حصو پنجون

قانوني

غلطي

باب پهريون

بدقسمت ڏينهن

اُهي واقعات، جن جو مان بيان ڪيو آهي، اُن جي ٻئي ڏينهن، صبح جو ڏهين بجي، اسان جي ضلعي ڪورٽ ۾ دمتري فيودورپاولووچ جو مقدمو شروع ٿيو.

پڙهندڙن کي، مان هن کان اڳ ۾ آگاهه ٿو ڪريان، ته مان پاڻ کي هن جي لائق نه ٿو سمجهان، ته اُهو سڀ ڪجهه بيان ڪريان، جو اُن مقدمي ۾ وهيو ۽ واپريو ٿي، يا ترتيب وار اصلي حقيقتن کي پيش ڪريان. مان خيال ڪريان ٿو، ته جيڪڏهن مڪمل تشريح سان سڀ ڪنهن شيءِ جو بيان ڪندس، ته مون کي هڪ وڏي ڪتاب جي ضرورت پوندي. اُن ڪري اُهي نقطا، جن مون تي اَثر ڪيو آهي، منهنجي يادگيري ۾ آهن، اُنهن کي بيان ڪريان، اُميدوار آهيان ته مون تي پڙهندڙ اعتراض نه وٺندا. مان اُنهن ڳالهين کي انتخاب ڪيو آهي، جي نهايت دلچسپ آهن ۽ ثانوي حيثيت ٿيون رکن. شايد مان ضروري تفصيل ۽ مکيه ڳالهين کي ترڪ ڪري ڇڏيو آهي. مان پنهنجي پوري ڪوشش ڪئي آهي ۽ پڙهندڙ پاڻ ڏسندا ته طاقت آهر مون سڀ ڪجهه ڪيو آهي.

ڪورٽ ۾ گهرائڻ کان اڳ ۾ مان اُن حقيقت کي بيان ڪندس. جنهن مون کي اُن ڏينهن عجب ۾ وجهي ڇڏيو هو، سچ پچ جيئن پوءِ ظاهر ٿيو. اُن حقيقت کي ڏسي ٻيا به حيرت ۾ پيا هئا. اسان سڀني کي خبر آهي ته هن معاملي وڏي دلچسپي پيدا ڪئي هئي. سڀڪو ئي بي صبريءَ سان مقدمي جي شروع ٿيڻ جو انتظار ڪري رهيو هو. گذريل ٻن مهينن کان ماڻهن جي گفتگو، قياس آرائين ۾ عقلي نقطن جو هيءُ موضوع بڻجي ويو هو. هيءَ به سڀني کي خبر آهي ته هيءَ مقدمو سڄي روس ۾ مشهور ٿي چـُـڪو هو. پر اُن هوندي به اسان اِيئن نه سمجهيو ته هيءُ فقط اَسان لاءِ نه پر سڄي روس لاءِ اِهڙي دلچسپي جو سامان ٿو رکي، پر هيءُ حقيقت مقدمي واري ڏينهن ظاهر ٿي.

ملاقاتي نه فقط اسان جي علائقي جي وڏن شهرن مان آيا هئا، پر روس جي ٻين شهرن کان به ماسڪو ۽ پيٽرسبرگ کان به. اُنهن ۾ ڪي وڪيل هئا، ڪي عورتون ۽ ڪيئي عزت وارا ماڻهو. ڪورٽ ۾ داخل ٿيڻ جي هرهڪ ٽڪيٽ، کسي ٿي وئي. معزز ۽ رسوخ وارن ملاقاتين جي لاءِ، جتي ٽيئي جج ويهڻ وارا هئا. اُنهن جي ميز جي پوئتان - خاص جاءِ تي بندوبست ڪيو ويو هو. آرام ڪرسين جي هڪ قطار اُنهن جي لاءِ مخصوص ڪئي وئي هئي. هيءَ خاص رعايت هئي، جا اڳي ڪڏهن به نه ڏني وئي هئي. هڪ وڏي يڪسانيت ٿي ڏٺي. يعني عام ماڻهن ۾ اَڌ فقط عورتون هيون. جدا جدا حصن مان وڪيلن جو ايڏو وڏو اَنداز آيل هو، جو انتظار ڪندڙن سوچيو ٿي، ته اُنهن کي ڪٿي جاءِ ڏني وڃي؟ ٽڪيٽ جي لاءِ گهڻي غور ۽ فڪر کان پوءِ ورهائي ٿي وئي. مان ڏٺو ته ڪمري جي آخر ۾ ٿلهي جي پريان، نهايت جلدي مان هڪ پردو ڏنو ويو. جن ۾ هنن سڀني کي داخل ٿيڻ جي اجازت ڏني وئي. هي سڀئي بيٺا هئا. اُن هوندي به پاڻ کي خوش قسمت ٿي سمجهيائون ته کين اِها به جاءِ جي تنگي سبب، سڀني ڪرسين کي اُتان هٽايو ويو هو، هن پردي جي پويان، ماڻهن جو وڏوگوڙ، مقدمو هلندي، ڪلهوڪلهي سان لايو بيٺو هو.

اِنهن مان ڪي خاتون، جي خاص ڪري پري کان آيون هيون، گيلري ۾ پنهنجي بهترين لباس ۾ موجود هيون، پر عورتن جي اڪثريت اِهڙي هئي، جن لباس جي طرف پنهنجو ڪوبه توجهه نه ڏنو هو. سندن چهرن مان پريشانيءَ جا آثار ظاهر ٿي رهيا هئا. هڪ خاص حقيقت هيءَ هئي، جنهن کي پوءِ ڏٺو ويو، ته سندن اڪثريت متيا جي طرف هئي ۽ هنن چاهيو ٿي، ته کيس آزاد ڪيو وڃي. هن مان گهڻو ڪري ايئن معلوم پئي ٿيو، ته هو عورتن جي دلين جو فاتح آهي. هيءَ به عام خبر ته ٻه رقيب عورتون، هن مقدمي ۾ اچڻ واريون آهن. اِنهن مان هڪ ڪيٽرينا ايونونا هئي، جا سڀني جي عام دلچسپيءَ جو باعث هئي. اُن بابت غير معمولي ڳالهيون ٿي ٻڌايون ويون. متيا جي بابت سندس حيرت ۾ وجهندڙ ڪهاڻيون، جي سندس ڏوهه کان الڳ قسم جون هيون. سندس غرور ۽ شاهاڻا تعلقات خاص ڪري ماڻهن جي بحث هيٺ هئا. (شهر جو هرهڪ ماڻهو سندس ڏسڻ کان وانجهيل نه هو) هيءَ ڳالهه مشهور هئي، ته هن سرڪار کي درخواست ڏني آهي، ته هوءَ ان گنهگار سان گڏ قيد ۾ وڃي ۽ سائبيريا جي کاڻين ۾ پهچڻ کان پوءِ ساڻس شادي ڪري. گروشينڪا جو سڄي ڪورٽ ۾ بيصبريءَ سان انتظار ٿي ڪيو ويو. عوام وڏي شوق ۽ پريشانيءَ مان هنن ٻن رقيبن جي گڏجاڻيءَ کي نهاري رهيو هو. هڪ مغرور ۽ شاندار ڇوڪري ۽ جادوگر، پر گروشينڪا، ضلعي جي زالن ۾ ڪيٽرينا کان وڌيڪ مشهور هئي. هنن اڳ ۾ هن عورت کي ڏٺو هو، جنهن فيودورپاولووچ ۽ سندس پٽ کي تباهه ڪري ڇڏيو هو. هو سڀئي عجب ۾ هيون، ته ڪهڙي ريت پيءُ ۽ پٽ هن عام ۽ معمولي روسي ڇوڪريءَ جي محبت ۾ جڪڙجي ويا هئا، جا ايڏي حسين به نه هئي.

مختصر ته وڏيون ڳالهيون ٿي رهيون هيون. هيءَ به حقيقت هئي ته شهر ۾ اِهڙا ڪيئي خاندان موجود هئا، جن جا متيا جي بابت پاڻ ۾ جهڳڙا ٿي هليا. ڪيتريون عورتون پنهنجي مردن سان، راءِ جي اختلاف جي سبب، هن خطرناڪ مقدمي ۾ جهڳڙنديون ٿي رهيون. اُن ڪري هي فطري سبب هو، ته هيءَ مرد، پنهنجي عورتن جي راءِ جي خلاف قيدي کان بدگمان ٿي، ڪورٽ ۾ آيا. اُن ڪري، حقيقت ۾ ايئن چئي سگهيو ٿي، ته اُن مجبوري ۾ عورتن کان وڌيڪ مرد، قيد جي خلاف هئا. اُنهن ۾ وڏو تعداد اُنهن جو هو جن جي منهن ۾ گهنج هئا ۽ جن مان سندن انتقامي جذبو ظاهر هو. سچ پچ ته متيا به شهر ۾ رهي ڪيترن ماڻهن کي ايذايو هو. منجهن ڪي اِهڙا به بلند رتبي وارا روح موجود هئا، جي شخصي طرح متيا جي قسمت سان ڪابه دلچسپي رکندڙ نه هئا. پر هي سڀئي مقدمي ۾ دلچسپي رکندڙ هئا ۽ سندن اڪثريت سندس آزاديءَ لاءِ انتظار ۾ هئي، جن ۾ وڪيل داخل نه هئا. کين اخلاقي نقطئه نگاهه کان وڌيڪ قانون ۾ دلچسپي هئي.

سڀ ڪوئي، مشهور وڪيل فيٽوڪووچ جي حاضري کان جوش ۾ هو. سندس قابليت مشهور هئي. هيءَ ڪو پهريون مقدمو نه هو، جو هن جدا جدا علائقن ۾ اِهڙي بدنام ڏوهاري جو بچاءُ ٿي ڪيو. پر هن اِهڙن مقدمن ۾ بچاءُ ڪري، پاڻ کي ايترو ته مشهور ڪيو هو، جو سڄي روس ۾ سندس نالو مشهور ٿي ويو هو. اِهڙيون ئي ڳالهيون اسان جي پراسيڪيوٽر ۽ ڪورٽ جي صدر لاءِ به مشهور هيون. چيو ٿي ويو ته ائپولٽ ڪريليووچ، فيٽوڪووچ جي مقابلي کان لرزي رهيو هو. هو شروع ۾ ئي جڏهن پيٽرسبرگ ۾ کيس ڪنهن کان ضرور رنج پهتو هو، هڪٻئي جا دشمن هئا ۽ اسان جي حساس پراسيڪيوٽر هي محسوس ٿي ڪيو، ته پيٽرسبرگ ۾ کيس ڪنهن کان ضرور رنج پهتو هو، جو سندن قابليت جي پوري پوري ساراهه ٿي نه سگهي هئي. هو اُن ڪري ڪرامازوف جي مقدمي ۾ نهايت شوق سان جوش ۾ هو. هو خواب لهي رهيو هو، ته هن مقدمي جي بدولت وڃايل شهرت کي حاصل ڪري وٺندو ۽ پنهنجي قسمت کي ٺاهيندو. چون ٿا ته فيٽوڪووچ سندس گويا انتظار هو. پر حقيقت ۾ هيءَ افواهه پورا نه هئا. اسان جو پراسيڪيوٽر، اُنهن ماڻهن مان نه هو، جو خوف جي وقت دل هاري ويهي. پر ان جي خلاف خوف جي وڌڻ سبب، سندس خود اعتمادي به وڌي ٿي وئي. هي ياد رکڻ جهڙي ڳالهه آهي، ته اَسان جو پراسيڪيوٽر - جلد باز ۽ پنهنجي ڪم جو پورو ڄاڻندڙ هو، هو ڄڻ ته مقدمي ۾ پنهنجو روح وجهي ڇڏيندو هو ۽ اُن ۾ ايڏو ته گم ٿي ويندو هو، ڄڻ ته سندس سڄي قسمت ۽ بخت جو اُن جي نتيجي تي دارومدار آهي. قانوني دنيا ۾ هي موضوع کل جهڙو هو. هن امتيازي حالت جي باعث، اسان جي پراسيڪيوٽر وڏي شهرت حاصل ڪئي هئي، جا شايد کيس شرميلي حالت ۾ ميسر ٿي نه سگهي ها. ماڻهو سندس شوق ۽ نفسيات تي خاص طرح کلندا ٿي رهيا، منهنجي راءِ اهي غلط هئا. اسان جو پراسيڪيوٽر جيئن مان سمجهان ٿو، وڏي گهراڻي وارو هو، جيئن اُن کي سمجهيو ويو هو، پر هو پنهنجي نازڪ تندرستيءَ سبب هو پنهنجي ڌنڌي ۾ بيهڪ حاصل نه ڪري سگهيو ۽ نه وري پوءِ به ڪامياب ٿي سگهيو. اسان جي ڪورٽ جو صدر، اُن جي لاءِ مان فقط هي چوندس ته هو انسانيت وارو ۽ مهذب هو. کيس هر عمل جو پورو ڄاڻو هو، اُن مان جي رايا نڪري سگهيا ٿي، اُن کان باخبر هو، هو لالـچي ضرور هو، پر هن ڪڏهن به پاڻ کي مستقبل جي فڪر سان وابسته نه ٿي رکيو. سندس زندگيءَ جو وڏو مقصد هي هو، ته هو ترقي پذير خيالن جو حامي ئي رهي. هو پڻ وڏي تعلقات واري ۽ ملڪيت جو مالڪ هو. جيئن اَسان کي پوءِ خبر پئي، ته کيس ڪرامازوف مقدمي جي لاءِ وڏو احساس هو. پر هيءُ سندس احساس سماجي نقطئه نگاهه کان هو نه پنهنجي شخصي حيثيت کان. هو اُن ۾ هڪ سماجي هواس ۽ دماغ جي حيثيت ۾ دلچسپي وٺي رهيو هو. اسان جي سماجي حالتن واري ڪردار ۽ تقسيم جي هو پيداوار هو، مقدمي ۾ سندس شخصي طرفداري ان جي غمناڪ حيثيت، ڏوهين ۽ خود قيدي بابت خلاف ۽ توجهه واري نه هئي. جيئن اسان جو خيال شايد صحيح هجي.

ججن جي اَچڻ کان اڳ ۾ سڄي ڪورٽ ماڻهن سان ڀرجي چڪي هئي. اسان جي ڪورٽ شهر ۾ هڪ عمدو هال آهي. ويڪري، مٿانهين ۽ آواز ٻڌڻ لاءِ بهترين عمارت آهي. ججن جي ساڄي پاسي جي شهه نشين تي هئا. ميز ۽ ڪرسين جون قطارون، مقدمي جي ڏيندڙن لاءِ هيون. کٻي پاسي قيدي ۽ سندس بچاءَ جي صلاحڪارن جي جاءِ هئي. ڪورٽ جي وچ ۾، ججن جي ڀرسان، ڏوهه سان لاڳو شيون رکيون هيون. اُتي فيودورپاولووچ جي اڇي پـَـٽَ جي شبخوابي واري قبا موجود هئي، جنهن تي رت جا داغ ها. اُهو بدقسمت پتل جو دستو به هو، جنهن لاءِ چيو ٿي ويو ته اُن سان خون ڪيو ويو هو. متيا جي قميص، جنهن جي ٻانهن تي رت جا داغ هئا، سندس ڪوٽ جنهن جي کيسي جي مٿان رت جا داغ هئا. جنهن ۾ هن رومال وڌو هو. رومال پاڻ رت ۾ ٻڏل هو، جنهن جو رنگ هاڻي زردو ٿي ويو هو. پستول، گولين سان ڀريل هو. جنهن کي متيا، پروهيٽن وٽ خودڪشيءَ لاءِ ڀريو هو، جنهن کي ماڪرو ۾ تريفان هٿ ڪيو هو. اُهو لفافو، جنهن ۾ گروشينڪا کي ڏيڻ لاءِ ٽي هزار روبل وڌا ويا هئا. واڱڻائي رنگ جو سنهو ڌاڳو، جنهن سان لفافي کي ٻڌو ويو هو ۽ ٻيون به شيون جي هاڻي مون کي ياد نه آهن. هال ۾ ڪجهه مفاصلي تي عوام جي ويهڻ جون جايون هيون. ججن جي شهه نشين جي سامهون، شاهدن جون ڪرسيون موجود هيون جن کي شاهدي کان پوءِ اتي ويهاريو ويو هو.

ٽي بجي سڀئي جج اچي پهتا. هڪ صدر، ٻيو اعزازي جسٽس آف پيس ۽ ٽيون پراسيڪيوٽر (سرڪاري وڪيل) سندن پويان جلدي پهچي ويو، پريزيڊنٽ قد جو بندرو، مضبوط، پنجاهه ورهين جو چڱو ٿلهو ٿي ڏٺو. سندس کـَـلَ ضعيف معدي جي مريض جهڙي هئي. سندس وار ڪارا هئا، پر معلوم پئي ٿيو ته هـُـو اڇا ٿيڻ وارا آهن کيس هڪ سرخ بيج لڳل هو الائجي ڪهڙي اعزاز لاءِ هو. اِهو مون کي ياد نه آهي. پراسڪيوٽر ۽ ٻين مون تي وڏو اَثر ڪيو هو. زرد ٿي ڏٺو ۽ ايئن کڻي چئجي ته سندس رنگ سائو هو، سندس چهرو ڄڻ ته جلدي سنهو ٿي ويو هو. شايد هڪڙي ئي رات ۾ ڇاڪاڻ ته مان ٻه ڏينهن اڳ ۾ کيس چڱو صحتمند ڏٺو هو. پريزيڊنٽ اُن وقت پڇڻ شروع ڪيو، ته سڄي جيوري حاضر آهي.

پر مان هن ريت بيان ڪري نه سگهندس، ڇو ته ڪي شيون مون به نه ٻڌيون ۽ ڪن کي نه به ڏٺو. ڪي شيون مون کان به وسري چڪيون آهن. جيئن مان اڳ چئي چڪو آهيان، ته اُنهن مان ڪيتريون ادبي طور تي نه مون کي وقت آهي نه جاءِ جو هر شيءِ کي جا اُتي چئي ويئي هئي، ان جو ذڪر ڪريان. مان فقط هيءَ ڄاڻان ٿو، ته ڪنهن به جيوري جي ميمبر ڪنهن به طرف تي ڪو اعتراض نه هو. مون کي باهن ئي جيوري جي ماڻهن جي خبر آهي. چار شهر جا ننڍا عملدار هئا ۽ واپاري هئا. ڇهه زراعت پيشيور ۽ شهر جا هنرمند هئا. مقدمي کان پوءِ به مون کي ان جي ڪارروائي گهڻو وقت ياد هئي، عام ماڻهن ۾ سوال مسلسل پڇيا ٿي ويا، خاص ڪري عورتن ته اِهڙو نازڪ، پيچيدو، نفسيات وارو مقدمو، معمولي آفيسرن ۽ هارين جي راءِ تائين موقوف رکيو ٿي ويو؟ هڪڙو آفيسر، اُن کان به وڌيڪ هاري ايڏي ساري معاملي کي ڪيئن سمجهي سگهيا هوندا؟ چارئي آفيسر جي ’چوري‘ ۾ شامل هئا، انهن کي ڪوبه ضمير نه هو ۽ هيٺئين درجي وارا هئا. انهن مان فقط هڪ جو شاهد سڀني ۾ ننڍو هو، ۽ باقي عمر جا وڏا ٿي نظر آيا. هو سماج اَندر ايترا مشهور نه هئا ۽ تمام ٿوري تنخواهه تي وقت گذاريندا ٿي رهيا. جن کي وڏيءَ عمر واريون ۽ ضدي زالون هيون ۽ ٻارن جو وڏو ميڙ. جن کي نه بوٽ هئا، نه جوراب. هو گهڻو ڪري پنهنجي واندڪائيءَ جي وقت تائين تاش کيڏيندي گذاريندا ٿي رهيا ۽ پنهنجي حياتيءَ ۾ هڪ به ڪتاب نه پڙهيو هئائون. ٻئي واپاري عزت وارا ٿي ڏٺا، پر مٿن حيرت جهڙي خاموشي ۽ نااُميدي ڇانئيل هئي، هڪڙي جي تازي ڏاڙهي ڪوڙيل هئي ۽ يورپين نموني لباس پيل هئس، ٻي کي ننڍي ۽ ڀوري ڏاڙهي هئي ۽ سرخ نيتي ۾ هڪ بـِـلو سندس ڳچيءَ ۾ پيل هو. هنرمند ۽ هارين جي لاءِ ڪجهه چوڻ جي ضرورت نه آهي. اسٽوپوريجنوسڪ جا ڪاريگر، اڪثر هاري آهن ۽ زمينن تي ئي ڪم ڪندا آهن. انهن مان ٽن کي يوروپي لباس هو. اُن ڪري هو شايد وڌيڪ غليظ ۽ ٻين کان وڌيڪ اَڻ وڻندڙ ٿي لڳا. هي ڏسي شايد عجب لڳي، جيئن مون کي لڳو ٿي، ته هي ماڻهو ههڙي مقدمي ۾ ڪهڙي راءِ قائم ڪري سگهندا؟ ان هوندي به سندن چهرن مان سختي ٿي نظر آئي.

آخر صدر فيودورپاولووچ، ڪرامازوف جي قتل جي مقدمي جو آغاز ڪيو، مون کي ياد نه آهي، ته هن ڪهڙي ريت اُن کي بيان ڪيو. ڪورٽ جي نقيب (سڏ ڪرڻ واري) پڪاريو ته قيديءَ کي حاضر ڪيو وڃي ۽ متيا ظاهر ٿيو. ڪورٽ ۾ خاموشي ڇانئجي وئي. ايتري قدر جو ’سـُـئيءَ‘ جي ڪرڻ جو آواز به جيڪر ٻڌڻ ۾ اچي. مون کي خبر نه آهي، ته ٻين تي ڇا گذريو؟ پر متيا مون تي ڪو چڱو اَثر نه وڌو. هو پنهنجي نئين فراڪ ڪوٽ ۾ هڪ خطرناڪ سينگاريل بانڪو ٿي نظر آيو. مون پوءِ ٻڌو ته هن موقعي جي لاءِ هن ماسڪو مان پنهنجي خاص درزيءَ کان اِهو ڪوٽ ٺهرايو هو، جنهن وٽ سندس ماپ اڳ ۾ ئي موجود هئي، کيس ڪارا ڪپڙي جا هٿن ۾ جوراب پيل هئا ۽ سوٽي قميص هيس، سو وال جيڏا ڊگها قدم هڻندو، سڌي نگاهه رکندو پنهنجي جاءِ تي اُتي اچي ويٺو. جنهن کي ڪابه ترتيب نه ڏني وئي هئي. ايتري ۾ بچاءَ جي ڪائونسل يعني، مشهور فيٽوڪوويج اَندر گهڙيو ۽ ڪورٽ جي هڪ طرف کان ٻي طرف تائين ڀڻ ڀڻ مچي وئي. هو قدآور ۽ ڏسڻ جهڙو هو، هو ڊگهين سنهين ٽنگن وارو هو ۽ اِهڙيءَ ريت سندس ڊگهيون ۽ ڪومايل آڱريون هيون. ڏاڙهي ڪوڙيل ۽ ننڍا وار، پر انهن کي چڱيءَ ريت ڦڻي ڏنل هئي، کيس ننڍڙا چپ هئا، جي ڪڏهن ڪڏهن، نفرت ۽ مشڪڻ ۾ خم کائي ٿي ويا. هو چاليهن ورهين جو ٿي ڏٺو، سندس چهرو حسين نظر اچي ها، جيڪڏهن سندس اکيون وڏيون هجن ها. اکيون غير معمولي طور تي هڪٻئي سان قريب ٿي ڏٺيون - جن جي وچ ۾ سنهڙو نڪ اکين کي هڪٻئي کان جدا ڪري رهيو هو. پر اُن هوندي به سندس چهرو متاثر ڪندڙ هو. هو شام جي لباس ۾ هو ۽ کيس ٽاءِ به ٻڌل هئي.

مون کي ياد آهي، ته صدر پهريائين متيا کان سندس نالو ۽ ٻيا ڪوائف پڇيا هئا. متيا تيزي سان جواب ڏنا ۽ سندس آواز، اُميد جي خلاف اُوچو هو، جنهن صدر کان ڇرڪ ڪڍرائي ڇڏيو ۽ کيس عجب مان نهارڻ لڳو. اُن کان پوءِ اُن ماڻهن جي يادداشت پيش ٿي، جي هن مقدمي ۾ حصي وٺڻ وارا هئا. يعني شاهد ۽ ڄاڻو. هيءَ هڪ ڊگهي يادداشت هئي چار شاهد حاضر هئا. پوسيوف، جنهن ابتدائي جاچ ۾ پنهنجي شاهدي ته ڏني هئي، پر هاڻي پئرس ۾ هو. خاتون هائلڪوف ۽ ميڪزيموف جي پنهنجي بيماريءَ جي ڪري غير حاضر هئا. سميرڊياڪوف پنهنجي اوچتي موت جي سبب غير حاضر سمجهيو ويو، جنهن بابت پوليس سرڪاري طور تي تصديق پيش ڪئي. سميرڊياڪوف جي اوچتي موت سبب ڪورٽ ۾ افراتفري پکڙجي وئي، پيشنگويون ٿيڻ لڳيون. ڪورٽ ۾ حاضر هئڻ وارن مان شايد ڪيترن ئي کي سندس خودڪشيءَ جي خبر ڪانه هئي. ماڻهن تي ڇا اَثر پيو، پر متيا، ڄڻ ته اوچتو ڦاٽي پيو. جيئن ته سميرڊياڪوف جي موت جو بيان گذري ويو. هن پنهنجي جاءِ تان رڙ ڪري چيو ته:

 ”هو ڪتو هو ۽ ڪتي جي موت مري ويو.“

مون کي ياد آهي، ته ڪهڙيءَ ريت سندس وڪيل ڊوڙندو وٽس ويو ۽ ڪيئن صدر کيس خطاب ڪندي سختيءَ سان چيو، ته ”جيڪڏهن هو وري اِهڙي حرڪت ڪندو، ته مٿس سخت قدم کنيو ويندو.“ متيا ڪنڌ لوڏيو ۽ تابعداري واري آواز ۾ ڪيئي ڀيرا پنهنجي وڪيل کي بنا ڪنهن رنج ۽ افسوس جي چوندو رهيو، ته ”مان وري ايئن نه ڪندس - نه ڪندس. اهو مون کان نڪري ويو، مان وري نه ڪندس.“

اِنهيءَ ۾ ڪو شڪ نه آهي ته هن مختصر واقعي، جيوري ۽ عام ماڻهن تي ڪو چڱو اثر نه ڪيو. سندس ڪردار ظاهر ٿي پيو ۽ هن پنهنجي لاءِ پاڻ ئي ٻڌائي ڇڏيو. هن واقعي جو اثر اڃا هو ته ابتدائي ڪيس جو تعارف پڙهيو ويو. هي مختصر هو. پر اُن ۾ موقعي آهر سڀ ڪجهه هو. اُن ۾ فقط هڪ ئي مکيه سبب ڄاڻايو ويو هو، ته هن کي جهـَـليو ويو آهي. هن تي مقدمو ڇو هلايو وڃي ٿو ۽ اِهڙي ريت ٻيون ڳالهيون، پر انهن حقيقتن منهنجي مٿان وڏو اَثر وڌو. منشي هن کي بلند آواز ۽ وضاحت سان پڙهيو ۽ سڄي المياتي ڪهاڻي اَسان جي سامهون ظاهر ٿي پئي. سڀني ڳالهين ڏانهن توجهه ڇڪجي ويو ۽ بدقسمتي ۽ بي رحمي جي روشنيءَ ۾ اصل حقيقت کان ڇوٽڪارو ملي ويو. مون کي ياد آهي، ته ڪيئن نه جلدي ۾ صدر متيا کان تيز ۽ اَثر واري آواز ۾ پڇيو هو ته:

 ”قيدي تون ڏوهه قبول ڪرين ٿو؟“

 ”متيا، هاڻي پنهنجي جاءِ تان اُٿيو ۽ ٻيهر ڇرڪ ڏيندڙ ۽ نفرت جي آواز ۾ چيو ته، ”مان شراب ۽ اُن جي بيهودگي جو ڏوهاري آهيان. مان ڪاهلي ۽ زنا ڪاريءَ جو مجرم آهيان. جڏهن منهنجي قسمت مون کي ڌڪ هنيو هو، مان اُن وقت اقرار ڪيو هو ته مان ايماندار ٿي رهندس، پر مان اُن پوڙهي، پنهنجي دشمن ۽ پنهنجي پيءُ جو قاتل نه آهيان نه - نه اُن کي ڦـُـرڻ جو مجرم آهيان. ائين ٿي نه ٿو سگهي. دمتري ڪرامازوف بدمعاش ته آهي، پر چور نه آهي.“

هو وري ويهي رهيو ۽ ڏڪيو ٿي، جو ظاهر ظهور ڏسڻ ۾ ٿي آيو. صدر وري مختصر طرح پر اَثر واري لهجي ۾ کيس هدايت ڪئي، ته جو ڪجهه کانئس پڇيو وڃي فقط اُن جو جواب ڏي ۽ هو اجاين ڳالهين ڏي نه وڃي. تنهن کان پوءِ هـُـن وري حڪم ڪيو ته مقدمو شروع ڪيو وڃي. سڀني شاهدن کان قسم کڻايو ويو. اُن کان پوءِ مون سڀني کي هڪ هنڌ ڪٺو ڏٺو. قيديءَ جي ڀائرن کي البت هيءَ رعايت ڏني وئي ته هو قسم کان سواءِ پنهنجي شاهدي ڏين. صدر ۽ پادريءَ جي واعظ ۽ نصيحت کان پوءِ شاهدن کي موٽايو ويو ۽ کين اِهڙي ريت ويهاريو ويو، جو هڪٻئي کان جدا هجن. اُن کان پوءِ هڪ هڪ کي سڏ ڪري طلب ڪيو ويو.

dc

باب ٻيو

خطرناڪ شاهد

مون کي اِها خبر نه آهي، ته بچاءُ جي شاهدن يا فريادي ڌُر جي شاهدن کي صدر جي حڪم سان جدا جدا ٽولن ۾ ورهايو ويو هو ۽ ڪنهن ترتيب سان پڪاريو ٿي ويو پر اِنهيءَ ۾ ڪو شڪ نه آهي، ته جيئن ٿي گذريو پهريائين فريادي ڌر جي شاهدن کي گهرايو ويو. مان وري به دهرايان ٿو ته منهنجو اِهو اِرادو نه آهي، ته مان ترتيب وار سڀني سوالن کي بيان ڪريان. هن کان سواءِ منهنجي حقيقت گهڻي قدر، فضول نه هوندي آهي. ڇاڪاڻ ته جي به تقريرون پوءِ اُهي فريادي ڌُر کان هيون يا بچاءَ کان. سڄوئي شاهدن جو مجموعو، ظاهر ظهور ۽ مضبوط ۽ روشني ۾ جمع ڪيو ويو هو. انهن مان مون ٻن خاص تقريرن جي حصي کي مڪمل ريت ورتو آهي، جن کي مان پوءِ ڏيندس جي غير معمولي ۽ اُميد جي خلاف ان ڪهاڻيءَ سان گڏ هوندي جا آخري تقرير کان اڳ ۾ ظهور ۾ آئي هئي ۽ بنا ڪنهن شڪ ۽ شبهي جي جنهن جي زير اثر مقدمي جي سندس منصوبه بندي ۽ قسمت پڄاڻي ظاهر ٿي.

مان فقط ڏسندس ته مقدمي جي پهرئين گهڙيءَ کان، مقدمي جي خاص نوعيت نمايان هئي ۽ سڀني ڏٺي ٿي، يعني فريادي جي طرف جي بي پناهه طاقت، جيڪڏهن سڀئي ڏسجي، ته بچاءَ کي اُن تي آڌار ڪرڻو ئي هو. مقدمي جي پهرئين گهڙيءَ کان سڀني محسوس ٿي ڪيو ته هڪڙي ئي نقطي جي مرڪز کي سڀئي حقيقتون جدا جدا ميڙن جي صورت ۾ ڦري رهيون هيون ۽ سڄو ئي خوفناڪ ۽ خوني ڏوهه ظاهر ٿي چڪو هو. شايد پهريائين سڀ ڪنهن اِهو محسوس ڪيو هو، ته مقدمو ڪنهن به جهڳڙي کان بالاتر آهي ۽ هن ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته اُن تي ڪوبه بحث نه ٿيندو ۽ بچاءَ فقط نموني لاءِ هو. قيدي ظاهر ظهور مجرم هو. مان تصور ٿو ڪريان ته عورتون توڙي جو بي صبريءَ سان قيدي جي فائدي، سندس ڇوٽڪاري لاءِ منتظر هيون. ساڳي وقت بنا ڪنهن تفاوت جي سندس ڏوهي هجڻ جون اقراري هيون، منهنجي اعتقاد موجب، جيڪڏهن هن جي مٿان مقدمو پوري ريت ثابت نه ٿئي ها، ته هو شڪست خورده رهجي وڃن ها ۽ مٿن مجرم جي آزاد ٿيڻ جي خوشي گهٽ ٿئي ها. سڀني عورتن جو هيءُ عجب جهڙو خيال، مضبوطيءَ جي حد تائين هو، جو پڇاڙيءَ تائين هو، ته مجرم کي آزاد ڪيو ويندو. هو ڏوهي ته آهي پر کيس ڇڏيو ويندو. انسانيت جو اِهو طريقو آهي ۽ نوان خيال ۽ نئين طرز جا رواج آڻي اُن موجب کيس آزاد ڪيو ويندو. اِهڙي ريت هو ڳالهيون ڪري رهيون هيون. اِهوئي سبب هو جو هو گهڻي اَنداز ۾ بي صبريءَ سان ڪورٽ ۾ آيون هيون. ماڻهن جي وري گهڻي دلچسپي، پراسڪيوٽر ۽ مشهور فيٽوڪووچ جي وچ ۾ ٿيندڙ بحث سان هئي. سڀئي عجب ۾ هئا ۽ هڪٻئي کان پڇن پيا ته اِهڙي نااُميدي جهڙي مقدمي ۾، اِهڙي مقدمي ۾ اِهڙو قابل ماڻهو ڇو نه هجي، ڇا ڪري ٿو سگهي؟ اُن ڪري هو پوري ڌيان سان، هڪ ٻئي جي پٺيان ايندڙ منزلن کي ٻڌي رهيا هئا.

پر فيٽوڪووچ، ابتدا کان وٺي آخر تائين، پنهنجي تقرير تائين ڳجهارت بڻيو رهيو. تجربي ڪار ماڻهن کي شڪ هو ته وٽس ڪا رِٿ آهي ۽ هو ڪنهن مطلب تي پنهنجو ڪم ڪري رهيو آهي، پر هيءَ ناممڪن هو ته سندس چال کي سمجهيو وڃي ته اُها ڇا هئي؟ سندس خود اعتمادي ۽ پاڻ تي ڀروسي واري حقيقت ۾ ڪابه غلطي نه هئي. سڀ ڪنهن ماڻهو راحت مان کيس ٿي ڏٺو. اُن کان سواءِ هن پنهنجي ٿوري وقت ۾ جو ٽن ڏينهن کان مٿي نه هو. مقدمي تي قبضي ڪرڻ ۾ حيرت جهڙي ڪاميابي حاصل ڪئي هئي ۽ اُن جي مطالعي ۾ ڪابه گهٽتائي نه ڇڏي هئي. ماڻهن پوءِ ٻڌايو ٿي، ته هن ڪهڙي نه مرغوب طريقي ۽ دانائي سان، فريادي ڌر جي شاهدن کي منجهائي ڪيرائي ڇڏيو هو. اُن وڌيڪ هن سندس شهرت کي داغ هڻي سندس شاهديءَ جي قسمت کي گهٽائي ڇڏيو هو، پر سڄي حقيقت لاءِ خيال ٿي ڪيو ويو، ته هيءَ سڀ هن پنهنجي رانديگريءَ سان ڪيو هو ۽ پنهنجي ڌنڌي جي عظمت جي باعث، هن پنهنجي مقبول طريقن مان ڪنهن کي به نه ڇڏيو هو، جنهن ڪري سڀني جو خيال هو ته شاهدن جي هن بدنامي جي باعث، ڪو چڱو فائدو وٺي نه سگهندو. هو پاڻ به اُن کان خوب خبردار هو ۽ هن جي پويان، سندس ڪو خاص خيال ٿي ڏٺو. ڪو بچاءَ جو مخفي هٿيار هو، جنهن کي هن وقت اَچڻ تي اوچتو ظاهر ڪرڻ ٿي گهريو. پر ساڳي وقت سندس ضمير جي طاقت، ايئن ڏسڻ ۾ ٿي آئي، ته پاڻ تقسيم ڪري رهيو آهي.

مثال طور، جڏهن گريگري، فيودورپاولووچ جي جهوني ملازم، دروازي جي کلڻ بابت پنهنجي خطرناڪ شاهدي جو حصو پيش ڪيو، تڏهن بچاءَ جو وڪيل کيس چنبڙي ويو ۽ پنهنجي خطرناڪ سوالن جي وقت کيس ڇيڇاڙيندو رهيو. جن کي ظاهر ڪرڻ ضروري آهي، ته گريگري هال ۾ وڏي آرام سان داخل ٿيو ۽ سندس چهري مان سنجيدگي ٿي ڏٺي ۽ مٿس ڪورٽ جو رعب يا ماڻهن جي ڪثرت جو اَثر جي، سندس شاهدي کي ٻڌي رهيا هئا. ڪوبه نه پيو هو. هن پنهنجي شاهدي ايڏي ته پختگيءَ سان ڏني. ڄڻ ته هو مارفا سان ڳالهيون ڪري رهيو هو. وٽس فقط، گفتگوءَ ۾ وڌيڪ عزت ئي نظر آئي. اهو ناممڪن هو ته هن جو ڪجهه چيو هو، ۽ اُن جي خلاف ڪجهه، اُن کان چوائي سگهجي. سرڪاري وڪيل کانئس پهريان ڪرامازوف خاندان جي زندگيءَ بابت تفصيل سان سوال پڇيا. هيءَ خانداني تصوير ڀيانڪ رنگن ۾ ظاهر ٿي پئي. هيءُ ڪنن ۽ اکين لاءِ ظاهر ٿي ڏٺو ته شاهد بي قصور ۽ غير جانبدار آهي. پنهنجي مرحوم آقا جي عظمت واري دلگداز ياد هوندي به. هو هن حقيقت جو شاهد هو، ته متيا سان هن بي انصافي ڪئي هئي ۽ هن پنهنجي ٻارن جي اِهڙي ريت پرورش نه ڪئي هئي، جيئن ٿيڻ کپندي هئي. متيا جڏهن ننڍو هو، ته جيڪڏهن هو نه هجي ها ته جوءَ نئون کيس ڳڙڪائي وڃن ها. هن سندس ننڍپڻ جو ذڪر ڪندي چيو. اِهو پيءُ جي لاءِ زيب ڏيندڙ نه هو ته ماءُ کان جا ٻار کي ملڪيت ملي هئي، اُن کي غلط نموني استعمال ڪري، جا فقط هن جو ئي حق هو. سرڪاري وَڪيل جي هن سوال تي ته فيودورپاولووچ ڪهڙي بنياد تي، مالي معاملي ۾ پنهنجي پٽ سان برو سلوڪ ڪيو هو. گريگري جي جواب سڀني کي عجب ۾ وجهي ڇڏيو هو. جيتوڻيڪ هـُـو اُن لاءِ ڪوبه ثبوت پيش نه ڪري سگهيو هو اُن هوندي به هو، هن حقيقت تي زور ڏيئي رهيو هو ته پنهنجي پٽ سان ٺاهه چڱو نه هو ۽ کيس ڪيئي هزار روبل، وڌيڪ ڏيڻا هئا. مان هيءَ راهه ويندي ٻڌائڻ گهران ٿو ته سرڪاري وڪيل کانئس هي به سوال ڪيو هو ته ڇا سچ پچ فيودورپالووچ، متيا جي ورثي جي حصي کي پاڻ وٽ رکي ڇڏيو هو؟ هن سوال کي هن اليوشا ۽ ايون کان سواءِ ٻين واقفڪار شاهدن کان پڇيو هو، پر کيس پوري پوري خبر ڪنهن کان به ملي نه سگهي هئي. سڀني ايئن ظاهر ٿي ڪيو ته ايئن برابر آهي، پر هو ڪو به يقيني ثبوت پيش ڪري نه سگهيا هئا. رات جي کاڌي جي ميز وٽ، اُن منظر جو بيان، جڏهن متيا بگڙجي، پيءُ کي ماريو هو ۽ کيس دڙڪو ڏنو هو، ته موٽي اَچي، هو کيس خون ڪندو. گريگري جڏهن بيان ڪيو ته ڪورٽ جي اَندر اُن جي اثر کان سنسني پکڙجي وئي. هن پراڻي ڪمن سال خدمتگار، نهايت آرام سان ٿي ڳالهايو. گهڻي ڳالهائڻ کان پرهيز ٿي ڪئي ۽ سندس آواز ۾ غير معمولي اَثر هو. جا سندس فصاحت جو دليل هئي. هن ڏيکاريو ته هو متيا تي ڪنهن به حالت ۾ غصي نه آهي ۽ هن کيس ڪيرائي، جو منهن وارو ڌڪ هنيو هو، اُن کي هن گهڻو اَڳي، کيس معاف ڪري ڇڏيو آهي. پاڻ کي عبور ڪندي، هن فوتي سميرڊياڪوف لاءِ چيو ته هو خاصيتن وارو ڇوڪرو هو، پر بيوقوف ۽ پاڻ کي مصيبت ۾ وجهڻ وارو هو. اُن کان بدتر هڪ بيوفا هو، پر فيودورپاولووچ ۽ سندس وڏي پٽ، کيس اِها تربيت ڏني هئي. هن گرمجوشيءَ سان سميرڊياڪوف جي ايمانداري جو بچاءَ ڪيو ۽ ٻڌايائين ته ڪيئن هن پنهنجي آقا جي ڪجهه رقم اڱڻ مان لڌي هئي، اُن کي لڪائڻ بجاءِ هو آقا وٽ کڻي ويو هو، جنهن کيس هن ايمانداري لاءِ هڪ سونو سڪو انعام طور ڏنو هو. اُن وقت کان وٺي اڳتي لاءِ هو مٿس خاص طرح اعتماد رکڻ لڳو. هن ٽرپڻو ڏيکاريندي، هن ڳالهه تي زور ڏنو ته باغ ڏانهن ويندڙ دروازو کليل هو. کانئس پوءِ ڪيترائي سوال پڇيا ويا هئا.جي هاڻي مون کي ياد نه آهن.

آخر بچاءَ جي وڪيل کانئس آڏي پڇا شروع ڪئي. پهريون سوال جو کانئس پڇيو ويو، سو ان لفافي بابت هو، جنهن جي لاءِ خيال ٿي ڪيو ويو ته فيودورپاولووچ، اُن ۾ ڪنهن ماڻهو لاءِ، ٽي هزار روبل وجهي رکيا هئا. ”تون جو ڪيترن سالن تائين پنهنجي آقا جي خدمت ۾ رهيو آهين، تو ان لفافي کي ڏٺو هو؟“ گريگري جواب ڏنو ته هن اُن رقم کي نه ڏٺو هو نه ٻڌو هو، ايستائين جو سڀڪو ان جي ڳالهه ڪري رهيو هو. لفافي بابت هي سوال فيٽوڪووچ سڀ کان پڇي رهيو هو. جن بابت کيس خيال هو ته اُن کي ڄاڻن ٿا. اِهڙي ريت سرڪاري وڪيل متيا جي ورثي لاءِ سوال ٿي ڪيو ۽ سڀ کان ساڳيو ئي جواب ٿي مليو. ته ڪنهن به اُن لفافي کي نه ڏٺو هو، جيتوڻيڪ، اُنهن مان گهڻن اُن کي ٻڌو هو، شروع ۾ ئي سڀ ڪنهن فيٽوڪووچ هن مضمون تي ثابت قدم ٿي ڏٺو.

 ”هاڻي مان تنهنجي اجازت سان، توکان هڪ سوال پڇندس.“ فيٽوڪووچ اوچتو ۽ اُميد جي خلاف چيو ”اُها مرهم يا جوشاندو، جو اوهان پنهنجي ابتدائي جاچ ۾ ٻڌايو آهي ته اُن شام جو چيلهه جي سور باعث ورتو هو، ڇا جو ٺهيل آهي؟“ گريگري تعجب مان سوال ڪندڙ کي ڏٺو. ٿوري وقت جي خاموشي کان پوءِ چيائين، ته  ”اِهو عرق زعفران جو ٺهيل هو.“

 ”ڪجهه به نه فقط زعفران؟ توکي نسخي جو ٻيو حصو ياد نه ٿو اچي؟“

 ”هن ۾ شاهه داڻو به هو.“

” ۽ ڪارا مرچ به؟“ فيٽوڪووچ کانئس پڇيو.

 ”هائو اُن ۾ ڪارا مرچ به هئا.“

هن کي جوش ڏئي وڊڪا (شراب جو هڪ قسم) جي صورت ۾ بڻايو ويو هو.“

 ”اسپرٽ“

ڪورٽ ۾ کـِـلَ مثل آواز آيو.

 ”ها، اسپرٽ، تون پٺيءَ کي اُن سان مهٽڻ کان پوءِ، مان وسهان ٿو، جو به بوتل ۾ رهجي ويو هو، اُن کي اوهان اُنهن دوائن سان گڏ پي ڇڏيو هو، جنهن کي اوهان جي گهر واري ئي ڄاڻي ٿي.“

 ”هائو، مان ايئن ڪيو هو.“

 ”تو، اهو گهڻو پيتو هو؟ مان اٽڪل سان چوان ٿو، ته هڪ شراب جي گلاس جيترو يا ٻيڻو.“

 ”هو شايد ڪنن تائين ڀريل هو.“

هڪ ڀريل گلاس يا ڏيڍ؟

گريگري ڪوبه جواب نه ڏنو. هو سوچڻ لڳو، ته سندس مطلب ڇا آهي؟

هڪ يا ڏيڍ گلاس، صاف شراب جو! اِها ڪا گهٽ شيءِ نه آهي؟ تنهنجو خيال ڪيئن آهي؟ تون ته بهشت جي باغ جو دروازو کليل ڏسي سگهين پيو، هيءَ ته هتان جي باغ جو دروازو هو.“

گريگري خاموش رهجي ويو. ڪورٽ ۾ وري کل پيدا ٿي ۽ صدر چرپر ۾ آيو. ”توکي حقيقت ڏانهن نهارڻ گهرجي. فيٽوڪووچ زور ڏنو. جڏهن تو دروازو کليل ڏٺو ته تون جاڳين به ٿي يا نه؟“

 ”مان پنهنجي ٽنگن تي هوس.“

 ”تنهنجي سجاڳي جو اِهو ثبوت نه آهي. (ڪورٽ ۾ وري ٽهڪڙو مچي ويو) توکان جيڪڏهن اُن وقت سوال ڪيو وڃي ها، ته اُن جو جواب ڏئي سگهين پيو مثال طور هيءَ سال ڪهڙو آهي؟“

 ”مون کي خبر نه آهي.“

 ”اينوڊومني، هي سال ڪهڙو آهي؟ توکي اُن جي خبر آهي؟“

گريگري منجهيل منهن سان بيٺو رهيو. هو سنئون سڌو پنهنجي عذاب ڏيندڙ کي ڏسي رهيو هو. هيءَ واقعي عجب جهڙي ڳالهه هئي، ته کيس اِها به خبر نه هئي ته سال ڪهڙو آهي.؟

 ”شايد توکي اِها خبر هجي، ته هٿن ۾ آڱريون گهڻيون ٿينديون آهن؟“

 ”مان هڪ خادم آهيان،“ گريگري اوچتو چيو. سندس آواز جي بلندي واضح هئي. جيڪڏهن مون کان بهتر انسان، ايئن مناسب سمجهن ٿا، ته مون کي رانديڪو بڻائين ته مان اُن کي برداشت ڪندس.“

فيٽوڪووچ، ٿورو مـُـڙيو ۽ صدر درميان ۾ اچي کيس ياد ڏياريو، ته هو وڌيڪ سوال مناسبت سان پڇي. فيٽوڪووچ، اَدب ۽ شان سان جيءُ ڪيو ۽ چيائين ته شاهد کان ٻين سوالن پڇڻ جي ڪابه ضرورت نه آهي. عوام ۽ جيوري جي دلين ۾ شڪ پيدا ٿيڻ لڳو، اُهو جيتوڻيڪ ماسي جيترو هو، هيءَ اُن ماڻهو جي شاهدي هئي، جنهن ڪنهن دوا کي پيئندي بهشت جا دروازا ٿي ڏٺا ۽ جنهن کي اِها به خبر نه هئي، ته جنهن سال ۾ رهي ٿو، اُهو ڪهڙو آهي؟ پر انهيءَ کان اڳي، جو گريگري شاهدن جي پڃري کي ڇڏيو، هڪ ٻيو واقعو ٿي گذريو. صدر قيدي ڏي منهن ڪري چيو، ته ”ڇا هو شاهد جي شاهدي تي ڪا تشريح ڪرڻ گهري ٿو؟“

دروازي جي حقيقت کان سواءِ، هن جو ڪجهه به چيو آهي، صحيح آهي. ”متيا وڏي آواز ۾ واڪو ڪري چيو. ڦڻي ڏئي، جونئن ڪڍڻ لاءِ مان سندس شڪرگذار آهيان. مان سندس ٿورائتو آهيان، جو منهنجي ڌڪن هڻڻ لاءِ هـُـن مون کي معاف ڪيو آهي. هو پوڙهو سترنهن آنا، پنهنجي حياتيءَ ۾ منهنجي پيءُ سان وفادار رهيو آهي. جهڙي ريت وڏن وارن وارو ڪتو.“

 ”قيدي تون پنهنجيءَ زبان کي قابوءَ ۾ رک“. صدر کيس جهڻڪيو.

گريگري ڀڻڪندي چيو،  ”مان وڏن وارن وارو ڪتو نه آهيان!“

 ”خير، مان ئي وڏن وارن وارو ڪتو آهيان!“

 ”جيڪڏهن هيءُ جملو بي عزتيءَ وارو آهي، ته مان توکان معافي ٿو وٺان. مان هن جي لاءِ ظالم ۽ وحشي جانور هوس. مان ايسب سان به ظالم هوس.“

 ”ڪهڙو ايسب؟“  صدر سختيءَ مان کانئس پڇيو.

 ”ها، منهنجو پيءُ ..... فيودورپاولووچ.

صدر وري وري، اَثرائتي نموني متيا کي تنبيهه ڪئي. نهايت سختيءَ سان کيس پنهنجي زبان ۾ خبردار رهڻ لاءِ سمجهائيندو رهيو.

 ”تون پنهنجي زبان سان ججن جي راءِ کي زخمي ڪري رهيو آهين.“

بچاءَ جو وڪيل برابر، ريڪيٽن جي شاهدي سان نبري رهيو هو. ”مان هئس چوندس، ته ريڪيٽن اُنهن مکيه شاهدن مان،جنهن جي بابت سرڪاري وڪيل کي گهڻيون ئي اُميدون هيون. ظاهر ايئن پئي ٿيو، ته کيس سڀ ڪنهن ڳالهه جي خبر آهي. سندس ڄاڻ عجب ۾ وجهندڙ هئي. هو سڀ ڪنهن جاءِ تي ويو هو. سڀ ڪنهن سان ڳالهايو هئائين ۽ کيس فيودورپاولووچ ۽ ڪرامازوف خاندان جي پوري پوري خبر هئي. هيءَ حقيقت آهي، ته لفافي بابت هن متيا کان ئي ٻڌو هو. پر هن متيا جي منصوبن کي، جي هن ميٽروپولس ۾ ٻڌا هئا، ذري پرزي بيان ڪيا. سندس صلح لاءِ ڪوششون ۽ فقرا جي هن چيا هئا ۽ ڪئپٽن سپنگيروف جي معاملي، ”مچ تي ڏنڀيو“ ، بابت ڪهاڻي، سڀ ڪجهه ٻڌائي ڇڏيو، پر ريڪيٽن، متيا جي ورثي بابت پوري ريت ٻڌائي نه سگهيو ۽ پاڻ کي ڪي نفرت جهڙا جملا چئي، ظاهر ڪري وڌائين. هن وڌيڪ چيو ته ڪير چئي سگهي ٿو ته ڏوهه ڪنهن جو هو ۽ ڪهڙو، ڪنهن جي قرض ۾ ڦاٿل هو. ڪرامازوف جي جنوني طريقي موجب حالتون ايتريون ته منجهيل هيون، جو ڪوبه اُنهن کي سڃاڻي نه ٿي سگهيو. هن ڏک ڏيندڙ جي عادت سندس اُن علت سان لاڳو آهي، جا وڏي زماني کان سندس غلامي سان نسبت رکندڙ ذهنيت جي باعث آهي ۽ روس جي مصيبت زده حالت جي شاهدي آهي. هي سڀ صلاحيت واري اَداري نه هئڻ باعث آهي. کيس اِها اجازت ڏني وئي هئي ته هو پنهنجي تقرير کي مٿانهين تائين پهچائي. هيءَ پهريون موقعو هو جو ريڪيٽن ڏيکاريو، ته هو ڇا نه ڪري سگهي ٿو ۽ ماڻهن جو ڌيان ڇڪي ورتائين. سرڪار جي وڪيل کي خبر هئي، ته شاهد هن مقدمي بابت هڪ رسالو تيار ڪري رهيو آهي. هن پوءِ، جيئن اسان ڏسنداسين، پنهنجي تقرير ۾ ڪي ٽڪرا اُن مضمون مان به ڏنا هئا، جنهن مان هن ظاهر ٿي ڪيو، ته هن اُن مضمون کي ڏٺو آهي. شاهد جا تصوير پيش ڪئي آهي، اُها مايوس ڪندڙ ۽ سنسني خيز هئي، جنهن گهڻي حد تائين مقدمي کي سزا ۾ تبديل ڪري ڇڏيو. ساڳي ريت ريڪيٽن جي شاهدي فڪر جي استقلال ۽ آواز جي سنجيدگي سان ڀريل هئي. جنهن حاضرين جي توجهه پاڻ ڏي ڇڪي ورتي. جڏهن هن روس جي غلامي ۽ اُن جي ڏکويل حالتن جو ذڪر ٿي ڪيو، ته ٻه ٽي ڀيرا تاڙيون وڄڻ لڳيون.

پر ريڪيٽن، پنهنجي جواني جي اُٻهرائيءَ سبب، ڪي ننڍڙيون غلطيون به ڪري ويٺو، جنهن مان بچاءَ جي وڪيل هڪدم فائدو ورتو. گروشينڪا جي بابت سوال پڇندي، پنهنجي خيالن جي بلندي ۾ اچي ۽ پنهنجي ڪاميابيءَ جي زعم ۾، جو کيس حاصل ٿي چڪو، پـَـري هليو ويو ۽ اگرافينااليگزينڊرووينا بابت، انتقامي لهجي ۾ ڳالهائي ويو. هن چيو ته هو سامسونوف جي داشته هئي“ . هيءَ حقيقت ريڪيٽن جي ڳچيءَ ۾ پئجي وئي. ڇاڪاڻ ته فيٽوڪووچ کيس سوڙهو گـُـهٽي ورتو. ريڪيٽن کي هيءَ تصور ئي نه هو ته بچاءُ جو وڪيل ايتري ٿوري عرصي ۾ اُن بابت جزياتي حقيقتون معلوم ڪري ورتيون آهن.

فيٽوڪووچ، کلندي، محبت ڀريل ۽ احترام واري آواز ۾ کانئس پڇيو ته:

مون کي سوال ڪرڻ جي اجازت ڏيو، ته اوهان اُهي ئي ريڪيٽن آهيو، نه جنهن هڪ ننڍڙو رسالو متوفي مربي زوسيما، لکيو آهي، جنهن کي ڪليسا جي راهبن ڇپايو آهي، جو سڄو مذهبي خيالن سان ڀريل آهي. جنهن جي اڳيان هڪ لاجواب ڪندڙ ۽ عقيدت ڀريل انتساب وڏي پادريءَ جي لاءِ آهي. مان اُن کي پڙهيو آهي؟

مان اُن کي شايع ڪرڻ لاءِ نه لکيو هو ..... اِهو پوءِ شايع ڪيو ويو .......... ريڪيٽن ڀڻ ڀڻ ڪندي چيو. ڪنهن خوف کان، هـُـو هوش وڃائي ويٺو ۽ شرمندو ٿي ويو. ”اڙي هيءَ ته وڌيڪ عمدي ڳالهه آهي. تو جهڙي مفڪر لاءِ، اِهو هئڻ گهرجي ته سڀ ڪنهن سماجي سوال تي، تنهنجي وسيع نظر هجي، تنهنجو نهايت هدايت وارو رسالو، وڏي پادري جي مربياڻيءَ جي ڪوشش سان، چوڌاري پکڙجي چـُـڪو آهي ۽ اُن کي ساڃاهه جهڙي خدمت سمجهيو ويو آهي. اِهائي مکيه شيءِ آهي، جنهن کي مان توکان معلوم ڪرڻ لاءِ پسند ڪريان. تو هاڻي هاڻي ٻڌايو آهي ته بيگم سوويٽلوف سان، تنهنجا قريبي تعلقات آهن. (هت مان هيءَ ظاهر ڪرڻ گهران ٿو ته گروشينڪا جو خانداني نالو سوويٽلوف هو. مان اِهو نالو پهريون ڀيرو هن مقدمي ۾ ٻڌو هو.)

مان سڀني واقفيتن لاءِ، جواب ڏئي نه ٿو سگهان ..... مان نوجوان آهيان ..... ماڻهو جن سان ملي ٿو، انهن سڀني لاءِ، ڪٿي جوابدار بڻجي سگهي ٿو.“ ريڪيٽن واڪو ڪري چيو ۽ سڄو سرخ بڻجي ويو هو.

 ”مان سمجهان ٿو. مان سمجهان ٿو.“ فيٽوڪووچ رڙ ڪندي چيو. ڄڻ ته هو به منجهي پيو هو ۽ جلدي ۾ خود پاڻ کان معافي گهري رهيو هو. ٿي سگهي ٿو ته تون به ٻين وانگر، هڪ نوجوان ۽ حسين عورت سان واقفيت پيدا ڪرڻ ۾ دلچسپي وٺندو هجين، جا جلدي ۾ پاڙيسري نوجوانن کي وندرائيندي هجي. هي مون کي اطلاع پهتو آهي ۽ مان ڄاڻڻ گهران ٿو، ته بيگم سوويٽلوف ٻه مهينا اڳ ۾ ننڍي ڪرامازوف اليگزي فيودورپاولووچ سان خاص طرح واقفيت پيدا ڪرڻ ٿي گهري ۽ توکي پنجويهه روبل انعام ڏيڻ جو واعدو ڪيو هئائين. جيڪڏهن تون کيس وٽس وٺي اچين، پر راهبن جي پوشاڪ ۾ ايئن سچ پچ ٿيو به، اِها اُها شام هئي جنهن تي هي خطرناڪ واقعو ٿي گذريو هو. تو اليگزي ڪرامازوف کي بيگم سوويٽلوف وٽ وٺي آئين، ڇا توکي پنجويهه روبل انعام طور مليا هئا. اِها حقيقت آهي، جا مان توکان ٻڌڻ گهران ٿو.

هيءَ هڪ مذاق هو .... مان ڏسان ٿو ته هن مان توکي ڪوبه فائدو نه ملندو ... مان اِهو مذاق ٿي سمجهيو ..... خيال ڪيو هيم ته اِها رقم کيس موٽائي ڏيندس.

تڏهن تو اِهي پيسا ورتا هئا ..... پر تو اَڃا تائين اِهي پيسا نه موٽايا آهن .... هن ۾ ڪا خطري جي ڳالهه ته ڪا نه آهي.“ ريڪيٽن ڀڻڪندو رهيو. مان اِهڙن سوالن جي جواب ڏيڻ کان انڪار ٿو ڪريان .... بي شڪ مان اِهي موٽائي ڏيندس.

صدر وچ ۾ آيو، پر فيٽوڪووچ ظاهر ڪيو ته هو شاهد کان وڌيڪ سوال پڇڻ نه ٿو گهري. ريڪيٽن شاهدن جو پڃرو ته ڇڏيو. پر هو هاڻي بيداغ نه رهيو آهي. سندس اعليٰ آدرش واري تقرير جو اَثر، گهڻي حد تائين خراب ٿي چڪو هو. فيٽوڪووچ خوني نگاهن سان کيس ويندو ٿي ڏٺو، اُهي ڄڻ ته چئي رهيون ته هي ماڻهو جو ٻين تي تهمتون رکي رهيو آهي، پاڻ ڪيتري قدر شريف آهي. مون کي ياد ٿو اَچي ته هيءُ واقعو به خاموشي سان گذري نه سگهيو. متيا جنهن توهين واري نموني کي، جڏهن پروهيٽن کان ٻڌو ته نهايت غضبناڪ ٿي ويو. هن اوچتو بلند آواز ۾ چيو ته ”پرنايڊا“ جنهن ٻيو ڀيرو، آڏي پڇا جي وقت، صدر قيدي کان پڇيو ته کيس به ڪجهه چوڻو آهي. متيا وڏي آواز ۾ چيو ته: ”جڏهن کان مون کي گرفتار ڪيو ويو آهي، هن مون کان ڪيئي ڀيرا قرض ورتو آهي. هي نفرت جهڙو برنارڊ آهي ۽ موقعي پرست هيءَ خدا کي نه مڃيندو آهي ۽ وڏي پادري کي ڌوڪو ڏنو اٿس.“

متيا کي وري به تلخ زبانيءَ لاءِ فهمايش ڪئي وئي ۽ ريڪيٽن ختم ٿي ويو. ڪپتان سينيگريوف جي شاهدي ناڪام رهي، پر اُها ڪن ٻين سببن جي ڪري هئي. هو چتين لڳل ۽ غليظ لباس ۾ آيو هو، کيس گپ لڳل بوٽ پهريل هو پوليس جي پوري نگهداشت ۽ نظر جي هو پيتل هو. متيا جي حملي جي بابت جڏهن کانئس پڇيو ويو ته هن جواب کان انڪار ڪيو. ”خدا کين برڪت ڏي. اليوشا مون کي چيو هو ته مان جواب نه ڏيان، اُن سبب خدا منهنجون اُميدون پوريون ڪندو.“

 ”ڪنهن توکي چيو هو ته نه ٻڌاءِ؟ تون ڪنهن جي ڳالهه ڪري رهيو آهين؟“

اليوشا، منهنجو ننڍڙو پٽ. پيءُ هن پنهنجي ڪيئن نه بي عزتي ڪئي آهي. هن پٿر تي ويهندي چيو هو، هاڻي هو مري رهيو آهي ......“

ڪپتان اوچتو سڏڪا ڀرڻ لڳو ۽ صدر جي سامهون گوڏا کوڙي ويهي رهيو. عام ماڻهن جي کل جي وچ ۾ کيس ٻاهر نيو ويو، پراسيڪيوٽر، پنهنجي، جا رٿ تيار ڪئي هئي، اُها پوري ٿي نه سگهي.

فيٽوڪووچ، سڀ ڪنهن موقعي کي منهن ڏيندو ٿي ويو، ۽ مقدمي بابت سندس مڪمل ڄاڻ کي ڏسي هرڪو ماڻهو، وڌ کان وڌ عجب ۾ پئجي ٿي ويو. مثال طور تريفان بورسووچ جي شڪ وڏو اَثر پيدا ڪيو هو. هن مقدمي کان به گهڻو اڳي جو ذڪر هو. هن آڱرين تي ڳڻندي ٻڌايو ته ماڪرو ۾ پهرئين ملاقات جي وقت، هن ٽي هزار روبل يا اُن کان ٿورو گهٽ خرچ ڪيا هئا. هن خانه بدوش ڇوڪرين تي ڪيتري قدر نه فضول خرچي ڪئي هئي. جـُـونئن سان ڀريل هارين بابت پيسي جي بربادي جو ڪو سوال ئي نه هو. گهٽين ۾ جن جو قدر اَڌ روبل کان وڌ نه رهيو هو،هن اُنهن مان هرهڪ کي پنجويهه روبل جا تحفا ٿي ڏنا. اُنهن کان گهٽ هئا ئي ڪونه ڪيتري قدر نه رقم کي هر وقت بي دريغ خرچ ڪري رهيو هو. اسان جا هاري ڌاڙيل آهن. اوهان اُن کي ڄاڻو ٿا، کين پنهنجي روحن جي ڪابه پرواهه نه آهي. اِهڙيءَ ريت هن ڇوڪرين سان، اسان جي ڳوٺاڻين ڇوڪرين سان وهنوار ٿي رکيو. هو اُن ڏينهن کان پوءِ چڱيون سڻڀيون ٿي ويون هيون. مان اوهان کي هيءَ به ٻڌايان ٿي ته، هو اڳ ۾ بلڪل مفلس هيون. هن پوءِ سڀني شغلن کي ويهي ڳڻيو ۽ انهن مان جوڙ ڪيو. اِهڙي ريت سندس نظريو هو ته اِهڙي طرح پندرنهن سـَـؤ روبل خرچ ڪرڻ کان پوءِ. هن ڪجهه پاڇي ڪري ڳوٿري ۾ وڌو. اِهو اعتبار ۾ نه ٿو اَچي.

مان سندس هٿن ۾ ٽي هزار روبل ايترا صاف ڏٺا، جيترا هڪ پيسو. مان انهن کي پنهنجي اکين سان ڏٺو هو. مان خيال ڪريان ٿو، ته مان رقم کي شمار ڪرڻ ڄاڻان ٿو. تريفان زور سان چيو. هن ڪوشش ڪئي ته پاڻ کان جي بهتر هئا. اُنهن کي تسلي ڏئي.

جڏهن فيٽوڪووچ کانئس آڏي پڇا شروع ڪئي، هن مشڪل سان ڪوشش ڪئي ته اُن کي رد ڪري سگهي. هن کانئس ماڪرو جي اُن پهرئين واقعي بابت پڇڻ گهريو، جو گرفتاري کان هڪ مهينو اڳ گذريو هو. ٽموفاءِ ۽ ٻين هارين جن کي آڪم ٿي سڏيو ويو، گهٽيءَ جي فرش تان سـَـؤ روبل کنيا هئا، جي متيا کان نشي جي حالت ۾ ڪري پيا هئا. جي هنن تريفان بورسووچ کي ڏيئي ڇڏيا هئا. جي اُن جي عيوض ۾ کين هڪ روبل مليو هو. ”ٺيڪ آهي!“ وڪيل ته اِهو سؤ روبل، ڪرامازوف کي موٽائي ڏنا هئا؟ تريفان، اجايو جڪ کائيندو رَهيو ۽ هيڏي هوڏي جون ڳالهيون ڪندو رهيو ۽ آخر قبول ڪيائين، ته هن اُها رقم کين موٽائي ڏني هئي. ڇاڪاڻ ته هو نشي ۾ هو. کيس شايد ياد نه هجي، پر جئين ته هن اُن رقم بابت انڪار ڪيو هو، هارين کي سڏ ڪيو ويو، ته هو اُن واقعي کي ثابت ڪن ته هن رقم موٽائي به هئي يا نه؟ هن حقيقت ۾ وڏو شڪ پيدا ڪيو. اِهڙي ريت هڪ خطرناڪ شاهد کي جو اُتي آندو ويو هو، ڪابه اهميت نه ملي.

ساڳي ڳالهه پولينڊ جي رهڻ وارن سان ٿي، هنن غرور ۽ آزاديءَ جو رستو اختيار ڪيو. هنن زوردار آواز ۾ چيو ته هو ٻئي تاج جي ملازمت ۾ هئا. هنن ٻڌايو ته متيا کين ٽن هزارن جي آڇ ڪئي هئي، ته سندس عزت کي خريد ڪري ۽ هنن سندس هٿ ۾ تمام گهڻي رقم ڏٺي هئي. پان سالووچ پنهنجي جملن ۾ ڪيئي خطرناڪ پول لفظ چئي ويا ۽ هيءَ ڏسندي ته صدر جي نگاهن ۾ سندس نتائچ جاءِ پيدا ڪئي آهي. وڌ کان وڌ شاندار بڻيو ۽ پڄاڻي به پول لفظن ۾ ئي ڪيائين. پر فيٽوڪووچ کيس ورتو ۽ کيس ڪوڙڪيءَ ۾ ڦاسائي ڇڏيائين. تريفان بورسووچ کي وري سڏيو ويو. سندس ٽال مٽول جي باوجود،مٿس زور آندو ويو ته هو هن حقيقت جو اعتراف ڪري، ته پان وروبلوسڪي اُن تاس جي بجاءِ، جا پهريائين آندي وئي. بدلائي ٻي رکي هئي ۽ پان سالووچ راند ۾ ٺڳي ڪئي هئي، ڪلگنوف هن جي تصديق ڪئي. ٻنهي پولن پنهنجي عزت وڃائي، پڃري کان ٻاهر آيا ۽ ماڻهن ۾ ٽهڪڙو متل هو.

اِهڙيءَ ريت سڀني خطرناڪ شاهدن سان گهٽ ۾ گهٽ اِهڙي حالت ٿي گذري فيٽوڪووچ سڀني کي نظر ڪرڻ ۾ ڪامياب بڻجي ويو هو ۽ سندس مذاق اُڏائيندو رهيو. وڪيل ۽ ڄاڻو سندس ساراهه ۾ گم ٿي ويا. هو سڀ هن حقيقت ۾ گم ٿي ويا هئا، ته هو هن حالت کان فائدو حاصل ڪري سگهي. مان هي حقيقت دهرايان ٿو، ته سڀني محسوس ٿي ڪيو ته فريادي ڌر جي پاران، ڪڏهن به رد ٿي نه ٿو سگهي پر وڌ کان وڌ غمناڪ بڻيو ٿو وڃي. پر اُن عظيم جادوگر جي اعتقاد موجب، هنن ڏٺوئي، ته هو مستقل مزاج آهي. هو محسوس ڪندي ترسيائي ته اِهڙو ماڻهو پيٽرسبرگ کان اَجايو ته نه آيو آهي ۽ هتي اُهو ماڻهو نه آهي جو ناڪامياب ٿي پوئتي موٽي.

dc

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ