت جو ڪم پهرين فيبروري 1909ع کان شروع ٿيو ۽ 15 فيبروري 1910ع تي پورو ٿيو. “حسن علي هائوس” جي ٻه ماڙ عمارت جو ٺيڪو ٺيڪيدار عيسيٰ جلال کي 11-6-44666 روپين تي ڏنو ويو ۽ هن پوري عمارت تي هيٺين ريت خرچ آيو:

نقشي تي آيل خرچ           -9-3314 روپيا

ڪم جي نگهباني            3-4-671 روپيا

باقي خرچ                     8-4-43782 روپيا[25]

        ڪُل خرچ جو اڌ گورنمينٽ ڏنو[26] ۽ باقي مکيه سنڌ واسين جي ڏنل چندي جو وچور هيٺ ڏجي ٿو:

1.

جناب سردار محمد يعقوب خان (وزير رياست خيرپور سنڌ)

0-0-500

2.

خانبهادر ميان محبت خان صاحب

0-0-1000

3.

وڏيرو ميان الاهي بخش ڀٽو (زميندار رتيديرو)

0-0-1000

4.

وڏيرو ميان الهه بخش

0-0-500

5.

وڏيرو بهادر خان کوسو

0-0-500

6.

وڏيرو ميان سهراب خان کوسو

0-0-700

7.

وڏيرو ميان الهه بخش خان اوڍو

0-0-500

8.

وڏيرو لعل محمد خان اوڍو

0-0-500

9.

پير صاحب پاڳارو (درگاهه شريف ڪنگري)

0-0-1000

10.

وڏيرو ميان غلام حيدر خان واگھو

0-0-150

11.

جناب اُسته ميان ڪريمڏنو (زميندار)

0-0-100

12.

جناب مير هزار خان کوسو (زميندار جيڪب آباد)

0-0-100

13.

جناب دودو عطائي صاحب (زميندار تعلقه عمر ڪوٽ)

0-0-125

14.

جناب مير شير محمد خان ٽالپور

0-0-500

15.

جناب سيد الهندو شاهه (زميندار ڊڀرو)

0-0-500

16.

جناب مخدوم صاحب سجاده نشين هالا

0-0-500

17.

جناب حيات خان (چيف ڪنسٽيبل مانجھند)

0-0-100

18.

جناب قاضي محسن صاحب پلي زميندار عمر ڪوٽ

0-0-1000[27]

19.

سردار محمد يعقوب خان (وزير رياست خيرپور سنڌ) (ٻيو دفعو)

0-0-4000[28]

         “حسن علي هائوس” سان لڳ ڏکڻ ۾ ڊسپينسري ٺهيل آهي، هن جاءِ جو خرچ مسلم بوائز ڊيوٽي ائسوسيئيشن (Muslim Boys Duty Association) طرفان ڀريو ويو. ڊسپينسري جو افتتاح 10 سيپٽمبر 1919ع تي ان وقت جي سنڌ جي قائم مقام ڪمشنر جي - ايل - ريو (J.L.Rieu) ڪيو.

        مدرسي جي مکيه عمارت جي ڏکڻ ۾ “پرنسپال جو بنگلو” ٺهيل آهي. هي عمارت مير فيض محمد خان جي خرچ تي 1898ع ۾ ٺهي راس ٿي. پرنسپال جي بنگلي جي اوڀر ۾ “خيرپور هائوس” توڙي گرائونڊ جي ڏکڻ ۾ “ ٽالپور هائوس” ٺهيل آهي. اها عمارت 1909ع ۾ جڙي تيار ٿي. جنهن جي خرچ جو ڳچ حصو سنڌ جي ٽالپورن ڏنو. انهن سڀني عمارتن جي وچ تي 36000، چورس فوٽن جي ايراضي تي مشتمل راند جو ميدان آهي[29].

        “سنڌ مدرسة الاسلام” ۽ ان سان ملحق عمارتن جو نقشو هن مقالي ۾ ڏنو ويو آهي.


 

حوالا ۽ حاشيا


 

[1] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1893 – 94, P – 13.

[2] See: Daily Gazette Karachi, dated 15th November 1887, P – 1.

[3] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1890 – 91, P – 12.

[4] J.W.Smyth: Gazetter of the Province of Sindd, Bombay, Karachi District, B.Vol.1, Govt: Centrial Press, 1919,
P – 38.

[5] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1893 – 94, P – 13.

[6] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1893 – 94, P – 13.

[7] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1893 – 94, P – 13.

[8] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1892 – 93, P – 14 (typed copy).

[9] See: Staticals file, 1939 to 1945, Sindd Madressahtul Islam, Karachi, (under title: area of rooms of Sind Madressahtul Islam), P – 13.

[10] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1892 – 93, P – 14.

[11] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1893 – 94, P – 14.

[12] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1910 11, P – 14.

[13] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1918 19, P – 11.

[14] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1917 18, P – 12.

[15] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1894 – 95, P – 7 – 8.

[16] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1912 13, P – 16.

[17] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1912 13, P – 16.

[18] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1907 08, P – 15.

[19] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1908 – 09, P – 41 – 42.

[20] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1908 – 09, P –  15.

[21] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1908 – 09, P –  15.

[22] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1905 – 06, P – 14.

[23] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1907 – 08, P – 15.

[24] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1908 – 09, P – 13.

[25] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1909 10, P – 13.

[26] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1910 – 11, P – 13.

27 ڏسو: مدرسه منٿلي، جلد 3، نمبر 9، ڪراچي، سنڌ مدرسة الاسلام، آگسٽ، 1906ع، ص 11 کان 13.

[28] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1905 06, P – 14.

[29] See: Staticals file, 1939 to 1945, Sindd Madressahtul Islam, Karachi, (under title: area of rooms of Sind Madressahtul Islam), P – 13.

02-

سنڌ مدرسة السلام ۾ سالوار شاگردن جي داخلا، بورڊرس ۽ مئٽرڪ جو نتيجو

 

الف: شاگردَ ۽ انهن جو نتيجو:

 

سال

ڪل داخل شاگرد

بورڊرس

مئٽرڪ ۾ ويٺل

پاس

ڪل بورڊرس

فرسٽ ڪلاس

سيڪنڊ ڪلاس

ٿرڊ ڪلاس

فري بورڊرس

86-1885

98

-

-

-

-

-

-

-

87-1886

252

30

-

5

20

5

-

-

88-1887

453

46

-

14

15

17

-

-

89-1888

442

49

-

13

15

21

3

1

90-1889

459

51

2

19

17

13

3

1

91-1890

460

56

5

20

17

14

5

1

92-1891

508

57

9

13

20

15

7

5

93-1892

500

50

8

18

7

17

9

6

94-1893

529

56

13

11

18

14

7

1

95-1894

536

45

6

12

14

13

7

1

96-1895

550

42

6

11

13

12

6

1

97-1896

478

43

8

8

14

13

6

4

98-1897

500

50

15

19

-

25

3

3

99-1898

470

66

19

17

23

7

5

3

1900-1899

507

77

18

7

32

20

3

1

1901-1900

501

60

18

6

36

30

3

2

02-1901

480

69

25

5

2

37

4

2

03-1902

479

74

32

6

1

38

5

4

04-1903

552

110

34

13

22

41

4

3

05-1904

566

130

34

27

26

43

9

5

06-1905

607

142

39

30

35

38

18

10

07-1906

530

134

40

20

38

36

20

12

08-1907

617

156

42

22

48

44

12

5

09-1908

653

146

38

11

54

44

23

6

10-1909

609

165

36

23

64

42

27

12

11-1910

625

160

31

13

73

43

27

9

12-1911

648

172

28

15

85

44

19

16

13-1912

665

192

35

29

79

49

22

10

14-1913

718

187

27

20

89

31

24

17

15-1914

740

160

22

26

70

42

45

9

16-1915

643

152

23

17

62

50

28

6

17-1916

581

142

15

11

64

52

17

13

18-1917

585

161

14

34

71

42

17

10

19-1918

696

199

16

26

111

46

26

15

20-1919

757

231

27

46

113

45

29

16

21-1920

816

247

22

71

104

50

23

16

22-1921

836

231

23

64

100

44

50

25

23-1922

854

194

11

51

86

46

36

17

24-1923

901

164

17

36

72

39

46

32

25-1924

989

175

17

53

70

35

36

24

26-1925

1162

244

24

86

83

51

58

28

27-1926

1195

252

21

54

105

72

88

34

28-1927

1221

247

24

40

119

64

79

26

29-1928

823

213

17

33

101

62

87

16

30-1929

865

237

12

39

142

44

40

29

31-1930

841

223

-

41

142

40

53

21

32-1931

731

150

-

29

99

22

67

43

33-1932

779

157

-

25

108

24

70

21

34-1933

747

150

2

22

103

23

81

43

35-1934

817

154

1

23

107

23

57

28

36-1935

814

146

1

16

109

20

70

41

37-1936

824

128

-

23

80

25

78

17

38-1937

826

144

-

29

89

26

33

5

39-1938

905

141

-

22

93

26

28

16

40-1939

1044

138

-

19

102

17

75

28

41-1940

1033

118

-

17

85

16

58

24

42-1941

1082

90

-

15

68

7

109

41

43-1942

1001

49

-

-

42

7

103

21

44-1943

977

51

-

8

35

8

87

39

45-1944

918

56

-

5

48

3

66

37

46-1945

1073

57

5

12

41

4

68

13

47-1946

1334

96

-

18

73

5

72

34

48-1947

1400

112

2

24

80

6

86

32[1]

 


 

 

ب: سنڌ مدرسة الاسلام ۾ ٻاهران آيل تعليم حاصل ڪندڙ شاگردن جو وچور، علائقن ۽ ملڪن جا نالا:

 

1886-1885: ايران- 1. 

1887-1886: بمبئي- 1.

1888-1887: بمبئي- 4، لسٻيله- 1.

1889-1888: امبالا- 1، بمبئي- 1، ڪڇ- 2، حيدرآباد دکن- 1، لسٻيله- 1.

1890-1889: بمبئي- 1، ڪنگرولا- 1.

1891-1890: بمبئي- 1، پونا- 1، ڪڇ- 2، امرتسر- 2، جئرڪ- 1، هسارنپور- 1، ڪابل- 1، سورت- 1، ڪترون- 1، ورگولا- 1، قلات- 1، احمد نگر- 1.

1892-1891: ڪڇ- 2، سورت- 1، جيسلمير- 1، بُشر- 1، امبالا- 1، لکنو- 1، جام نگر- 1، پشاور- 1، ڪابل- 1،[2].

1893-1892: جھونا ڳڙهه- 1، پرشن گلف- 1، عربيه- 1، بمبئي- 2، ڪڇ- 1، مسقط- 1، پشاور- 1، پنجاب- 3،[3].

1894-1893: ايران- 2، بمبئي- 4، ڪڇ- 2، مسقط- 1، پنجاب- 29، قنڌار- 3، حيدرآباد دکن- 8، مڪران- 8، عربيه- 1، آرمارا- 2،[4].

1895-1894: پنجاب- 29، قنڌار- 8، لکنو- 3، مسقط- 1، بمبئي- 4، ڪڇ- 2، لسٻيله- 5، پرشيا- 3، مڪران- 1،[5].

1896-1895: پنجاب- 19، ايران- 3، ڪابل- 2، ڪاٺياواڙ- 3، پشاور- 1، لسٻيله- 4، بمبئي- 4، مڪران- 5،[6].

1897-1896: بمبئي- 7، مڪران- 2، ڪڇ- 9، ترڪستان- 1، لامو (Lamoo)- 1، پنجاب- 27، ايران- 3، ڪابل- 2، ڪاٺياواڙ- 7، پشاور- 2، لسٻيله- 3،[7].

1898–1897: پنجاب- 37، ڪاٺياواڙ- 3، لسٻيله- 2، بمبئي- 2، مڪران- 1، ڪڇ- 1، افغانستان- 2، بغداد- 2، لکنو- 5،[8].

1898–1899: بمبئي- 2، پنجاب- 19، پونا- 1، بغداد- 1، مداگاسڪار-2، لسٻيله- 2، الهه آباد- 1، بنور- 1،[9].

1900–1899: بمبئي- 3، آشر- 3، پنجاب- 11، حيدرآباد دکن- 1، الهه آباد- 4، لسٻيله- 1، ڪاٺياواڙ- 2، ڪوئٽيا- 1، مارواڙ- 1،[10].

1901–1900: بمبئي-2، پنجاب- 22، الهه آباد- 1، برهانپور- 3، لکنو- 2، لسٻيله- 1، مباسا- 1، عدن- 1، پونا- 1،[11].

1902–1901: اڌياپور- 1، لسٻيله- 1، هشيانه- 2، پنجاب- 12، زنجبار- 2، بمبئي- 1،[12].

1903–1902: بمبئي- 1، پنجاب- 19، رائيبريلي- 2، زنجبار- 1، آگرا- 1، ايران- 4، لسٻيله- 2، ميرٺ- 2، ريواڙي- 1، پشاور- 1،[13].

1904–1903: ممباسا- 3، پنجاب- 12، بمبئي- 4، آگرا- 1، شمله- 1، چين- 1، دوارڪا- 1، بنيور- 1، بهاولپور- 1، جيسلمير- 1، عليڳڙهه- 3،[14].

1905–1904: ممباسا- 2، پنجاب- 14، بمبئي- 3، آگرا- 2، ايران- 4، اوڌ- 1، لسٻيله- 1، ڪڇ- 1، امر تسر- 1، بغداد- 1، پونا- 1، زنجبار- 1، دهلي- 1، پٽنا- 1، ويراوال- 1،[15].

1906–1905: ايران- 6، زنجبار- 2، آگرا-1، بمبئي- 2، لسٻيله- 1، ممباسا- 1، دهلي- 3، ڪاٺياواڙ- 2، مسقط- 1، ڪڇ- 1، جالنڌر- 3، امبالا- 1، بجنور- 1، پنجاب- 8، امرتسر- 1،[16].

1907–1906: آگرا- 1، زنجبار- 2، ايران- 8، پنجاب- 5، بمبئي- 1، پونا- 1، ڪوهستان- 1، دهلي- 3، امرتسر- 2، جيسلمير- 1، لکنو- 3، امبالا- 1، ڪوئٽيا- 1، ڪاٺياواڙ- 3، ڪڇ- 5، بجنور- 1،[17].

1908–1907: آگرا- 1، زنجبار- 1، پنجاب- 14، ايران- 8، لسٻيله- 1، پونا- 2، مارواڙ- 1، دهلي- 2، جيسلمير- 1، گوادر- 1، مسقط- 1، بمبئي- 2، بصرا- 1، بنگال- 1، مدراس- 2، راءِ بريلي- 1، ڪڇ- 5، بڙودا- 1، پشاور- 2، بنارس- 1، بجنور- 1،[18].

1909–1908: آگرا- 1، زنجبار- 1، پنجاب- 16، ايران- 5، لسٻيله- 4، پونا- 2، مارواڙ- 1، دهلي- 2، جوڙيا- 1، جيسلمير- 1، گوادر- 1، مسقط- 1، بمبئي- 2، بصرا- 1، بنگال- 1، مدراس- 2، راءِ بريلي- 1، ڪڇ- 5، بڙودا- 1، پشاور- 2، بجنور- 2،[19].

1910–1909: زنجبار- 6، ايران- 13، ناسڪ- 2، لسٻيله- 6، ڪشمير- 1، دهلي- 1، پنجاب- 24، جالنڌر- 5، امرتسر- 2، مدراس- 1، راءِ بريلي- 2، جھوناڳڙهه- 1، اٽاوهه- 1، مڪران- 1، ڪوهستان- 1، احمد نگر- 1، گوادر- 1، پونا- 1، ڪڇ- 7، بارا بنڪي- 1، ڪاٺياواڙ- 12، پشاور- 1، مارواڙ- 1، چمن- 1، ناسڪ- 1، بيلجم- 1، مسقط- 1، زنجبار- 3، بمبئي- 1، ڊاٽسا- 1،[20].

1911–1910: زنجبار- 6، ايران- 5، پنجاب- 26، ڀوڄ- 1، لسٻيله- 2، دهلي- 1، جالنڌر- 2، امرتسر- 3، راءِ بريلي- 3، اٽاوهه- 1، آگرا- 2، پٽيالا- 1، پشاور- 3، لکنو- 1، ڪڇ- 1، گوادر- 1،[21].

1912–1911: مسقط- 1، ايران- 5، گوادر- 1، لسٻيله- 2، دهلي- 3، جالنڌر- 3، امرتسر- 6، زنجبار- 2، پنجاب- 31، راءِ بريلي- 5، اٽاوهه- 1، پشاور- 5، جئپور- 2، جنڊ- 1، پونا- 1، لکنو-2، بڙودا- 1، رتناگري- 1، گواليار- 1، سري نگر- 1،[22].

1913–1912: زنجبار- 2، ايران- 8، پنجاب- 3، بمبئي- 1، اڀامارو- 1، جالنڌر- 1، ڪاٺياواڙ- 1، بارا بنڪي- 1، پالنپور- 1، ڪڇ- 1،[23].

1914–1913: ايران- 3، پشاور- 2، لسٻيله- 1، ڪڇ- 1، پونا- 1، زنجبار- 1،[24].

1915–1914: ايران- 5، پنجاب- 10، ڪڇ- 5، ڪشمير- 1، لسٻيله- 1، دهلي- 1، ڪاٺياواڙ- 3، يوپي- 1، لکنو- 1، پشاور- 2، بيلجم- 1، امر تسر- 1، بمبئي- 1،[25].

1916–1915: ڄام نگر- 1، ڪڇ- 1، پنجاب- 9، ممباسا- 1، هانگو- 1، پٽيالا- 1، ڪشمير- 1، عدن- 2،[26].

1917–1916: مسقط- 2، ڀوما وڌيالا- 1، بمبئي- 3، امر تسر- 2، ڪڇ- ؟، ڪويت- 1، بُشر- 2، پاونچ- 2، پنجاب- 8، بصره- 1، اصفهان- 1،[27].

1918–1917: امرتسر- 1، پونا- 1، پنجاب- 6، بمبئي- 2، لڌيانه- 2، ايران- 7، سئمبال- 1، انگلينڊ- 2، ڪوئٽيا- 2، ڪڇ- 2، آفريڪا- 1، زنجبار- 2، مسقط- 1، سمه ڪوٽ- 1، ڪوهاٽ- 1، لوري- 1،[28].

1919–1918: مسقط- 1، ڪاٺياواڙ- ؟، ڪڇ- 2، آگرا- 1، احمد آباد- 1، جالنڌر- 1، ڪوئٽيا- 2، ايران- 12، بمبئي- 2، عربيه- 1، پشاور- 2، سيستان- 1، سورت- 1، بيدا (Bida) - 1، ڪويت- 2، پنجاب- 7، ڪاربيل- 1،[29].

1920–1919: پشاور- 5، پنجاب- 6، بمبئي- 3، امر تسر- 1، ڪوئٽيا- 3، احمد آباد- 2، لسٻيله- 1، جيسلمير- 1، ڪاٺياواڙ- 2، آفريڪا- 1، ديوارڪا- 1، بغداد- 3، لڌيانه- 1، داووچ- 1، ايران- 15، ڪلڪته- 1، ڪويت- 2، اهواز- 1،[30].

1921–1920: پنجاب- 6، زنجبار- 2، ايران- 10، بمبئي- 3، ڪاٺياواڙ- 1، انجار- 1، دهلي- 1، الهه آباد- 1، ليوگاهه (Luigah) - 1،[31].

1922–1921: لسٻيله- 2، ڪوئٽيا- 1، امر تسر- 1، پشاور- 1، ايران- 24، پنجاب- 9، مسقط- 1، بهلاول- 1، مئموريا- 1، انجار- 1، ڪڇ- 1، سورت- 1،[32].

1923–1922: ڪوهاٽ- 1، لکپت- 1، بغداد- 1، بمبئي- 3، مشهد- 1، پونا- 1، ڪپورٿالا- 1، ڪوئٽيا- 1، داووچ- 1، ايران- 7، پنجاب- 3، اٽڪ- 1،[33].

1924–1923: الهه آباد- 2، رتناگري- 1، بيلجم- 1، ايران- 9، بمبئي- 2، پنجاب- 13، پشاور- 2، مڌياپور- 1، ڪڇ- 1، برهانپور- 1،[34].

1925–1924: ڪڇ- 2، ايران- 7، دهلي- 1، بمبئي- 1، پونا- 1، لسٻيله- 1، مسقط- 1، عربيه- 1، ڀاڳناڙي- 1، بلوچستان- 1، پشاور- 1، الهه آباد- 1، لڌيانه- 1، ڪويت- 2،[35].

1926–1925: لسٻيله- 4، امبالا- 2، ڪاٺياواڙ- 1، جالنڌر- 1، بغداد- 1، داناپور- 1، آگرا- 3، رتناگري- 2، مسقط- 1، ايران- 7، ڪلڪته- 1، پئرس- 1، بمبئي- 1، پنجاب- 16، احمدآباد- 1، گوادر- 1، مشهد- 1، سورت- 1، آفريڪا- 1، زنجبار- 2، امرتسر- 1، جوڌپور- 1، ڪڇ -1،[36].

1927–1926: ڪوئٽيا- 1، رتناگري- 1، ڪڇ- 1، امرتسر- 2، بمبئي- 3، ايران- 7، بغداد- 1، داووچ- 1، عدن- 2، پنجاب- 12، پشاور- 1،[37].

1928–1927: لسٻيله- 4، جوڌيا- 1، مڪران- 3، گوادر- 2، ڀڄ- 1، جئپور- 1، جيسلمير- 1، لڌيانه- 2، پشاور- 3، امرتسر- 3، سوترا- 1، ڪاٺياواڙ- 1، بمبئي- 3، ممباسا- 1، پنجاب- 8، آفريڪا- 2، ڪوئٽيا- 1، گوجيجي (آفريڪا)- 1، جئپور اسٽيٽ- 1، گريڪ- 1، ايران- 8، بهار- 1، ڪڇ- 1،[38].

1929–1928: مڪران- 2، پشاور- 2، پنجاب- 12، دهلي- 1، بيلجم- 1، جيسلمير- 1، ڪوئٽيا- 2، لسٻيله- 3، ڪڇ- 4، گوادر- 7، دوارڪا- 1، قلات- 1، بمبئي- 1، ايران-7، آفريڪا-1، ڪويت-2، يازد (Yazd) -1، زنجبار- 1،[39].

1930–1929: پٽيالا- 1، دوارڪا- 2، بابا آئلينڊ- 2، جوڌيا- 1، ڪولونيل گج- 1، گادو- 1، ڦيڙان- 1، بمبئي- 2، رتناگري- 1، ڪابل- 1، پنجاب- 15، گوادر- 1،[40].

1931–1930: گرداس پور- 1، ايران- 3، امبالا- 1، مڪران- 1، امرتسر- 1، ڪڇ- 1، قنڌار- 1، ڪشمير- 2، آفريڪا- 1، آگرا- 1، پنجاب- 13، مسقط- 1،[41].

1932–1931: رتناگري- 1، زنجبار- 1، مڪران- 1، پنجاب- 6، نيروبي- 1، گوادر- 1، بٽالا- 1، سهارنپور- 1، جئپور- 1، لسٻيله- 3، ڀٽ آئلينڊ- 1، آبدان- 1، دهلي- 3، پشاور- 1، مڪران- 1، اولهه آسٽريليا- 1، بُشر- 1،[42].

1933–1932: امبالا- 2، رتناگري- 2، بغداد- 1، لسٻيله- 4، ايران- 14، بمبئي- 1، نيروبي- 1، پنجاب- 11، دهلي- 1، بٽالا- 1، ڀڄ- 1،[43].

1934–1933: ڪڇ- 2، جالنڌر- 3، پنجاب- 10، پشاور- 4، جئسلمير- 1، مشهد- 1، لسٻيله- 2، زمباري- 1، رتناگري- 1، بغداد- 1، بمبئي- 1، ميسوريا (آفريڪا)- 1، مسقط- 2، داووچ- 1، مڪران- 1، بصره- 1،[44].

1935–1934: پنجاب- 14، بجنور- 1، جنڊ اسٽيٽ- 1، يوپي- 1، جالنڌر- 1، بمبئي- 3، پسني- 1، لسٻيله- 1، مڪران- 1، پشاور- 2، گوادر- 2، گريڪ- 1،[45].

1936–1935: امرتسر- 1، ڪابل- 1، جئسلمير- 1، آگرا- 1، لڌيانه- 1، لسٻيله- 3، ڀٽ آئلينڊ- 2، بلوچستان- 1، ڪڇ- 1، ايران- 3، دهلي- 2، پشاور- 1، پنجاب- 23، بغداد- 1، بمبئي- 1، مسقط- 1، ڪوئٽيا- 11، بصره- 1،[46].

1937–1936: پنجاب- 20، مڪران- 5، ڪاغان- 1، نجف شريف- 2، ڪڇ- 3، جوڙيا- 1، گوادر- 1، لسٻيله- 5، دهلي- 2، پشاور- 3، موزمبيق- 1، زنجبار- 1، امبالا- 2، ڪوئٽيا- 1، امرتسر- 3، پرشيه- 2، جالنڌر- 1،[47].

1938–1937: دهلي- 6، لسٻيله- 3، پنجاب- 12، امبالا- 1، امرتسر- 1، آسٽريليا- 1، مڪران- 1، ايران- 2، پشاور- 1، دبئي- 3، بحرين- 1، بجنور- 1، اولهه آسٽريليا- 1، پسني- 1، گريڪ- 1، دوڌر- 1،[48].

1939–1938: مڪران- 1، لسٻيله- 5، آگرا- 1، امرتسر- 1، ڪوئٽيا- 3، بغداد- 1، دهلي- 3، جالنڌر- 1، بحرين- 1، ايران- 3، دبئي- 3، پنجاب- 17، پشاور- 2، رنگون- 1، آفريڪا- 1،[49].

1940–1939: پنجاب- 29، دهلي- 2، لسٻيله- 7، ڪڇ- 3، مڪران- 2، دبئي- 1، پشاور- 4، آگرا- 1، ڪپورٿالا اسٽيٽ- 1، اوسيا (Osia)- 1، رتناگري- 1، پٽالا- 2، گواليار اسٽيٽ- 1، عليڳڙهه- 1، بمبئي- 1، زنجبار- 1، اولهه آفريڪا- 1، سهاترا- 1،[50].

1941–1940: انجار- 1، ڪڇ- 1، آبدان- 1، بوترا- 1، پشاور- 1، رتناگري- 1، لسٻيله- 1، پنجاب- 31، ترڪي- 1، ڪوئٽيا- 1، بئنگلور- 1، عليڳڙهه- 1، دهلي- 2، ڪويت- 2،[51].

1942–1941: ڀٽ آئلينڊ- 1، آبدان- 1، زنجبار- 1، انجار- 1، ڪڇ- 3، ڪوئٽيا- 1، ڪاٺياواڙ- 1، بغداد- 1، پنجاب- 20، گريڪ- 1، چمن- 1، امرتسر- 1،[52].

1943–1942: سورت- 2، عليڳڙهه- 1، آبدان- 1، بصره- 1، بغداد- 1، ماران- 1، ڪوئٽيا- 2، پنجاب- 18، گوادر- 1، پشاور- 1، دبئي- 2، لسٻيله- 1، دهلي- 1،[53].

1944–1943: نيروبي- 1، امرتسر- 1، ڪوهنور- 1، ڪڇ- 2، ڪليانه- 2، ماندوي- 3، پشاور- 2، لسٻيله- 2، پنجاب- 24، آگرا- 1، آفريڪا- 1، عدن- 1، بمبئي- 1، زنجبار- 1،[54].

1945–1944: پشاور- 2، بمبئي- 2، بصره- 1، ڪوئٽيا- 1، دبئي- 1، بغداد- 1، رتناگري- 1، پنجاب- 15، عليڳڙهه- 1، باجورا- 1، لسٻيله- 1، امبلا- 1، اوڌپور- 1،[55].

1946–1945: دبئي- 1، ڪاٺياواڙ- 1، پنجاب- 22، ڪڇ- 1، بوترا- 1، مڪران- 1، لسٻيله- 1، پشاور- 2، عليڳڙهه- 1، بمبئي- 1، آفريڪا- 1، دوارڪا- 6، دهلي- 2، داووچ- 1، ڪوئٽيا- 1، الهه آباد- 1، پرشن گلف- 1، مسقط- 1، يونائيٽيڊ اسٽيٽ- 1،[56].

1947–1946: ڪڇ- 6، لکنو- 2، جالنڌر- 3، لسٻيله- 4، ڪوئٽيا- 1، مڪران- 1، پنجاب- 28، پشاور- 3، آبدان- 2، دوارڪا- 2، گوندل اسٽيٽ- 1، بمبئي- 1، زنجبار- 1، بغداد- 1، نيروبي- 1، ايران- 2،[57].

1948-1947: پنجاب- 29، جالنڌر- 1، دوارڪا- 8، عربيه- 2، مينگرول- 1، ايران- 3، ڪوئٽيا- 2، ڪاٺياواڙ- 1، امرتسر- 1، شملا- 1، بمبئي- 1، پشاور- 1، ترڪي- 1،[58].


 

حوالا ۽ حاشيا


 

[1] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1885 -1886 to 1947 – 48.

[2] See: General Register No.1 of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 1 to 21.

[3] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1892 – 1893, P – 23 – 24.

[4] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1893 – 1894, P – 23 – 24.

[5] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1894 – 1895, P – 19 – 20.

[6] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1895 – 1896, P – 24 – 25.

[7] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1896 – 1897, P – 30 – 31.

[8] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1897 – 1898, P – 32 – 33.

[9] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1898– 1899, P – 26 – 27.

[10] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1899 – 1900, P – 28 – 29.

[11] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1900 – 1901, P – 26 – 27.

[12] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1901 – 1902, P – 29 30.

[13] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1902 – 1903, P – 28 29.

[14] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1903 – 1904, P – 30 31.

[15] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1904 – 1905, P – 32 33.

[16] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1905 – 1906, P – 34 35.

[17] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1906 – 1907, P – 38 39.

[18] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1907 – 1908, P – 38 39.

[19] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1908 – 1909, P – 34 35.

[20] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1909 – 1910, P – 34 35.

[21] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1910 – 1911, P – 28 29.

[22] See: Annual Report of Sind Madressahtul Islam, Karachi for the year 1911 – 1912, P – 32 33.

[23] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 46 – 57.

[24] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 57 – 67.

[25] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 67 76.

[26] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 76 79.

[27] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 79 90.

[28] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 90 102.

[29] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 102 117.

[30] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 117 131.

[31] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 131 – 144.

[32] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 144 – 150 and 173 to 181.

[33] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 181 to 193.

[34] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 193 to 209.

[35] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 209 to 220 and 252 to 257.

[36] See: General Register No.3, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 257 281.

[37] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 3 – 13.

[38] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 13 – 24.

[39] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 24 to 32.

[40] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 32 to 40.

[41] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 40 to 47.

[42] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 47 52.

[43] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 52 to 60.

[44] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 60 67.

[45] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 67 to 75.

[46] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 75 to 83.

[47] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 83 to 92.

[48] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 92 to 100.

[49] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 100 108.

[50] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 108 to 118.

[51] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 118 129.

[52] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 129 to 141.

[53] See: General Register No.4, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 141 to 151.

[54] See: General Register No.5, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 1 11.

[55] See: General Register No.5, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 11 to 20.

[56] See: General Register No.5, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 20 to 31.

[57] See: General Register No.5, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 31 44.

[58] See: General Register No.5, of Sind Madressahtul Islam, Karachi, P – 44 to 54.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ

© Copy Right 2007
Sindhi Adabi Board (Jamshoro),
Ph: 022-2633679 Email: bookinfo@sindhiadabiboard.org