باب ٽيون

طبي ڄاڻو ۽ اَخروٽن جو پائونڊ

طبي ماهرن جي شاهدي به، قيدي جي لاءِ ٿوري مفيد ثابت ٿي. هيءُ پوءِ ظاهر ٿيو هو، ته فيٽوڪووچ اُن تي گهڻو مدار نه ٿي رکيو. طبي نقطئه نگاهه کان بچاءَ فقط ڪيٽرينا جي زور آڻڻ تي ورتو ويو هو، جنهن هن مطلب لاءِ ماسڪو کان هڪ مشهور ڊاڪٽر کي گهرايو هو. مقدمي بچاءَ واري حالت ۾ وڃايو ڪجهه به ڪونه ۽ بخت جي باعث مڙئي ڪجهه فائدو حاصل ڪيو. هن ۾ خوشيءَ جهڙا جزا به شامل هئا، جي ڊاڪٽرن جي جدا جدا راين سبب پيدا ٿيا هئا. ميڊيڪل ماهرن ۾ ماسڪو جو مشهور ڊاڪٽر هو هرزينسٽيوب ۽ نوجوان واراونسڪي. هي ٻئي پوءِ به فريادي ڌر کان شاهديءَ ۾ گهرايا ويا هئا.

پهريائين جنهن کي ماهرن جي صورت ۾ گهرايو ويو هو، اُهو هرزينسٽيوب هو ۽ هو سفيد وارن سان مٿي کان گنجو هو، سندس عمر ستر ورهيه هئي، وچولي قد وارو ۽ مضبوط بدن وارو ماڻهو هو. شهر ۾ هر ڪنهن ماڻهو کين عزت ٿي ڏني. هو ڪيترن خوبين وارو ڊاڪٽر، نهايت مٿاهون ۽ نيڪوڪار هو. هر مذهبي فرقي وارو مان هو، جنهن بابت به پوري پڪ نه آهي. هو اَسان وٽ ڪيتري وقت کان ٿي رهيو ۽ تعجب ۾ وجهندڙ ٿي رهيو. هو نهايت نيڪدل ۽ انسانيت وارو هو. هو غريب ۽ هارين بيمارن جو علاج مفت ۾ ڪندو ٿي رهيو. هو سندن جهوپڙين ۾ ملاقات لاءِ ويندو هو، کين دوائن لاءِ پيسا ڏيندو هو، پر هو فطرتاََ نٺر خچر وانگر هو، جيڪڏهن، هـُـن هڪ ڀيرو ڪنهن خيال کي پنهنجي دماغ ۾ ويهاري ڇڏيو، ته پوءِ ڪابه تبديلي اُن ۾ نه ايندي هئي. شهر ۾ گهڻو ڪري سڀ هن ڳالهه کان واقف هئا، ته ان مشهور ڊاڪٽر، هرزينسٽيوب جي لياقت لاءِ ڪي نامناسب لفظ چيا هئا. جن مونجهارو پيدا ڪيو هو. جيتوڻيڪ ماسڪو جي ڊاڪٽر ٻڌائي ڇڏيو ته هر بيمار جي ملاقات لاءِ پنجيوهه روبل وٺندو. اُن هوندي به ماڻهو پيسي جي پرواهه نه ڪندي موقعي جي فائدي وٺڻ لاءِ اُن ڏي ٿي ڊوڙيا. هي اڳ ۾ ڊاڪٽر هرزينسٽيوب جا گراهڪ هئا ۽ مشهور ڊاڪٽر سندن علاج وقت، نهايت سختي سان هرزنيٽيسيوب تي تنقيد ڪندي رهيا. جڏهن ڪنهن بيمار جي گهر ملاقات لاءِ ٿي ويو ته کانئن پڇائين ٿي ته ”ڏاڍو چڱو، اوهان کي دوا ڪير ڏيندو  آهي؟ هرزنيسٽيوب؟ پوڙهو ڊاڪٽر ظاهر آهي ته اِنهن ڳالهين کي ٻڌو هئائين ۽ اِهڙي ريت ٽي طبيب، ماهر جي صورت ۾ هڪٻئي جي پويان شاهدي ڏيڻ آيا.

ڊاڪٽر هرزنٽسيوب، لئي پئي ظاهر ڪيو ته قيدي جي ذهني طاقت جي بابت جو خدشو ظاهر ڪبو ويو آهي، اُها هٿ جي ٺاهيل حقيقت آهي. هن جي پنهنجي راءِ لاءِ دليل ڏنا، مان هتي، اُنهن کي ترڪ ڪري رهيو آهيان. هن چيو ته معمول جي مطابق، قيدي جي بابت ابتي طور، ڪيتريون ڳالهيون، سندس ماضيءَ ۾موجود آهن، پر هاڻي به ظاهر آهن. جڏهن کيس چيو ويو ته هاڻي جي بابت. سندس ذهني قوت جي لاءِ ڪهڙو ثبوت آهي؟ اُن پوڙهي ڊاڪٽر، نهايت ساده دليءَ سان اشارو ڪيو، ته جڏهن قيدي عدالت گاهه ۾ داخل ٿيو، تڏهن اسباب جي لحاظ کان، غير معمولي نظر هئي. يعني هو هڪ سولجر وانگر اَندر ٿيو، سندس سنئين سڌي نظر هئي ۽ اِها سندس طبعي عادت هئي، ته کٻي پاسي نهاري، جتي عوام جي ميڙ ۾ عورتون ويٺل هيون. جيئن ته هو صنف نازڪ جو نهايت شوقين آهي. هو خيال ڪندو هوندو، ته هنن عورتن جو اُن جي لاءِ ڪهڙو خيال آهي؟ پوڙهي پنهنجي راءِ هڪ خاص اَنداز ۾ پوري ڪئي.

مان هيءَ ٻڌائيندس ته هو روسي زبان چڱي ريت ڳالهائي رهيو هو. پر اصطلاح اڪثر جرمن زبان جي طرز ۾ اَدا ٿي ڪيائين، جن کيس گهڻي تڪليف نه ٿي ڏني. ڇاڪاڻ ته هي سندس ڪمزوري هئي جو کيس هيءَ خيال هو ته هو روسين کان به وڌيڪ روسي زبان ڳالهائي ٿو سگهي. هو روسي پهاڪن کي استعمال ڪرڻ جو به ڏاڍو شوقين هو. سندس خيال هو، ته روسي پهاڪا، دنيا جي اَندر، وڌيڪ عمدا ۽ مفصل آهن. مان هي به ٻڌائيندس ته هو گفتگو ۾ ايڏو ته نسيان ۾ مبتلا هو، جو اڪثر معمولي لفظن کي به وساري ٿي ڇڏيائين. اُهي ڪڏهن ڪڏهن ته سندس دماغ کان نڪري ٿي ويا. جيتوڻيڪ هو، اُنهن کي پوري ريت ڄاڻي به پيو. اِهائي ساڳي حالت کيس جرمن ٻولي ڳالهائيندي به پيش آئي. اِهڙن وقتن تي هو هميشه هٿن لوڏڻ جو عادي هو، ڄڻ ته ڪوشش ڪري رهيو هو، ته وڃايل لفظن کي پنهنجي قبضي ۾ نه پيو آڻي. سندس هنن لفظن ته قيدي اندر ايندي ئي، عورتن کي ڏٺو. حاضرين ۾ دلچسپ چوپچو پيدا ٿي. اسان جون سڀئي عورتون، اسان جي پوڙهي ڊاڪٽر کي چاهينديون ٿي رهيون. کين اِها خبر هئي، ته سڄي حياتي ڪنوارو رهيو هو ۽ عمدين عادتن وارو مذهبي ماڻهو آهي. پر اُن هوندي به عورت جي لاءِ سندس مٿانهون خيال هو. سندس اُميد جي خلاف مشاهدي، ماڻهن ۾ کيس بي ڍنگو بڻائي ڇڏيو.

ماسڪو جي ڊاڪٽرن کان جڏهن واري تي پڇيو ويو، ته هنن وضاحت ۽ صفائي سان ٻڌايو، ته هو ذهني طور تي معمول جي خلاف ٿو سمجهي. هن دماغي فتور ۽ جنون تي فاضلاڻي ۽ طويل گفتگو ڪئي. هن دليل ڏيندي چيو، ته جيڪي به حقيقتون مليون آهن، ته قيدي ڪيترن ڏينهن کان بنا ڪنهن شڪ جي قيد ٿيڻ کان اڳ ۾ دماغي فتور ۾ مبتلا هو، جيڪڏهن هن ڏوهه ڪيو به آهي، ۽ اُن جو کيس پورو احساس به هوندو، پر اِهو سڀ غير اِرادي هو، ڇاڪاڻ ته وٽس، اُن مريض نبض تي قبضي ڪرڻ جي طاقت ئي موجود نه هئي. هن عارضي دماغي فتور کان سواءِ، ڊاڪٽر جنون جي تشريح به ڪئي، جنهن مان سندس لفظن جي مطابق اڳتي انديشو هو ته سندس خوس ۾ پورو خلل پيدا ٿي پوي. (مان هتي هيءَ ٻڌائڻ ٿو گهران ته مان هيءَ حقيقت پنهنجي لفطن ۾ ڏني آهي مگر ڊاڪٽر عالمن ۽ ڌنڌي وارن جي ٻوليءَ ۾ اُن کي سمجهايو ٿي) سڀئي معمولي سمجهه ۽ منطق جون خلاف ورزيون. هو مسلسل چوندو رهيو، ته اُنهن شين جي نسبت مون سان نه ڏيو. جن کي مون نه ڏٺو آهي. مثلاً ڏوهه جو ٿيو آهي. اُهو پاڻ هن ڊرامي جو انجام. ڪالهه کان هڪ ڏينهن اڳ ۾ جڏهن هو مون سان ڳالهائي رهيو هو، هـُـن بنا ڪنهن سبب جي مون ۾ اکيون کپائي ڇڏيون هيون. هو اُميد جي خلاف کلندو رهيو، جڏهن ته کلڻ لاءِ اِهڙي شيءِ ئي ڪانه هئي. هن مسلسل ۽ ناقابل تلافي جوش کي ڏيکاريو ۽ عجيب الفاظ استعمال ڪندو رهيو. برنارڊ! اخلاقيات، ٻيا اُنهن جهڙا ڪيئي لفظ، ڊاڪٽر اُن کان پوءِ جنون تي آيو. سڀ کان وڌيڪ هيءَ حقيقت هئي، ته قيدي. رڳو ٽن هزار روبل جي ڳالهه نه ٿي ڪئي، جنهن بابت هن پاڻ سمجهيو ٿي ته هن ٺڳي ڪئي آهي. هن وٽ فقط غير معمولي جوش هو، جيتوڻيڪ هو اُن جي ڀيٽ ۾ ٿورو گهڻو، ٻين بدبختين ۽ تڪليفن جي لاءِ ڳالهائي سگهيو ٿي. اِنهن سڀني حقيقتن جي روشنيءَ ۾، هن پنهنجي ماضي ۾ به، جڏهن جڏهن ٽي هزار روبل جو ذڪر ٿي آيو، ته هـُـو پاڳل ٿي بڻجي ويو. اُن هوندي به هن جي لاءِ معلوم ٿيو آهي، ته هن حقيقت ۾ نه سندس ڪا دلچسپي هئي نه وري خودپرستي هئي.

 ”مان پنهنجي فاضل هم منصب جي راءِ بابت چوندس.“ ماسڪو جي ڊاڪٽر، پڇاڙي ۾ طنزيه طور چيو ته ”ڊاڪٽر، قيدي، عدالت گاهه ۾ ايندي عورتن ڏي نهاريو، هيءَ حقيقت کـِـلَ جهڙي آهي ۽ بلڪل بي بنياد آهي، مان تصديق ٿو ڪريان، ته قيدي، سڌي نگاهه جي بجاءِ عورتن کي ڏٺو. مان ايئن چوندس ته هن ٻاراڻي نظريي ۾ بنيادي ريت ڪوبه آواز نه آهي. اُن هوندي به هن ڳالهه کي قبول ٿو ڪريان، ته عدالت گاهه ۾ ايندي، جتي سندس قسمت جو فيصلو ٿي رهيو آهي. کيس فطرتاََ سامهون ڏسڻو نه هو، اِها سندس ذهني ڪمزوري جي علامت بڻجي ها ۽ ساڳي وقت مان هيءَ به چوندس، ته هن کاٻي پاسي عورتن کي ڏسڻ نه ٿي گهريو. پر ان جي خلاف هن سڄي پاسي ڏسڻ ٿي گهريو، ته جئين پنهنجي قانوني صلاحڪار کي ڏسي، جنهن جي مدد تي. سندس اميدون قائم آهن ۽ جنهن جي بچاءَ تي سندس مستقبل رکيل آهي. ڊاڪٽر پنهنجي راءِ کي وضاحت ۽ مضبوطيءَ سان ظاهر ڪيو.

پر اُميد جي خلاف، ڊاڪٽر واراونسڪي جو فيصلو ماهرن جي جدا جدا راين جي وچ ۾، جو تفاوت هو، اُنهن کي آخري ڪڙي تي پهچائي ڇڏيو. سندس راءِ قيدي، هاڻي يا اُن کان اڳ ۾ بلڪل صحيح حالت ۾ هو، جيتوڻيڪ ايئن ٿي سگهي ٿو، ته گرفتاريءَ کان اڳ ۾ هو پريشان هجي ۽ جوش ۾ هجي. هي شايد ڪيترن مونجهارن پيدا ڪندڙ سببن جي باعث هجي. حسد، ڪاوڙ ۽ ساندهه شراب جو استعمال ۽ ٻيون ڳالهيون، پر هي پريشاني جون حالتون، ذهني فتور جي باعث ٿي نه ٿيون سگهن، جنهن جو هت ذڪر ڪيو ويو آهي. هي سوال ته قيديءَ کي آخر کٻي ڏسڻو هو يا سڄي، اُن جي نماڻي راءِ قيدي کي فطرتاََ ڪورٽ ۾ داخل ٿيندي ئي سـِـڌو نهارڻ کپندو هو. جيئن هن ڪيو به آهي. کيس اُنهن ججن کي ڏسڻو هو، جي سندس قسمت جو فيصلو ڪرڻ وارا هئا ۽ اُهي اِتي ئي ويٺا هئا. اُن ڪري جيئن هن سامهون ڏٺو آهي، اُن مان هن ڏيکاريو آهي، ته سندس دل ۽ دماغ پوري ريت جاءِ تي هو. نوجوان ڊاڪٽر، پنهنجو نماڻو اظهار ڪيو جو ڪجهه گرميءَ سان هو.

 ”شاباش ڊاڪٽر!“ پنهنجي جاءِ تان متيا اُٿندي واڪو ڪري چيو. بلڪل اِيئن، ڪيئن به هجي متيا کي روڪيو، پر نوجوان ڊاڪٽر جي راءِ ججن ۽ عام ماڻهن تي خطرناڪ اَثر ڇڏيو ۽ جيئن پوءِ معلوم ٿيو. سڀ ڪنهن سندس راءِ کي قبول ڪيو، پر ڊاڪٽر هرزينسٽيوب کي جڏهن شاهد جي حيثيت ۾ گهرايو ويو، ته هو اُميد جي خلاف متيا جي لاءِ ڪارائتو بڻجي ويو. جيئن ته هـُـو شـَـهر جو هڪ پراڻو رهندڙ هو ۽ ڪرامازوف خاندان کي چڱي طرح سڃاڻندو هو ۽ سالن کان ڄاڻندو هو. هن فريادي ڌر کي وڏيون قيمتي ڳالهيون ٻڌايون. اوچتو، هو ڪنهن ڳالهه کي ياد ڪري چوڻ لڳو ته:

 ”هيءُ غريب نوجوان، شايد ڪنهن ٻي قسم جي حياتي گذاري ها، جيئن مون کي خبر آهي، ته وٽس ننڍپڻ ۾ ۽ پوءِ به هڪ نيڪ دل هئي. پر روسي پهاڪو ٻڌائي ٿو، ته جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو کي هڪ مٿو آهي، ته چڱو آهي، پر جيڪڏهن ڪو ٻيو سياڻو ماڻهو وٽس گڏجڻ لاءِ آيو ته هيءَ اُن کان به چڱو، ڇاڪاڻ ته اِهي پوءِ ٻه مٿا هوندا، نه هڪ“

هڪ سئو چڱو آهي پر ٻه مٿا هوندا، ته اُن کان وڌيڪ چڱا، سرڪاري وڪيل بي صبريءَ سان کيس چيو، کيس خبر هئي ته پوڙهي ماڻهو کي آهستي آهستي ۽ ڇٻي چٿي ڳالهائڻ جي عادت آهي. هن اَثر کان بلڪل بي پرواهه هو ته هو دير جو سبب بڻجي ٿو. هو پنهنجي جرمن خاصيت کي سنئون سڌو ۽ ڪـُـند نموني ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. پوڙهو مذاق ڪرڻ جو به شوقين هو.

 ”هائو، هاڻي، اِها ڳالهه آهي. جنهن کي مان چئي رهيو آهيان.“ هو پنهنجي حقيقت تي ضد ڪندي چوندو رهيو. هڪ مٿو چڱو آهي ۽ ٻه اُن کان بهتر. مگر هيءَ ڪنهن به اِهڙي ٻي دماغ سان ملي سگهيو آهي، جنهن ۾ ڪنهن جون ڪي خاصيتون هجن، اُن ڪري هن ۾ جي صلاحيتون هيون، سي به وينديون رَهيون. اُهي ڪاڏي ويون؟ مون کان اُهو صحيح لفظ وسري چڪو آهي هو ڳالهائيندو رهيو ۽ سندس هٿ اکين کان مٿي کڄي ويو، ”آوارهه گردي“  ”آوارهه گردي؟“

هائو آوارهه گردي، اِهوئي مون کي چوڻو هو، مان تنهن جون سڀئي صلاحيتون، آوارهه گرديءَ ۾ مبتلا ٿي ويون ۽ هو اِهڙي ته کڏ ۾ وڃي ڪريو، جتي هن پاڻ کي وڃائي ڇڏيو. اُن هوندي به هيءَ شڪرگذار ۽ حساس ڇوڪرو هو، ها مان هن کي چڱي ريت سڃاڻان ٿو. هو جڏهن ننڍو هو ۽ وڏين صلاحيتن وارو هو ته کيس بلڪل وساريو ويو. سندس پيءُ کيس اڱڻ جي پٺ ۾ اُڇلائي ڇڏيو هو. اُن وقت هو بوٽن کان سواءِ پيرين اُگهاڙو ڊوڙندو هو ۽ سندس سوڙهن پانچن وارو پاجامو، هڪ بٽڻ جي حالت ۾ لڙڪندو ٿي رهيو.“

اوچتو اُن ايماندار، پوڙهي جي آواز ۾ جذبات ۽ شفقت اچي وئي هئي. فيٽوڪووچ هيءَ ڏسي پڪي ارادي سان تيار ٿيو. هن ڄڻ ته اِهڙي شيءِ کي سنگهيو هو، جنهن کي هاڻي، هن وٺڻ ٿي گهريو.

هائو، مان اُن وقت نوجوان هوس .... هائو مان اُن وقت پنجيتاليهه ورهين جو هوس ۽ تازو هتي آيو هوس. مان اُن وقت هن ڇوڪر لاءِ ڏاڍو ڪڙهندو هوس. مان پاڻ کي چيو ته ڇو نه هن لاءِ هڪ پائونڊ ..... ڇا جو پائونڊ؟ مون کان وسري ٿو. هن کي ڇا چئبو آهي؟ اِهوئي جو ٻارن کي نهايت مرغوب هوندو آهي. اِهو ڇا آهي؟ اِهو ڇا آهي؟ ڊاڪٽر وري پنهنجي هٿن کي لوڏڻ لڳو. هو هڪ جي پيدائش آهي. اُن کي گڏ ڪيو ويندو آهي ۽ سڀ کي ڏنو ويندو آهي.

 ”صوف؟“

نه، نه. اوهان صوفن جو ڊزن وٺي سگهو ٿا، نه پائونڊ. نه هيءَ تمام گهڻي اَندازي ۾ ٿين ٿا. توهان انهن کي وات ۾ وجهي زور ڏيئي ڀڃي سگهو ٿا.

 ”اَخروٽ.“

بلڪل اَکروٽ، مان ايئن ٿي چيو. ڊاڪٽر نهايت تحمل سان اُن کي دهرايو. ڄڻ ته هن اُن لفظن کي وڃايل نه سمجهيو هو. مان اُن جي لاءِ، هڪ پائونڊ اَخروٽن جو خريد ڪيو، ڇاڪاڻ ته اَن ٻار لاءِ، ڪنهن به اڳ ۾ اخروٽ جو پاءُ خريد نه ڪيو هو. مان پنهنجي آڱر کنئين ۽ کيس چيم، ته ”ڇوڪرا هي سوغات کڻ“ هو کليو مون وري کيس چيو، ته  ”هيءَ سوغات کڻ.“ هو وري به کليو ۽ چپن مان ڀڻڪيو، ته ”هيءَ عجيب سوغات آهي.“ مان هليو ويس. ٻن ڏينهن کان پوءِ، اتان گذريس، هـُـن واڪو ڪري چيو، ته ”چاچا‍! سوغات واپس کڻ پر کانئس هي لفظ وسري ويا هئا، ته هيءَ عجيب سوغات آهي.“ مان هاڻي آيو آهيان ۽ اوهان جو شڪريو اَدا ٿو ڪريان. ڇاڪاڻ ته ٻئي ڪنهن به اَخروٽن جو پائونڊ مون وٽ نه آندو آهي. ٽيويهه سال هن حقيقت کي گذري ويا. هڪ صبح جو مان پنهنجي مطالعي جي ڪمري ۾ هوس. منهنجا وار اَڇا ٿي ويا هئا ۽ پوڙهو هوس، ڏٺم ته ڪمري ۾ هڪ ڦوهه جوانيءَ وارو اَندر گهڙي آيو. مان جيڪر کيس نه سڃاڻي سگهان ها. هن آڱر مٿي کڻندي چيو، ته ”هيءَ سوغات کڻ“ . هيءَ عجيب سوغات آهي، تون ئي ماڻهو هئين، جنهن کي مون لاءِ هيڏي محبت هئي. اَن کان پوءِ مان پنهنجي مسرت ڀري جوانيءَ کي ياد ۾ آندو ۽ هي گهر جي صحن ۽ مسڪين ڇوڪرو، جنهن کي پيرن ۾ بوٽ به نه هئا. منهنجي دل تي وڏو اَثر پيو. چيومانس، ته ”تون احسانمند ڇوڪرو آهين. ڇاڪاڻ ته تو سڄي حياتي اَخروٽن جي پائونڊ کي نه وساريو آهي، جن کي مان تنهنجي ننڍپڻ ۾ خريد ڪيو هو. مان کيس پنهنجي آغوش ۾ ورتو. دعائون ڪيون مانس ۽ ڳوڙها وهائيندو رهيس. هو به لـُـڙڪ هاريندو رهيو ۽ پوءِ کليو، ڇاڪاڻ ته روسي روئندي به کلندو آهي. مان اهو ڏٺو ۽ هاڻي افسوس .....؟

مان هاڻي به روئان ٿو، جرمن! درويش انسان مان هاڻي به روئان ٿو. متيا اوچتو واڪو ڪري چيو.

ڪيئن به هجي، هن آکاڻي سندس فائدي ۾ وڏو اَثر ڪيو ۽ عوام متاثر ٿيو، پر متيا جي فائدي ۾ وڏو اَثر ڪيٽرينا ايونونا جي شاهد ڪيو، جنهن کي مان سنئون سڌو بيان ڪندس. جڏهن بچاءَ جي شاهدن پنهنجون شاهديون ڏيڻ شروع ڪيون، ته سچ پچ ڏسڻ ۾ آيو ته قسمت ظاهر ظهور متيا جي فائدي ۾ آهي، خاص ڪري هڪ شيءِ وڏو اَثر ڪيو، جا بچاءَ جي وڪيل جي لاءِ به عجب ۾ وجهندڙ هئي، پر اُنهي کان اڳي جو ڪيٽرينا ايونونا کي سڏيو ويو، اليوشا جي شاهدي ورتي وئي. هن هڪ اِهڙي حقيقت کي بيان ڪيو، جنهن هڪ خاص ۽ مکيه نقطي کي فريادي ڌر وٽ ظاهر ڪيو.

dc

باب چوٿون

متيا تي قسمت مـُـشڪي

هن حقيقت خود اليوشا کي به حيرت ۾ وجهي ڇڏيو هو، کيس قسم کڻائڻ جي ضرورت نه هئي. مون کي ياد ٿو اَچي ته ٻنهي طرفن ساڻس نرميءَ ۽ همدرديءَ سان ٿي ڳالهايو. هي ظاهر هو ته سندس نيڪيءَ جي شهرت کيس مٿاهون درجو ڏنو هو. اليوشا پنهنجي شاهدي، شرميلي طرح بنا ڪنهن مزاحمت جي ڏني، پر سندس گرم همدردي پنهنجي بدقسمت ڀاءُ لاءِ بنا ڪنهن غلطي جي هئي. هڪ سوال جي جواب ۾ هن پنهنجي ڀاءَ جي ڪردار کي هڪ انسان جي حيثيت ۾ پيش ڪيو. هن ٻڌايو ته هو طبعيت ۾ خطرناڪ حد جو جذباتي آهي، پر اُن هوندي به ساڳئي وقت عزت وارو، فخر وارو، رحمدل، خود قرباني جي لاءِ تيار هوندو آهي. سڀني هـِـن ڳالهه کي به قبول ڪيو، ته گروشينڪا جي محبت جوش ۾، ۽ رقابت جي سبب، جا کيس پنهنجي پيءُ سان هئي، کي به قبول ڪيو هو، پر هن، هـِـن حقيقت کي حقارت سان مڪروه سمجهيو، ته ٿي سگهي ٿو هن پنهنجي پيءُ کي قتل ڪيو هجي. ڇاڪاڻ ته اُن ۾ سندس فائدو هو، پر ۽ هن، هـِـن ڳالهه کي قبول ڪيو ته ٽن هزار روبلن جو خيال متيا جي دل ۾ ويهي ويو هو، جنهن کي هن پنهنجي ورثي جو حصو ٿي سمجهيو ۽ جنهن ۾ سندس پيءُ کيس ٺڳيو هو. جئين ته هو پيسي جي معاملي ۾ بي پرواهه هو، اُن ڪري هن ٽن هزارن جي بابت هميشه بنا ڪنهن جوش جي ٿي ڳالهايو. ٻن خاتون جي رقابت جي معاملي ۾ يعني ڪيٽرينا ۽ گروشينڪا جي لاءِ، جڏهن سرڪاري وڪيل کانئس پڇيو، تڏهن، هن اُن کي ٽاريندي جواب ڏنو ۽ بيدليءَ سان هڪ ٻن سوالن جو جواب ڏنائين.

پراسيڪيوٽر کانئس پڇيو، ته ڪيئن به هجي تنهنجي ڀاءُ توکي هن بابت چيو هو ته سندس ارادو پيءُ کي قتل ڪرڻ جو هو؟ هن کيس وڌيڪ چيو، جيڪڏهن تون هن ۾ جواب ڏيڻ پسند نه ڪرين ته نه ڏي.

هن مون کي سنئون سڌو اِيئن چيو هو. اليوشا کيس ورندي ڏني. ”هن هڪ ڀيري مون سان اَسان جي پيءُ لاءِ حقارت سان ڳالهايو هو ..... کيس خوف هو ته هو جوش واري گهڙيءَ ۾ شايد کيس قتل ڪري وجهي.“

 ” ۽ تو مٿس اعتبار ڪيو؟“

 ”مون کي هيئن چوندي خوف ٿو ٿئي ته مان اعتبار ڪيو. پر مون کي هن ۾ شڪ نه هو ته سندس مٿاهون جذبو، اِهڙين خطرناڪ گهڙين ۾ کيس بچائيندو رهندو. سچ پچ هنن کيس بچايو به ٿي. اُن ڪري هيءُ ٿي نه ٿو سگهي، جنهن منهنجي پيءُ جو خون ڪيو آهي.“ اليوشا اهي لفظ اعتماديءَ سان ۽ وڏي واڪي چيا، جي ڪورٽ ۾ سڀ ڪنهن ٻڌا.

سرڪاري وڪيل ايئن ڇرڪ ڀريو، جيئن شرناين جي آواز تي جنگي گهوڙو.

مان توکي هن لاءِ يقين ٿو ڏياريان ته مون کي، ڏوهه جي احساس بابت، تنهنجي صداقت تي پورو اعتبار آهي، پر تون اُن کي پنهنجي بدقسمت ڀاءُ جي محبت کي مدنظر رکي بيان نه ڪر، نه سمجهائڻ جي ڪوشش ڪر هـِـن سڄي دردانگيز ڪهاڻي بابت اوهان جي خاص راءِ، اَسان کي ابتدائي جاچ مان معلوم ٿي چڪي آهي. هن ڳالهه کي اوهان کان ڳجهو نه رکندس، ته اوهان جي حقيقت ٻين سڀني شاهدين جي مقابلي ۾ جداگاڻو ۽ خلاف آهي. اُن ڪري مان اِهو ضروري سمجهان ٿو، ته توتي ٻڌائڻ لاءِ زور آڻيان، ته اُهي ڪهڙيون حقيقتون آهن، جن جي اَثر هيٺ تون پنهنجي ڀاءَ کي گناهه کان معصوم ٿو سمجهين ۽ ٻي ماڻهو کي ڏوهي ٿو سمجهين جنهن بابت تون اَوائلي جاچ ۾ بيان ڏئي چـُـڪو آهين؟

مان اَوائلي جاچ ۾ سوالن مان فقط هڪ جو جواب ڏنو هو. اليوشا آهستگي ۽ تحمل سان چيو. ”مان پاڻ سميرڊياڪوف تي ڪوبه الزام نه رکيو هو.“

اُن هوندي تو اُن جي خلاف بيان ڏنو هو؟

مون کي پنهنجي ڀاءُ دمتري جي لفظن، ائين چوڻ لاءِ اُڀاريو هو. مون کي ٻڌايو ويو هو، ته اُن جي گرفتاري جي واقعي وقت، جو ڪجهه ٿيو هو ۽ منهنجي بيان کان اڳ ۾ هن سميرڊياڪوف ڏي اِشارو به ڪيو هو. مون کي قطعي طور تي يقين آهي، ته منهنجو ڀاءُ بيگناهه آهي. جيڪڏهن هن خون نه ڪيو آهي ته پوءِ ......

ته پوءِ سميرڊياڪوف؟ پر ڇو تون مڪمل طرح پنهنجي ڀاءَ جي معصوميت تي زور ڏئي رهيو آهين؟

 ”مان ڀاءَ تي اعتبار ڪرڻ کان سواءِ رهي نه ٿو سگهان. مون کي خبر آهي، ته هو مون سان ڪوڙ نه ڳالهائيندو. مان سندس چهري مان ڏٺو هو، ته هـُـو مون سان ڪوڙ نه ٿو ڳالهائي.“

فقط سندس چهري مان؟ اِهائي تو وٽ ثابتي آهي؟

سرڪاري وڪيل هن نقطي وٽ پهچي، پنهنجي پڇا بند ڪري ڇڏي. اليوشا جي شاهدي ماڻهن تي، نااُميديءَ جهڙو اَثر پيدا ڪيو. سميرڊياڪوف جي بابت، مقدمي کان اڳ به ماڻهن ۾ ذڪر ٿيندو ٿي رهيو. هڪ ڇا ٿي چيو ته ٻي ڇا ٿي چيو! ايئن چيو ٿي ويو ته اليوشا سان اِهڙيون ثابتيون گڏ آهن. جن مان متيا جي معصوميت ۽ سميرڊياڪوف جو گناهه ثابت ٿيندو، پر هتي ته اخلاقي ثبوت کان سواءِ ٻيو ڪوبه ثبوت نه هو، جو فطرتي طرح ڀاءُ جي لاءِ ٿي پئي سگهيو.

پر فيٽوڪووچ هاڻي پنهنجي پڇا شروع ڪري ڏني. اليوشا کان هن پڇيو ته قيدي ڪڏهن، ساڻس پيءَ جي بابت نفرت جو اظهار ڪيو هو ۽ چيو هو، ته کيس شايد ماري وجهي ها. هن کيس ٻڌو هو. مثال طور هن واقعي کان اڳ ملاقات وقت، اليوشا کان جواب ڏيندي ڇرڪ نڪري ويو، ڄڻ ته هو ڪنهن شيءِ کي ياد ڪري رهيو آهي ۽ ان کي سمجهي رهيو آهي.

مون کي هاڻي هڪ حقيقت ياد آئي آهي، جا وساري چـُـڪو هوس. ان وقت اِها ڳالهه مون تي واضح نه ٿي هئي، پر هاڻي

......

هاڻي ئي پهريون دفعو هڪ خيال آيو اٿم، هن اشتقاق مان آندو ته ڪهڙي ريت متيا سان آخري ملاقات جي وقت، شام جو وڻن هيٺان، مڙهيءَ واري رستي وٽ، هن پنهنجي سيني کي ڌڪ هنيو هو، پنهنجي وڃايل عزت کي وري حاصل ڪندو، هن ڪيئي دفعا دهرايو ٿي، ته سندس مقصد آهي. سندس سيني کان ڪو مطلب هو ته هو پنهنجي وڃايل عزت کي وري حاصل ڪندو. سندس سيني کان ڪو مطلب هو. مان اُن وقت اِهو خيال ٿي ڪيو، ته سيني تي هٿ هڻڻ کان سندس مراد آهي ته اِها ڳالهه سندس دل ۾ آهي. اليوشا چوندو رهيو، ته ”سندس مطلب هو ته پنهنجي دل ۾ ايتري طاقت سمجهي ٿو، جو پاڻ کي ڪن خطرناڪ مصيبتن کان، جي اُن جي انتظار ۾ آهن، بچائي سگهي ٿو، جنهن جي قبوليت جي طاقت پاڻ ۾ به نه ٿو سمجهي. مان قبول ٿو ڪريان، ته مان ان وقت ايئن ٿي سمجهيو ته هو اسان جي پيءَ لاءِ ڳالهائي رهيو آهي ۽ سندس اُها مصيبت، جنهن کان هو لرزي رهيو هو. سندس اُهو خيال آهي ته اَسان جي پيءُ ڏي وڃي ۽ اَن جي لاءِ ڪا خرابي پيدا ڪري. اُن هوندي به جڏهن هن پنهنجي سيني ڏانهن اشارو ٿي ڪيو، مون کي هيءَ ڳالهه ياد آئي ته دل سيني جي اُن حصي ۾ نه ٿيندي آهي، جتي هن ڌڪ ٿي هنيو. پر اُن کان هيٺ آهي ۽ هن ڌڪ هنيا، سي گهڻو مٿي هئا. بلڪل ڳچيءَ جي هيٺان ۽ اُن جاءِ ڏانهن سندس اشارو هو، اُن وقت منهنجو خيال بيوقوفيءَ جهڙو هو، پر هو اُن وقت شايد اُن ڳوٿريءَ ڏانهن اِشارو ڪري رهيو هو، جنهن ۾ پندرنهن سؤَ روبل هئا!

بلڪل صحيح، متيا واڪو ڪري چيو. ”هيءَ برابر آهي، اليوشا. اِها ننڍڙي ڳوٿري هئي، جنهن کي مان مـُـٺِ ٿي هنئين.“

فيٽوڪووچ، اُڏري وٽس پهتو ۽ کيس خاموش رهڻ لاءِ هدايت ڪيائين. ساڳي وقت اليوشا تي جرح ڪيائين. اليوشا پاڻ کي يادگيري ڏي موٽائي ويو ۽ وڪيل گرمجوشيءَ سان سندس نظرئي جي تشريح ڪئي، ته سندس ڳڻتيءَ جو سبب. اِهي پندرنهن سؤ روبل هئا، جن کي هو شايد ڪيٽرينا ايونونا کي موٽائي ڏيڻ ٿي گهريا. يعني اَن قرض جو اَڌ جو اُن جي مٿان هو جنهن کي پوءِ هن پختگيءَ سان ڦيرائي سگهيو هو ۽ اِهي هو، هن کي موٽائي نه ڏيندو، پر ڪنهن ٻي مقصد ۾ ڪم آڻيندو. شايد هن گروشينڪا جي، ساڻس فرار ٿيڻ لاءِ ڪم آڻڻ ٿي گهريا. جيڪڏهن هوءَ اُن کي قبول ڪري؟

 ”ايئن ئي هوندو، ايئن ئي هوندو.“ اليوشا اوچتي جوش کان چيو، منهنجي ڀاءَ ڪيترا ڀيرا رڙ ڪري ٿي چيو، ته سندس ڳڻتيءَ جو اَڌ، (هن اَڌ جو لفظ ڪيترا ڀيرا چيو هو) هو فوري ريت پاڻ کي آزاد ڪري ٿي سگهيو، پر هو پنهنجي قوت اِرادي جي ڪمزوريءَ کان ايترو ته ناخوش هو، جو هو پنهنجي خواهش کي پورو ڪري نه سگهيو ....... هن اڳ ۾ ئي ڄاتو ٿي ته هو ايئن ڪرڻ جي قابل نه آهي.

.... ۽ تون پوري وضاحت ۾ يقين سان ياد آڻين ٿو، ته هن سيني جي اُن جاءِ تي برابر هٿ ٿي هنيو. فيٽوڪووچ انتطار مان کانئس پڇيو.

بلڪل وضاحت ۽ يقين سان چوان ٿو. ڇاڪاڻ ته مان اُن وقت هيءَ خيال ٿي ڪيو ته هو ڇو ٿو اِهڙي جاءِ تي ڌڪ هڻي، جڏهن ته دل اُن کان گهڻو هيٺ آهي، منهنجي خيال ۾ هـُـو مون کي اُن وقت بيوقوف ٿي نظر آيو ..... هي خيال منهنجي دل ۾ کنوڻ وانگر چمڪيو، هيءَ ئي چمڪ هئي، جنهن مون کي هاڻي ياد ڏياري آهي. مان ڪيئن نه هن حقيقت کي هن وقت تائين وساري ڇڏيو آهي. سندس مطلب اِهائي ننڍڙي ڳوٿري هئي، هن ڄڻ چيو ٿي، ته سندس ڪو اِرادو آهي، پر هو پندرنهن سؤ روبل نه موٽائيندو. وري جڏهن ماڪرو گرفتار ٿيو، ته هن واڪو ڪري چيو هو ته مون کي خبر آهي، ته هن جي زندگي جو اِهو اندوهناڪ عمل آهي، ته جڏهن سندس اِرادو هو ته ڪيٽرينا ايونونا کي ان (اڌ نوٽ) موٽائڻ لاءِ، جو مٿس قرض هو، پر هو اِن رقم کي موٽائي ڏيڻ لاءِ آماده نه ٿيو ۽ سندس اکين ۾ چور ئي رهجي ويو. هيءُ قرض ڪيڏو نه سندس عذاب هو! اليوشا پنهنجي پڄاڻيءَ ۾ چيو.

سرڪاري دخل اَندازي کيس چيو، ته هو هڪ ڀيرو وڌيڪ ٻڌائي، ته هيءَ سڀ ڪجهه ڪيئن گذريو ۽ هن سوال تي زور ڏنائين، ته ڇا قيدي ڪنهن ٻي شيءِ جي طرف اشارو ٿي ڪيو ۽ هن فقط سيني تي مـُـڪ ٿي هئين؟

 ”هتي فقط مـُـڪ نه هئي.“ اليوشا زور سان چيو. ”هن آڱرين سان به اشارو ٿي ڪيو نهايت سٺي ..... مان ڪيئن پوري ريت هن گهڙيءَ تائين هيءَ حقيقت وساري ڇڏي هئي!

صدر متيا کي چيو، ته کيس هن پوئين شاهد جي بابت ڇا چوڻو آهي. متيا اُن کي قبول ڪيو ۽ چيو ته هن پندرنهن سؤ روبل ڏي اشارو ٿي ڪيو، جي سندس سيني کان مٿي، ڳچيءَ جي هيٺان هئا ۽ اِهي ئي بيشڪ سندس مصيبت جو سبب هئا. ”مان هن مصيبت کان انڪار نه ٿو ڪريان، هي منهنجي سڄي حياتي ۽ بي شرمي وارو عمل هو. مان جيڪر اُن رقم کي موٽائي ڏيان ها، جا به موٽائي سگهيس. مان اُن کي موٽائي ڏيڻ بجاءِ، چور ٿي رهڻ کي ترجيح ڏني. وڏي بي شرميءَ جي ڳالهه اِها هئي، ته مان هيءَ سڄي حقيقت پهريائين ڄاتي ٿي، ته رقم موٽائي نه ڏيندس. تون صحيح آهين اليوشا، شڪريه اليوشا.“

اِهڙي ريت اليوشا جي آڏي پڇا ختم ٿي. اُن ۾ جا مکيه ۽ اَثر واري شيءِ هئي، سا اِها ته گهٽ ۾ گهٽ حقيقت جو سراغ ملي ويو هو، جيتوڻيڪ هيءَ ثابتي جو نهايت ننڍڙو حصو هو، جنهن کي فقط، اُن شاهد لاءِ اشارو چئجي، اِها ڳالهه ثابتي لاءِ ٿورو پنڌ وٺي ٿي وئي ته ڳوٿري جو وجود هو ۽ اُن ۾ پندرنهن سؤ روبل هئا. پنهنجي اوائلي جاچ ۾ قيدي جو ڪجهه چيو هو، سو ڪوڙ نه هو چرندو چرندو اُن جاءِ تي وڃي پهتو، جا اُن لاءِ مخصوص هئي. هو پاڻ سان دهرائيندو رَهيو، ته اِهو ڪيئن ٿيو، جو مان اِها ڳالهه وساري ڇڏي! مان اُن کي ڇو وساري ڇڏيو ۽ وري ڪيئن موٽي، اُن ڏي آيس؟

ڪيٽرينا ايونونا کي شاهديءَ جي ڪٽهڙي ۾ اَچڻ لاءِ سڏ ٿيو. جيئن ئي هوءَ اُن ۾ داخل ٿي ڪورٽ ۾ هڪ غير معمولي شيءِ پيدا ٿي. عورتن پنهنجي اکين تي ننڍيون دوربينون ۽ ناٽڪ جي ڏسڻ واريون عينڪون چاڙهيون. مردن ۾ چـُـرپر پيدا ٿي، عورتون ڪي اَٿي بيٺيون ۽ ڪي مرد به اُٿي بيٺا، ته چڱي ريت ڏسي سگهن. هر ڪنهن پوءِ ٻڌايو، ته متيا اُن وقت اِهڙو سفيد ٿي ويو. جهڙو ڪاغذ، سڄي ڪاري لباس ۾، حياءَ ۽ ڪمزوريءَ سان اڳتي وڌي، هيءَ نهايت مشڪل هو جو سندس چهري کي ڏسي، اهو ٻڌائي سگهجي، ته هوءَ جوش ۾ هئي، پر سندس نگاهن ۾ اميد هئي ۽ سندس ڪاريون اکيون اُداس هيون، مان هتي ٻڌائيندس ته ڪيترن ماڻهن ٻڌايو ٿي ته اُن وقت هوءَ نهايت خوبصورت پئي معلوم ٿي. هن نرمائيءَ سان پر وضاحت سان ٿي ڳالهايو، جنهن ڪري سڄي عدالت گاهه ۾ سندس آواز ٻڌڻ ۾ ٿي آيو. هن اطمينان سان پنهنجي تشريح ٿي ڪئي. يا هن گهٽ ۾ گهٽ اِها ڪوشش ٿي ڪئي، ته هوءَ مطمئن ڏيکارجي. صدر سنئون سڌو ۽ عزت سان کانئس پڇا ڪئي، ڄڻ ته کيس ڪن ڳالهين جي ڇيڙڻ کان خوف پئي ٿيو ۽ هن سندس عظيم بي چيني تي پورو پورو ڌيان ڏنو، پر پهريائين، پهرئين سوال جي جواب ۾ ئي، ڪيٽرينا ايونونا، مضبوطيءَ سان جواب ڏنو، ته هوءَ اڳ ۾ قيديءَ سان مڱيل هئي. ايستائين جو هن مون کي پاڻ ئي ڇڏي ڏنو ........ هن خاموشيءَ سان ٻڌايو. جڏهن کانئس ٽن هزار روبل لاءِ پڇيو، جي هن متيا کي ڏنا هئا، ته پـَـري سندس مائٽن ڏي ڏياري موڪلي ڏي. هن اُن جي جواب ۾ اعتماديءَ سان چيو ته مان اِها رقم کيس فقط انهيءَ لاءِ نه ڏني هئي، ته پري پهچائي ڏي. اُن وقت مان هيئن به محسوس ٿي ڪيو، ته کيس پيسي جي بيحد ضرورت آهي ...... مان کيس ٽي هزار روبل ان شرط تي ڏنا هئا، ته هو اِنهن کي مهيني جي اندر ٽپال رستي موڪلي ڏي کيس پوءِ ڪا به ضرورت نه هئي ته اُن جي لاءِ ڳڻتي ڪري.

مان اُنهن سڀني سوالن کي، جي کانئس پڇيا ويا هئا. هتي نه دهرائيندس. مان فقط سندس شاهديءَ جو تت ڏيندس. ”مون کي مضبوطيءَ سان يقين هو ته جيئن ئي کيس پيءَ کان رقم ملندي، ته هـُـو اوڏانهن موڪلي ڏيندو.“ هو ڳالهائيندي رهي. ”مون کي ڪڏهن به سندس غير دلچسپي ۽ ايمانداري ۾ شڪ نه هو ..... سندس محتاط ايمانداري ..... پيسي جي معاملي ۾ کيس احساس هو، ته سندس پيءُ کان کيس پيسا ملي ويندا ۽ مون سان ڪيترا ڀيرا اِهو ذڪر ڪيو هئائين. مان ڄاڻان ٿي ته کيس پيءَ سان تڪرار هو، ۽ کيس هن لاءِ يقين هو، سندس پيءُ جي روش ساڻس نامناسب آهي. مون کي ياد نه آهي، ته هن پيءَ جي خلاف ڪا ڌمڪي به ٿي ڏني. هن ڪوبه اِهڙو گفتگو منهنجي سامهون نه ڪيو هو. جيڪڏهن هو مون وٽ اَچي ها، ته مان اِنهن بدبخت ٽن هزارن بابت سندس انتظار مٽائي ڇڏيان ها، پر هن مون کي ڏسڻ ئي ڇڏي ڏنو هو ..... ۽ مان پاڻ اِهڙي حالت ۾ اچي وئي هيس ...... جو مان کيس دعوت به ڏئي نه سگهيس ..... مون کي ڪوبه حق نه هو ته پيسي جي خاطر سخت گير ٿيان، هن اوچتو وڌيڪ ٻڌايو ۽ سندس آواز ۾ پختگي هئي. مان هڪ دفعو، سندس مدد ڏيڻ لاءِ ٽي هزار روبل کان وڌيڪ سندس مقروض هيس. مان اُن کي اِهڙي ريت ٿي سمجهيو. جيتوڻيڪ مان ان ڏينهن ايئن نه ٿي سمجهيو ته مون کي اهڙو به وقت ملندو، جو مان سندس قرض کي موٽائي ڏيندس.“

سندس آواز ۾ سرڪشي ٿي ڏٺي، اُن وقت فيٽوڪووچ، سندس آڏي پڇا شروع ڪئي. ”اِهو هتي ته ٿي نه گذريو، پر اوهان جي واقفيت جي ابتدا ۾ اِهو ٿي گذريو هوندو؟ فيٽوڪووچ خبرداريءَ سان کانئس پڇيو. هن پنهنجي طريقي سان اُن تي سوچيو ۽ ساڳي وقت ڪنهن چڱي شيءِ جي بوءِ کيس آئي. مان هن کي جملي مقرضه جي حيثيت ۾ پيش ڪندس، ته جيتوڻيڪ ڪيٽرينا ايونونا فيٽوڪووچ کي پيٽرسبرگ مان پاڻ گهرايو هو، پر کيس پنجن هزارن جي آکاڻي بابت، جي کيس متيا ڏنا هئا. ڪابه خبر نه هئي، نه وري کيس اِها خبر هئي، ته هوءَ زمين تائين جهڪي وئي هئي. هن کانئس هي ڳجهو رکيو هو ۽ کيس ڪجهه به نه ٻڌايو هئائين ۽ اِها هڪ عجيب حقيقت هئي. هن حقيقت لاءِ پڪ ڏياري ٿي سگهجي ته پوئين گهڙيءَ تائين کيس به ڪو ارادو نه هو، ته هوءَ ڪا اُن واقعي کي ڪورٽ ۾ بيان ڪندي. هوءَ اُن گهڙيءَ جي جوش لاءِ پئي ٿي ترسي.“

 ”مان اُنهن گهڙين کي ڪڏهن به وساري نه ٿي سگهان. هن پنهنجي آکاڻي ٻڌائڻ شروع ڪئي ۽ هن سڀڪجهه ٻڌائي ڇڏيو.“ اِها سڄي حقيقت جا متيا، اليوشا کي ٻڌائي هئي، ته ڪهڙيءَ ريت هوءَ زمين تائين جهڪي وئي هئي ۽ ان جا ڪهڙا سبب هئا؟ هن پنهنجي پيءُ جي لاءِ به ٻڌايو ته متيا لاءِ به ٻڌايائين ته ڪهڙي ريت، هوءَ وٽس وئي هئي. هن هڪ لفظ ۾ نه، پر هڪ بيان ۾ نه ٻڌايو ته سندس ڀيڻ جي معرفت، خود متيا جي اِها خواهش هئي، ته ڪيٽرينا ايونونا کي موڪليو وڃي، ته هو رقم وٺي وڃي هن رحمدليءَ سان هن حقيقت کي ڳجهو رکيو هو، کيس هن حقيقت کي ٻڌائڻ ۾ ڪابه ندامت نه هئي، ته هوءَ پنهنجو پاڻ نوجوان آفيسر ڏي وئي هئي ۽ کيس ڪنهن ڳالهه تي اعتماد هو ...... ته وڃي رقم لاءِ عرض ڪري. هيءَ نهايت خطرناڪ حقيقت هئي! مان جيئن هن کي ڌيان ڏئي ٻڌو ٿڌو ٿي ويس. لرزڻ لڳس. ڪورٽ ۾ سانت لڳي وئي هئي ۽ ڪوشش ٿي ڪئي وئي، ته اُن جي هر لفظ کي ٻڌو وڃي. هيءَ اهڙي حقيقت آهي. جنهن جو ڪوبه مثال ئي نه ٿي سگهيو، هي هڪ اِهڙي ڇوڪريءَ جي طرفان هو جا خود خيال ۾ مغرور هئي. نهايت صاف گوئي وارو اعتراف ۽ خود قرباني نهايت مٿانهين ٿي نظر آئي، پر هيءَ ڇا جي لاءِ ۽ ڪنهن ڪاڻ؟ هڪ اِهڙي ماڻهوءَ جي لاءِ جنهن کيس ٺڳيو هو ۽ سندس بي عزتي ڪئي هئي. سندس بچاءَ ۾ هن ٿوري ئي مدد ڪئي هئي فقط. انهيءَ خيال کان ته سندس فائدي ۾ پنهنجي لاءِ وڏو اثر پيدا ڪري رهي آهي. سچ پچ هيءَ اُن نوجوان آفيسر جي صورت ئي هئي، جنهن عزت سان جهڪي، هن نوجوان ڇوڪريءَ پنج هزار روبل ڏنا هئا، جو سندس تنها سرمايو هو، جنهن کي هن همدردي ۽ جاذب روشني ۾ ان معصوم ڇوڪري اڇلائي ڇڏيو هو، پر ..... منهنجي دل تي غمناڪ حقارت پيدا ٿي هئي. مان ايئن محسوس ڪيو، ته هيءُ بهتان نيٺ ظاهر ٿيندو. (حقيقت ۾ ايئن ٿيو به) هي سڄي شهر ۾ مشهور ٿي ويو ۽ پوءِ دهرايو ويو. ماڻهن نفرت سان کلندي چيو ٿي، ته هيءَ ڪهاڻي اڃا پوري نه آهي - هنن چيو ٿي ته هيءَ حقيقت عجب ۾ وجهندڙ آهي، ته آفيسر، نوجوان عورت کي ڇڏي ڏنو ۽ فقط اُن جي سامهون جهڪيو. هنن چيو ٿي ته هتي ڪنهن حقيقت کي ترڪ ڪيو ويو آهي.

جيڪڏهن ڪنهن شيءِ کي ترڪ نه ڪيو ويو آهي، ۽ هيءَ مڪمل ڪهاڻي آهي ته هيءَ نهايت عزت واري شيءِ آهي، جنهن کي اسان جون عورتون نڀائي سگهن ٿيون. اُن هوندي به شڪ گاڏئون. هن حقيقت کي ڏٺو ٿي ويو ته ڇا هيءَ هڪ نوجوان ڇوڪري کي سونهي ٿو ۽ اِهڙي طريقي جي هلت روا رکي، پوءِ ڇو نه اُها سندس پيءُ جي بچاءَ لاءِ هجي.

هوڏانهن ڪيٽرينا ايونونا پنهنجي ذهانت ۽ حساس غمگين خيال سان سمجهي ئي نه سگهي هئي، ته ماڻهو، اُن بابت ڪي اِهڙيون ڳالهيون ڪندا. کيس اِهي ڳالهيون سمجهڻ کپنديون هيون، پر اُن هوندي به سندس دل جو پختو اِرادو هو ته سڀ ڪجهه چئي ڏي. بيشڪ هيءَ سڀئي اُڻ وڻندڙ شڪ، هن ڪهاڻي، جي سچائي بابت پوءِ ئي پيدا ٿيا هئا ۽ پهرئين دفعي سڀئي اُن کان متاثر ٿيا. ججن ۽ وڪيلن کيس عزت سان ٿي ٻڌو. ڪيٽرينا ايونونا کي ندامت ڀري خاموشيءَ سان ٻڌندا رَهيا. هن مضمون بابت سرڪاري وڪيل، هڪ سوال پڇڻ لاءِ آمادو نه ٿيو. فيٽوڪووچ نوڙي کيس سلام ڪيو هو. سچ پچ خوش ٿي ڏٺو هن گهڻو ميدان ماري ورتو هو. اِهو ماڻهو جو پنج هزار روبل هڪ نيڪ ڪم ۾ ڏئي ٿي سگهيو. سو پنهنجي کي ٽن هزار روبلن جي ڦرڻ لاءِ قتل ڪري، ان ۾ ڪابه مطابقت نظر نه ٿي آئي. فيٽوڪووچ هاڻي محسوس ڪيو ته گهٽ ۾ گهٽ چوريءَ جي تهمت ته ثابت ٿي نه ٿي سگهي. مقدمو هاڻي وڃي ڪنهن ٻي روشنيءَ ۾ پيو هو، متيا جي لاءِ هاڻي همدردي جي هڪ لهر اُٿندي ٿي نظر آئي. هو ..... جيئن مون ٻڌو جڏهن ڪيٽرينا پنهنجو بيان ٿي ڏنو، ته هوءَ هڪ ٻه ڀيرا پنهنجي جاءِ تان اُٿيو ۽ وري ويهي رهيو. هن پنهنجي چهري کي هٿن ۾ لڪائي ٿي ڇڏيو، پر جڏهن هن پنهنجو بيان پورو ڪيو، هن اوچتو دانهن ڪئي ۽ سڏڪن ڀري آواز ۾ چيو:

ڪٽيا تون مون کي برباد ڇو ڪري رهي آهين؟ سندس سڏڪن جو آواز سڄي عدالت ۾ ٻڌڻ ۾ ٿي آيو، پر هن جلد ئي پاڻ تي قبضو ڪري ورتو ۽ وري وڏي آواز ۾ چيائين:

مان هاڻي ڏوهي آهيان، تنهن کان پوءِ هو خاموش پنهنجي جاءِ تي ويهي رهيو. سندس ڏند ڀيڪوڙيل هئا ۽ سندس ٻانهون سيني تي ٻڌل. ڪيٽرينا ڪورٽ ۾ آئي ۽ پنهنجي جاءِ تي ويهي رهي. هو زرد ٿي ڏٺي ۽ سندس اکيون جهڪيل هيون. اُهي ماڻهو، جي سندس ڀرسان هئا. اُنهن ٻڌايو ته هو گهڻي وقت تائين ڏڪندي رَهي. ڄڻ ته کيس تپ چڙهي ويو هو، هاڻي گروشينڪا کي سڏ ٿيو.

مان هاڻي اُن اوچتي ڊرامي جي خاتمي تي پهچي رهيو آهيان، جو متيا جي برباديءَ جو سبب بڻيو. مان فقط اُن کان متاثر نه آهيان، پر ٻيا سڀئي به سڀني وڪيلن پوءِ ايئن ئي ٿي چيو - ته جيڪڏهن اُهو واقعو وجود ۾ نه اچي ها، ته گهٽ ۾ گهٽ، ان جي رحم جي لاءِ سفارش ڪئي وڃي ها، پر هيءَ پوءِ جي ڳالهه آهي. پر هيءَ هاڻي ٿورا لفظ گروشينڪا جي لاءِ چوندس.

هو به سياهه لباس ۾ هئي ۽ سندس ڪلهن تي شاندار سياهه شال پيل هئي. هو شاهدن جي ڪٽهڙي ڏي، آهستي قدم ۽ نرمائيءَ سان وڌي، هـُـو مڪمل عورت جي لوڏ ۽ نازڪ خراميءَ سان آئي. هن سنئون سڌو صدر ڏي ڏٺو کٻي موڙيائين نه سڄي. منهنجي خيال موجب هوءَ اُن وقت نهايت حسين ٿي نظر آئي، جيئن پوءِ عورت ٻڌايو، هوءَ خوش ٿي نظر آئي. هنن هيءَ به ٻڌايو ته سندس تشريح طاقت واري نفرت واري هئي. منهنجو خيال آهي ته هوءَ عوام جي شرارت پسند نگاهن کان جوش، غم ۽ غصي ۾ هئي. هوءَ عوام جي نفرت ڀريل ۽ سواليه اکين کان پوريءَ ريت خبردار هئي. هوءَ مغرور ٿي ڏٺي ۽ نفرت کان بي پرواهه هئي، هوءَ اُنهن ماڻهن مان ٿي ڏٺي، جي حاسد بڻجي، غصي ۾ اچي، انتقام تي لهي ايندا آهن، منجهس بزدليءَ جا جزا به هئا. اندروني طرح پنهنجي بزدليءَ تي پريشان به هئي. ان ڪري هيءَ عجب جهڙي ڳالهه نه هئي، ته سندس آواز وقت بوقت ڦرندو ٿي رهيو. اُهو ڪڏهن غصي ڀريو، نفرت وارو ۽ کهرو هو ۽ ڪڏهن مخلصاڻو، پنهنجي لاءِ نفرت جو اظهار ڪڏهن ايئن ٿي ڳالهايو، ڄڻ ته نااُميدي ۾ اظهار ڪري رَهي آهي، ته جيڪڏهن ڪجهه ٿي به رهيو آهي، ته اُن جي کيس ڪابه پرواهه نه آهي. مان ٻڌائيندس ته هڪ سوال تي، جو فيودورپاولووچ جي واقفيت بابت هو، هن سختي سان جواب ڏنو ”هيءَ سڄي بيوقوفي هئي منهنجي غلطي هئي. جو مان اُن کي هوا ڏني ۽ هو وڌي ويو. هڪ وقفي کان پوءِ هن وري چيو ته هيءَ سڀئي منهنجون غلطيون هيون ۽ مان هنن ٻنهي تي کلندي رهيس. هن پوڙهي تي ۽ هن تي پڻ - مان هنن ٻنهي کي هن حال تي پهچايو ۽ هيءَ سڀ منهنجي ڪري ئي وجود ۾ آيو.“

سيمونا جو نالو مٿي نه آيو. ڪنهن جو به اُن سان مطلب نه هو. هوءَ اوچتو اوچتو بيپرواهيءَ سان کسڪي ويئي. هوءَ منهنجي محافظ هئي. اُن وقت هن منهنجي سنڀال ڪئي. جڏهن منهنجي پيرن ۾ جتي به ڪانه هئي. جڏهن مون کي منهنجي گهر وارن گهر کان ڪڍي ڇڏيو هو، صدر هن کي تمام نرم لهجي ۾ تاڪيد ڪندي ياد ڏياريو، ته هوءَ سوالن جا جواب سنوان سڌا ڏي ۽ غير ضروري ڳالهين کان پاسو ڪري. اهو ٻڌي گروشينڪا ڳاڙهي ٿي ويئي ۽ سندس اکيون چمڪڻ لڳيون.

اُهو لفافو جنهن ۾ نوٽ پيل هئا. هن ڪونه ڏٺو هو. پر اُن بابت صرف هن ڪميڻي بدمعاش کان ٻڌو هو، ته فيودور پاولووچ کي ٽن هزار روبل سان ڀريل لفافو هو، پر اِهو سڀ ڪجهه اجايو هو مان انهن مٿان کلان پئي. هن وٽ مان ڪنهن به مطلب واسطي نه وئي هيم.

وڪيل کانئس پڇيو ته تنهنجو اِهو ڪميڻي بدمعاش وارو اِشارو ڪنهن ڏانهن آهي؟ خادم سميرڊياڪوف جنهن پنهنجي مالڪ کي قتل ڪري گذريل رات پاڻ کي ڦاهو ڏيئي ڇڏيو.

هڪدم کانئس اِهو پڇيو ويو، ته هن تهمت لاءِ کيس ڪهڙو پورو ثبوت آهي، پر اِهو ظاهر ٿيو هن وٽ پڻ ڪي به ثبوت نه هئا.

دمتري فيودورپاولووچ. مون کي پاڻ ايئن ٻڌايو هو، توهان به ان تي اعتبار ڪري سگهو ٿا، جا عورت اسان جي وچ ۾ هئي، اُن کيس تباهه ڪيو. اُهائي عورت اِنهن سڀني ڳالهين جو ڪارڻ آهي. مان اوهان کي ٻڌائڻ گهران ٿي گروشينڪا وڌيڪ چيو ته اُها نفرت کان ڏڪي رهي هئي. هن جي آواز ۾ انتقام وٺڻ جو جذبو هو.

هن کان ٻيهر پڇيو ويو ته هن جو اشارو ڪنهن جي طرف آهي.

 ”نوجوان عورت ڪيٽرينا ايونونا اُتي مون کي دعوت ڏيئي گهرايو. چاڪليٽ جي آڇ ڪئي. مون کي پاڻ طرف مرغوب ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. اِن ۾ وڌيڪ شرم جي حقيقت نه آهي. مان اوهان کي اِهو ٻڌائي سگهان ٿي .......“

اُن وقت صدر هن کي سختيءَ سان روڪيو ۽ کيس هدايت ڪئي، ته هوءَ پنهنجي لهجي کي نرم ڪري. پر ان حاسد عورت جي دل حسد کان جلي رهي هئي ۽ هن ڪا پرواهه ئي نه ڪئي، ته هن ڇا ڪيو؟ جڏهن ماڪروئي قيدي گرفتار ٿيو ته وڪيل کانئس پڇيو. هرهڪ توکي ڏٺو ۽ ٻڌو. تون ٻئي ڪمري مان ڀڄندي ۽ پڪاريندي وئين. اِها سڀ منهنجي غلطي آهي. اسين گڏجي سائبيريا ڏانهن وينداسون! تو ان تي اڳ ئي اعتبار ڪيو هو. مان هن تي اعتبار ڪريان ٿي ۽ ان تي اعتبار ڪندس. ڇاڪاڻ ته هو ڪوڙ ڳالهائڻ جهڙو ماڻهو نه آهي.

فيٽوڪووچ پنهنجي آڏي پڇا شروع ڪئي ۽ چيو ته مون کي ياد آهي، ته ريڪيٽن توکان ٻين شين سان گڏ پنجويهن روبلس بابت به پڇيو، جيڪي تو اليڪسي فيودورپاولووچ ڪرامازوف کي گهرائي ملڻ لاءِ ڏنا هئا. اِها ڪا عجب جي ڳالهه نه آهي. گروشينڪا ٽوڪيندي غصي ۽ نفرت سان چيو، ته هو مون وٽ پيسن وٺڻ لاءِ ايندو رهندو هو. پنهنجي خاص راهتن لاءِ مون کان هر مهيني گهٽ ۾ گهٽ ٽيڊو روبلس وٺندو هو، ان کان سواءِ هن کي پاڻ وٽ به ڪافي هوندو هو، جو منهنجي مدد کان سواءِ ملي ٿي سگهيو.

فيٽوڪووچ، کانئس پڇيو ته ڀلا تون ريڪيٽن تي ايترو مهربان ڇو ٿئين؟ ان جي باوجود صدر نهايت پريشان ئي نظر ٿي آيو.

ڇو! اهو منهنجو ماسات آهي. هن جي ماءُ منهنجي ماسي هئي، مگر هو هميشه مون کي منٿون ڪندو هو، ته مان اِهو رشتو ظاهر نه ڪريان ۽ ڪنهن کي به نه ٻڌايان، هن کي مون کان سخت شرم پئي آيو.

هن حقيقت جو هرهڪ ماڻهوءَ کي تعجب هوندو هو. شهر ۾ يا ڪنهن خانقاهه ۾، حالانڪه متيا کي به ان ڳالهه جي خبر نه هئي. مون کي ٻڌايو ويو ته ريڪيٽن جتي به وڃي ٿو اُتي شرم کان سندس چهرو لهي وڃيس ٿو. گروشينڪا، عدالت ۾ اچڻ کان ٿورو اڳ ٻڌو هو ته هن متيا جي خلاف پنهنجي شاهدي ڏني آهي. اُن ڪري هو مٿس ناراض آهي. ريڪيٽن جي تقرير جو اثر سڄي عوام تي پيو. سندس سنجيده جذبات سان ڀريل جملا ٻانهپ جي رواج ۽ روس جي سياسي بدانتظاميءَ تي هئا. سي ڇا هن دفعي آخري طرح تباهه ٿي ويا. فيٽوڪووچ هاڻي مطمئن ٿيو. هيءَ ڄڻ ٻي نعمت ديوتائن جي موڪليل هئي. گروشينڪا جي آڏي پڇا وڌيڪ وقت نه هلي. ان کان سواءِ سندس شاهدي ۾ ڪا خاص نئين ڳالهه نه هئي. هن پنهنجي شاهدي سان عوام تي نهايت برو اثر وڌو. هزارين ماڻهن جون نفرت سان ڀريل نظرون هن جي مٿان هيون. جيئن هن پنهنجي شاهدي ختم ڪئي، ته ڪيٽرينا ايونونا کان ڪافي فاصلي تي ڪورٽ ۾ ٻيهر ويهي رهي. گروشينڪا جي سڄي شاهديءَ دوران متيا نهايت خاموش رهيو. سندس نظرون زمين ۾ کتل رهيون. پاڻ هڪ پٿر وانگر بي جان ويٺو رهيو.

ايونِ کي شاهدي ڏيڻ لاءِ سڏيو ويو.

dc

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ